నృత్తరత్నావళి ద్వితీయ భాగము

pa NO- J324
నృ త్ర తరత్నా వ ము లి
దితియభాగము

ఖీ
పభ [గంధము నకు
హితీవల్లభ వ్యాఖ్యానము

జవం
శ్రిఅవుడక వూధవరావుశర్మ

అభినవభారతి : గుంటూరు

|
dup (.
| ' Fis
:

శ్రీన
రం డనాధ నాహిత్యవంం౦డలి,

త ౭9 కు.

పిధమ ముద ణము 1972

మూల్యము ఏ రు. 9-0౮0

శో
హ్హ i జ
(| 1
వ్య జో gy. 7 a)
+ ఖీ న్‌
త్త
3 నేనే
వై
ఇ
న 1
| ఖ్‌ |
శ a
శే a ws) Ci
+
a
॥
'
| ఖీ
ఇ
£ a
& క న్‌ ష్‌. శ్రే
k జ భూ
rk గ ళా
4
గె E
¥
జ జే
[ uy ఖ్‌
(|
"
శ ‘ - ఈ ॥
1
*
॥
{ a
a
॥ = | పీ క f a
- జ
/' | సా శ
1 1
1! ర్న భీ
న్న క్త
ఇ
ఇ
3 ౪
స a
> ఇ fF
శె వ న
చ్‌
CE Ww ‘ 7
న శౌ
శ
"
*
ER '
క్శే
ON ఖ్‌
ల Qo t బ్‌ atk
Er + న్‌ క్‌ (3 న Gr
+
ae శీ Fs 3 శీ re
? ' ఆ ల ' ౪
3 శే Mee F
శె స a శ ay ళ్ళ | a pel
ఇ | : =a i
¥ త్తే
1 (a
శః Fy hs ఫ్లై గ్గ
గ న ఖ్‌ * yr ళ్‌
ఘే శ ry Wt ns
{ న్‌ క a
, | “or fig స, r * భో న
శ ¥ fl 6
టు నే * hg en ‘ శ టే
ల గల Oo
“if ఆ | స్తే Fa a i | న్‌
న్‌ క న. గ క శ
స్త షు శ ఓలా 4 గ్‌
శ ae స్‌ హి శ. TF హ్‌ గ
॥ న ౧. | :
గి ళో 1 14 న జు
4 చ స గ్‌ న్‌ వ వ 1
స్‌ . 7
| జ్జ $ లీ
| శాల జె rr జలా tla |
| ' -
| హ్‌ | ' wn

రాయల ముదణజాలయము,

వ.
1 hee de
“a "+
wg

తణుకు,

ళీ +
(|
౪

Sal aa?

ppt logy

ళ్‌ పూడి తిమ్మరాజుగారు.

న

~

థ్రీ సాహితివల్లభ, ఆం|ధభోజ
శ్రీ ముళ్లపూడి తిమ్మరాజు చౌదరి

సరస సారస్యతీస్యరాప సౌందర్యమున సముచిత స్వస్పంద

పగిస్సందభావమున ఒకనాటి జనొసచ్స్‌వ సమయమున నా
లొచిత్య బిబారణర్చా
కృతి స్వావిమయై భావోల్లాసము సంపాడించెను. ఆ యుల్లాసము సము
ల్లాసమై నా రచనాసక్తి శక్తి యుక్తి నిదానమయినది. తనకు తానై
రచనావోదనమిీయగా నేనునేనైె శ్రీ జాయసేనాపతి రచిత
నృత్తరత్నావోలి

(గంథమును నా భాషలో నిరూవించితిని. సాహితీవల్ల భాంచిత మొన
రించితిని, ప్రధమ భాగము ముది)తము కాగా నిది సమయమని
సం భావించి సమర్పించితిని, ఈ క్వ్యితీయభాగము ముదితేము కాగా
నిడి సమయమని సమర్శించుచున్నాను. ఇట్ట సమయాంకము
లన్ని యో వలయునని యనుటకు సహృదయులు సాహితీవల్ల భులు
సరస భావులు సమర్హ్ములు,

మాధవరామశర్మ.

న తర త్సా వలి
క లాగ
రీదషయనూటబిక.

అధ్యాయము క దేశీస్థానకకరణభ్రమరీల క్షణము _ దేశీవిధానములు __

నృ త్తరల్నావలీరచన _ (శ్రీ గణపతిదేవవర్షనము _ దేశీస్థానకములు _

డేశీభ్రుమరీవిధానములు. 1_49

ww hy

అధ్యాయము ; చేకిరీతులు _ దేశపాదములు _ దేకీచారీవిశేషములు -_

భూదారి _ ఆకాశచారీవిశేషములు __ దేశీలాస్యాంగములు ఎ గతులు _

సంకీర్షగతులు _ గతుల అనంతత. శీ5_1 85

అధ్యాయము ; నృ త్యారంభము _ రంగభూమి _ శిక్షారీతి _ నృత్త
రహస్యము -- భావప్యాధాన్యము _ వాద్యపద్దతి _ చితృవద్దతి _ దేశీ
నృత్తభేదములు __ పేరణి _ దేశి _ రాసకన ర్హనము _ ద్లండ్లరాన
కము -- శివపియము _ బహురూపనృ త్రము _ ee ల య

నాట్యమండపము. 197 247

అధ్యాయము : _ సభావతి - న ర్రక్రీవృవేశము - యవనికాచతుష్టయము -

న ర్రకీనమ్మానము __ కవిసహృదయసమ్మా నము. 249 —281..

స్తావన - మా. శర్మ. 282812
స్‌

(శ్రీ
(శ్రీ జాయసేనాపతి విరచిత

నృత్తరత్సావలి

పంచవమా ధ్యాయః

శ్రీమాధవరామశర్మ విరచిత
: సాహితీవల్లభవ్యాఖ్య

(శ్రీ, జాయ సేనాపతి నృ త్తర త్నా వలీ గంధమునం దీ య ధ్యా
యమున కొక విశిష్టత కలదు. సర్వాధ్యాయమః:' లకు స్వగతీమయిన
విశిష్టత యుండును. అయినను డీని విశిష్టత భావనీయను. శ్రీ
జాయనేనాపతి కింతీటి వైభవము సంపాదించిన శీ గణపతి చేవుడు
పాలించు సమయమున టబేశము నందు వ్యాపించి (ప్రచార పి)'యూ
గములం దున్న దేశీన్స త్తరీతులను జాయన యిందు సలతుణముగా
నిరూవిం'చినాడు. వీని స్వరూపటపత్‌ వాద నమొ యా య థఛ్యాయ విశిష్టత.

చేశీనిరాపణము చేళశీలకుణము సవి_సగముగా నిందున్నవి.
భరతుడు లోక ధర్మీనామమున చేకీరీతుల స్వరూపమును కొంతగా
నాసూ|తించినాడు. చేకీరీతులు ఆయా పరిసర వాసులయిన చేశీయుల
సమాదరముతో నుండును, జేశీరీతులు (పాబేశికములు. అవి మార
వచ్చును. కాని నాట్యనృ క్తి తవిదులు వానిని లత్షణలక్షీ తముల
నొనర్చి పరిష్కురింతురు. అట్ట పరిష్క్యృుత రీతులు గింధథములందు
నిరూపీతము లగును. అట్టి నిరూపణ మా యభధ్యాయమున నున్నది
ఇట్టి దీని విశిష్టత ననుసంధానించుకొని యీ య భఛ్యాయార్థము భావిం
చుట యు _క్షము.

ి నృ త్తరత్నావలీ

వందే శ్రీకంళమందారం యతృ గౌరీ స్తనోధమః 1
శం ఫ క$౪ పధమ నబక |ియ
ధత్తే వి వప అవ్యక్ష్యై పధమ స్తబక (శ్రియం

శ్రీశిను కొక మంచారనృక్షము అచట గౌారీ_స్తనోడ్ల మము
విశ్వమునకు ఫలాభివ్య క్రి నొనరించుల.కై మొదటి సబక శోభ ధరించు
చున్నది. (శ్రీ గౌరీ సన స్పబక శోభ కల శివమందారమును వందింతు
నని యిందు సమచితిమయిన సాన

భాషాశేషవిభూషజై. రనుగుజై సె సె ర్మనోహారిభి 2
ర్నానా దేశరుచీన్విదగపు రు షానోవర మంతీ గుతెః.
iM ©- జ '
భూపాలై రుపలాలికా బహుకలె £ పౌఢేవ వారాంగనా
దేశీ సం్యవతి*దంతిసెన్యవతినా సాందాదరం వర్త్య్యతే,
రూ [=]

దంత్సిసె న్యపతి యగు జాయ సేనాపతి (పస్తుతము చేళీరీతిని
నమధికాదరమున వర్షింతునని ' యిందు సోపష్టంభముగా. జెప్పు
చున్నాడు, దేక్లీరీతి (పొఢ వేశ్యా సాదృశ్యము న 'నిం దభివర్శి తీ మయి
నది. కావున (వొఢ వేశ్యా పరముగ నొక భావమును చేరీరీతిపరఠముగ
వేరొక భావమును ఇందు (౫గహీంపవలసి" యున్నది. ఉభయసాధా
రణములయిన ధర్మములు దీనిలో నిరూవీతము లయినవీ ఉషమాన
రూపమొగానున న్న్న స. భావము నీ విధముగా
a స్త

' పౌథ వేశ్య నానా-జేక్‌ వి వేహాభిరతి శల, విదగ్ధప్పురుషులను
తనగుణములచే నావర్ణితులను జేయును, వేశ్యాగుణములు నానావిధ
ములు, అవీ తపో. అను గుణములగు నాయా ఛావణ
ములచే వేవవిజేపషములచే భూవణములచే వేశ్యలు రాగరసికుల
హృదయముల నావర్టింప జేయగలరు. నానావిథ కలావిశేషపాోభ

rm rrr rT Tre Tr reg Ter Ye Tee (జక? కకక జాగా Mery
pres see గ్‌ 4 3 (1 గ గ
1 క లీ జ

జో

| |
శ ey , lay? | క్‌ '
vu rer PG. Fo)
ts Sy WS పి ny
1 ॥ క త

tht ఖే
(|

ఫ్‌ [|
|

/
Gat oy

(J ia oN న్‌ లో
Fe PESTER

2
జీ

(శ్రీ ముళ్ళపూడి నరేంద్భనాధ్‌ చొదలి

డేశీవిధాన ములు 8

ముకల భూపాలకు లా వేశ్యలను ఉపలాలన మొనరించి హారి కలో
వాశభ నములను గాణింపజేయుదురు. అట్టి వేశ్యలు సాం్యదాదర
మున నర్లిం పదగిన వారు,

డేర్లీరీతి పరమయిన భావ మో విధమున నుండును చేళీ
రీతులు వ నోహారమ లు, అభిరామగణోశేశిమ లు. నానా -జీశముల
_సంచ-ంచి యచటి వొ బేశిక్ర సృ తేరీతులను సాదరముగ ,ఫ గ్లించిన
క లామయహ్న్మ్నదయులయిన విదగ్గజన లు చేరీరీతుల విసవను లచే
నానర్జితు లగుదురు. ఆ -జీశీరీతులలో నాయా బేశ భొపూవిధాన ములు
ఆయా చేళలీయ వేషపావారమలు తటే తృా, కీయ భూవణములు అను
గుణమి లై మనోవహారముల గా ను డును. క లాపోషణ ఇంంన గించు
క లాపిదులయిన భూపాలక లాయా జీశీరీతులను లాలించి పోమీం
తురు, అట్ట డకిరీతుల నిందు సిరూవీంప దలచి మి,

జూాయసేనా;తి నానా బేశరుచిక ల నిదగ్గహరు షుడు, “జీలీరీతి
విశేవముల గురి, చినవాడు. గణపతి బేవుడు జీశీరీగులను లాలించి
పాలించినవాడు. _ వీరిద్దరీ శ్లోకమున సూచిగులగుట ఛా పనీయము.
అందుసనె యా యధ్యాయనమను న గణపతి జేవుని వివయమును = యు
చనాపతి ద. తె నరః తీ నిరూ వించినాడు,

భవంతి ధరణీపాలా। ప్రాయేణాభినవప్రియాః 3
అత న్తత్స్రీతయేఒద్యాపి యద్యదుశ్చాద్యరే నవం
నృత్తం తతః స్మృతం దేశీ త త్రద్దేశానుసారతః 4
భూతం శాన్రముఖాత్‌ జయం భవిష్యన్నావగమ్యరే
భవన్నిరూపణీయం స్యాన్నృ త్తం దేశీలి సంజ్ఞితం ఫ్‌

సామాన్యముగా ధరణీ పొలకు లందరు అభినవ, ఓీయులుగా
నుందురు. పాల్యవ దేశమున నవనవో న్నేవము నం పాడిం చుటకు

4 నృ త్తరత్నావలీ

వారు సాభిలాషు లగుదురు. నవాంశమెచట నున్నను వారాదరిం
తురు. వ పిబేశమున నేది క్రొ త్తగానున్న దాని వా రభిలమీంతురు.
వారు నవక్రియులు. నా రభినవకప్రియులు. కావున నట్రివారికి నీతి
సము త్పాదన మావశ్యశము. వారల వీిత్యు త్పాదనమునశై నవ
నవముత్స్పొాదింప వలసియున్నది. పాలకులకు వీతిసంపాదిం చుట
పాల్య(పజలకు వీతినుత్పాదించుట కావున నాయా చేశానుసారమున
చేశీన్ఫ త్తీము నిరూపించుట యుచితము. సర్వకాలసంగ తమయిన నృత్త

మును మూడువిధముల భావింపవచ్చును,

౧. అతీఠకాల నృ త్తము.
౨ వ_ర్తమానకాల నృ త్తీము.
కా భవివ్య త్కాల నృ తము.

వీనిలో నతీత కాలన్నత్తము భూత కాలనృ_త్తీము భూతనృ త్తోము అన
వచ్చును, భూతము వాగడచినది. పూర్వకాలమునకు సంబంధించిన ది.
ఇట్టి భూత నృ త్తమును శాస్రుముఖమున గుర్తింవవచ్చును. అట్టి
న్ఫరత్తి తనిరూపక శాస్ర ౧థధములను నృ త్తే తేకోవిదులు సావధానముగా
రచించినారు, ఆ నృత్త త మును వారిగంధముల వలన డదెలియడగును,
ఇప్పుటి కీ నాలుగ ధ్యాయములందు నిరూవిశ*మయిన దంతయు
పొచీనులు ప్ఫతిపాదించిన (గంధము అందలి నృత్త సం,పచాయమను
(పాన సంప) ణాయ పరిజ్ఞానమున్న గాని న్ఫత్తీ సంపదా యార్ల
ములు భాసించవు, వర్తమాన నృత్త తము శాస్రీయ సంస దాయము
నవలంబించి సమకాల లోకరంజనాత 3 విధానముల నమసరించును.
నమకాలల త్రరీతులను (షాచీనల గ ఏంథములనుం డి ( (గహీంపదగును,
భవివ్య త్కాలమునకు సంబంధించిన నృత్త తముగోచరము ' కాదు. అది
యిట్లుండునని యెట్లు చెప్పగలము. (ప్రా క్షనమిప్పటి"కే మారినది,

దేశీవిధానములు ఫ్‌

వూరిన దాని ననుసరించియు భవిమ్య త్క్కా లిక మింకను మారును.
అది యిట్లు మారుననుట వమూనసిగ మయిన వ ర్హమానశకాలిక నృత్త
ఛావనమె యగును, చేటిగండి మారినవారి మనసులలో నెట్టి పరి
గామముండునో ఆది భావవాగోచర ము గాడు. ఇక వర్తమానకాల
మునకు సంబంధించిన సీ లే చ) మాత మె నిరూపణీయము, వర్త
మాననృత్తీము 'జేశీన్స గమన్న సః జ్ఞకలదొ, అది భవన్నృ త్తీము*
అది నియావణీయము. ఆదేశీనృ_త్సీము వీ యభ్యాయమున నిధూవిం
తుము.

శ్రీ గణపతి బేవు డభినవపవియుడు. గణపతి దేవుని సమయ
మున వెలసిన నృ త్లీరీకులను జెఫప్పాటకు పూర్వము (శ్రీగణపతి దేవుని
జెప్పవలయును. ఆ బేవుని సమయకీ ర్తన మొనరింప వలెను,

ఇదానీం భారతే వర్ణే కోలే వై వన్వతాంతరే

కలౌ యాతేషు వర్షేషు భూత బాణాగ్నిసాగరై ః 6
మితేష్వానందసంబ్ఞే బే జగదానందదాయిని
శశ్వతుపువలయోల్లాని యళఃప్రాలేయ రోచిషి 7
వృతాప తపనపొొఢ్‌ తాపిళశారాతి మానసే

కతు పాణానిలాహార శ్షీబ కాక్షేయకోరగే 8
వి(శాణనవయఃపూర విధూతకలికల్మ శే.

త్యాగధిక్క్యృతరాధేయ కామధేను నురదుమే 0
రూపలావణ్య సౌభాగ్య న్మవీడ మకరధ్వజే

తొర్యతి)తయ విజ్ఞాన రహ_న్తత్త్వ విశారదే 0
మార్గదేశీవిభాగన్య వివేచదనవిచ్నణే

మహారాజాధిరాజేఒన్మిన్‌ గణవత్యవన్‌ళ్వరే 11

నముద్భమేఖలామేనాం బాహ్ళసో రక్షతి క్షమాం
యా దే వర్తతే లోకే 'సోస్మోభి॥ కధ్యతే స్ఫుటం 12

6 నృ త్తరత్నావలీ

ఈ భారత వర్గమున వై వస్వతీమన్వంతరమున కలియుగమున
౪34౫ సంవత్సరము లు గడచిపోగా జగదానందదాయక మయిన
ఆనందనామ సంవత్సీరమున శ్రీ మవ్నివో రాజాధి రాజ (శ్రీగణపతి
చేవమహో రాజు ఈ భూమండలము వాలించు సమయమున లోక
మున నున్న చేళ్లీవిధానమును మేమిచట స్ఫుటముగా నిరూవింతుముం
కలిశకము ౮3౫౫ అనుట కిచట భూత, బాణాగ్ని సాగర పదములు
పయు కము లయినది. భూతములు పంచభూతములు బాణములు
పంచ చాణములు. అగ్నులు (తేతాగ్ను లు. సాగరముల చతుస్సాగ
రములు కాగా భూత ౫ బాణ ౫ అగ్ని 39 సాగర ౪. ౫౫కిరకాగా

“అంకానాం వామతోగతిఃి అను నియమా నుసారమున ౪౮౩3౫౫ అని
నిశ్చృయింప వలెను, ౪౩౫౫ కలిశకి ము. ఇది శాలిబావానశకమూ

నకు సరిపోవును. హూణశకము 1253-4 నకు సరిపోవును ఆ సమ
యమున (శ్రీ గణపతి దేవుడు సాగరపర్యంత భూపరిపాలకుడుగా
నుండెను. ఆ (పభువు విశేషము లిచట నానావికే నవ ణముల పిస్తుత
ములయినవి. ఆతని యశశ్చందుడు కువలయోల్లాసము. కలిగించు
చున్నాడు. చం(దుడు కువలయము లకు కలువలకుల్లాసము వికాస
మిచ్చును. యశము కువలయమునకు భూవఆయమున కుల్లాసమిచ్చును
శత్రువుల మానసములను గణపతిదేవుడు తన (పతాపమను సూర్యుని
హౌిఢిచే తీపింప వేసినాడు. ఆతని ఖడమను సర్పము శత్రువుల పాణ
వాయువుల నావారించి బలయుతమె యున్నది కలియుగ పాపపంకి
.అమును తీన దానథా రాజలములచే మూలన మొనరించినాడు. కర్షుడు
కామ ధేనువు కల్పవృతుములు ఆతని త్యాగ మున ధిక్యతము లయి
నవి. గణపతిదేవుని. రూపలావణ్య సౌభాగ్యములచే మన్మధుడు
లజ్జనుడయినాడు.. గణపతి దేవుడు నీక వాద్య న్ఫ త్త తత్ర _త్వీరహస్య
వీశారదువు, మార్గ చేకీ _విభాగముల గుర్తించి వివేచన మొనరించు

దేశీవిధానములు 7

టలో నాతడు విచక్షుణుడు గణ పజ్యవనీశ్వరుడు మహా రాజాధి రాజు తన
బాహుబలమున నీ సముదేమేఖల భూమిని రన్నించుచున్నాడు. ఈ
సమయమున లోకము నందున్న బేశీవిధానమును భావించి (గహీంచి
యిందు స్ఫుటముగా నిరూపించుచున్నాను.
దేశీస్థానకాని

నిరూప్యతేఒధునా దేశ్యాం స్థానకాని యధాకమం

సమవాదం పరావృత్తం స్వ స్తికం వృషభాసనం 18

బ్రాహ్మవై షవశ్రైవాని గారుడం సంహతాభిధం

సృష్టోత్రానతలం వర్ధమానం కూర్మాసనాహ్వయం 14

ఏకపార్శ్వగతం నంద్యావరాహ్వ చతురశ్యకే

ware మేకజానుగతాహ్యయం 15

పార్శ్వవిధెకపాదాఖ్యే నాగబంధాభిధం తతః

సమేన విషమేనాధ ఖండేనోపవదేన చ 16

యుక్తం సూక్తి త్రయేణేతి వింశతిస్త్రిభిరుత్తరా

సమ కాలమున దేశమున నభివ్యా ప్తములుగా నున్న చేకీఏిధా

నము లిచట నిర్షష్ట్థము లగును,

౧. చేశీస్థానకములు బఇరుపదిమూడు ౨9
౨ ఉత్చ్వుతికరణములు ముస్పదిరెండు 9-3౨
3 _ చేశీభమరీ రీతులు పదమూడు ౧౨

ఈ పంచమాధ్యా నుమున క మూడు విధములగు ేనీవిజేపములు
అవాంతర భేధ ములతో మగభేదములతో నిర్గిష్టములగును. వా
ధ్యాయమున గూడ 'జీశీవిధానములే [పతిపాదితములగును,
౧. మతంగపో క్త చేశీపాదములు పదునారు ౧౬
౨ పాటమణులు ఇరువదియెనిమిది _౨౮

'

$ నృ త్తరత్నావలీ

9, ేళశీచారీవిశేషములు నలువది రెండు రో
రో చేకీలా స్యాంగ ములు నలువదియారు రోజ.
౫ _ సంకీర్ణగతులు ఇరువదియొకటి ౨౧

స_్తమాధ్యాయమున గూడ కొంత బేశీవిధాన మున్నది, సర్వవిథ
చేశ్లీవిధానముల పరిజ్ఞానమున కారంభమున సీ పంచ మాధ్యాయ
వరిజాన మావశ్యకము

a

జేశీస్థానక్రములు,

చేశీవిధానమున ముందుగా గుర్తింప దగిన ,స్థానకములను

యధా(క్రమముగా నిప్పుడు నిరూవింతుము. 'జేశ్టీస్థానక ము లు ఇరువది
నుకాడు కలను,

సమపాద -- వరావృత్త -- స్వస్తిక

వృషభాసన - (వావ్మా - వైష్ట్రవ

శవ -= గారుడ - సంహత

సృష్టోతానతల -- వర్ణమాన - కూర్మాసన

ఏక పార్య్వగత రా నండ్యావదర్త - చతుర

వారి పార్ళషగ తే = వక్షడానునత -- పారిపిద
యి యి ఉా
౯a ౯3
వక పాద -- నాగబంధ - సమసూచి

విషమసూచి - ఖండసూచి- తికి

వాచీశ్రయమ్లు చెప్పుటకు చివరి శ్లోకములో సమవివమ ఖండ అను
వవి జఉపపదములుగా నున్న నూచితేయుము అని నిభావితే మయి
నది. కావున సమసూచి విషమనూచి ఖండనూచి అను సూచి త్ర
యము ద్లిష్ట మయినది. ఇవి యన్నియు నమూడధికముగా నిరునది
యృయ్లినవి. ఇక ఏనిలయేణములు (క్రమముగా నిరూషితేము లగును

దేళీ విధాన ములు 9

౧. సమహపాదము

స్వభావావస్టితో దేహో విత స్తిమితమంతరం
అభ ళా men తదుచత్యే

'చవ*ము స్వభావ రీతితో నుండును సంధిబంధములలో నెచ
టను పట్టుపట్టి = నట్లు. డక్ష UNE సహాజావస్థాన మున నుండ వతెనని

భావము. సరలముగానున్న పాదముల అం(ఘు భాగముల యంతరము
వీత స్తీ - జానెడు కొలతతో

|
4.3
(

మికమె యుండవలెను, ఇట్లున్న నది

సమృప్ల్తాదము అను బేశీస్తానక్త మగును.

వ. ళ్‌ ళా క టీ న్‌ లు , || “్న ళీ ష్‌ ఖు ’
సీ 0 a
౨. పరావృ తం . . Rp
నానాటి

దాహ్యాభ్యంతరపొార్శ్వాభ్యాం యు క్తయో స్తిర్యగ _సయోః
వ న. కనష్టకోంగువ్యక యుతౌ

ఖత ఆ "ns! Pa

4 il శ బ్‌
1 మ లంట

గజసాధనికేనె వైళవ చు త వృకి ర్రి రితీం ప

Troe ‘af ra | arts tmp
న. ఎమ్మ భాగ ములతో కచడుక్రొసిస్‌ పాద

న fay ie న

వ. ' తీర్వక్‌ వెనుకగా కూర్పు పొందినపీ, కాగా నో "పోదములో

Rr అం బ్య Te a) Fal oi Pew: స
వారి ర భాగ పరత 7 క నిల్హు 3 కాంగుష్టములు కాకు ఒకని యుంషీసోలో
పి జ్జ వి “AF, a yA

పరావృ త్తీము అను. టేశీస్థానన మగునని టట నిచే న ర్తి
మయినది. ఇఃదున్న వన్నియు గజసాధనిక శ్రీ జాయసేసనాపి

తములె, అయినను సై. WG స్రాపంప్రైయన ari ఫు. గా
గజసాధని! (పక ర్తనము " 3, నటు. 'సాభిపాాయ్‌మ.గ గజపతి నుక
రించుటలో ఎదే శీస్థాన కమూన “ఢీ పరఠావ్య త్తే స్థానకమును అనుసంభధా
నింపవలసి యుండును... “4 42౨) be క

ఖే

: ఖ్‌ క
“a T ee Ys క. మ్‌

aera wa
RE

10 " నృ త్తరత్నావలీ

పాదౌ పాదాంగదస్థానే స్వస్తికౌ జాతు కుంచితౌ
మిథః కనిషయోః శిషా యత తత్స సికం భవేత్‌
© ఛు అలో

పాదములు పాడాంగ దస్థానము నందుండి స(_స్తికమురలె
యుకప్పుడు కుంచితములై యాండునేని అవి కనిష్ట కాంగుళుల యందు-
పరస్పరము న్లీష్టములై యుండునేని యది “స్య స్తికము” అను శీ
స్థాన మగును, స్వ_స్తికి వాస్తములు స స్తిక పాదము లిదివరలో
నిరావితేము లయినవి, వానిలక్‌ణము చూచి దీ? లవణము మాచి
రూపము నిశ్చిత మొనరించుకొన వచ్చును, ఇక్షు నానుసామ్యమున్న
వ్‌ ములందు గహీంవ వలెను,

౪. వృషభాసనం
జానునీ యది సంశిష్షవిశిషే పో మహీతలే
రాలు రద ఎత
సువిశ్లిష్పసౌవ్యవం తత్స్యాద్విశ్లిష్టం వృషభాసనం
భూతలమునందు జాను భాగముల, మోశాళులు సంశ్లి్హము లె
విన్లిస్టముల్నునై యుండునేని సంశ్లేవము _ వలని సౌష్టువము ని"న్లేనము
వలని సౌవ్షవము సంగతముగా నుండునేని యది వృషభాసన స్టానక
మగును. '
౫. బ్రాహ్మం
స్థిత సెకన్య పాదస్య సమగో జానుగోఒపరః
పృష్ణ్టతః కుంచితోత్రిపో యత్ర తద్భాహ్మముచ్యతే

. సుస్థిత మై యున్న యొక పాదమునకు సంబంధించిన విధమున

వామపాదము జూానుగతమె యుండుటయు దశ్షిణపాదము పృషభాగ
©

ముగా కుంచితము నడి పమ యుండుటయు ఘా స్తూ అ

దేశీవిధాన ములు 11

సంబంధించిన రూపము, ఇట్లీశ్లోకమున భా వార్థమును (గ్రహించుట
యు _కృము. బహ్మాకు సంబంధించినది (బౌవ్యాము, ఇక్షు వ్యుత్స_త్త్య
చె ననారతుని భావము గుర్తంచునది,

కా? వైష్ణవం
సమస్థితస్య పాదన్య పురతః కుంచితో మనాక్‌
తిర్యక్ససారితో ఒన్యశ్చేద్చుధా స్తదై్వప్పవం విదుః

స్‌ సమస్థితితో నున్న పాదము యొక్క పురో భాగమున రెండవ
పాదము రొపీతగా కుంచికమై తిర్యక్ప*సారిత మగునేని బుధులు
దాని వైన్లవమను జేశీస్థానక మని యెన్నిక' చేసిరి, ఇందు వైప్లవ
స్థానకము రయొక్క- స్వరూప సంబంధనును గుర్తించునదిః

౭ శవం

సమస్థితస్య పొదస్య జానూత్సంగసమోఒపరః
కుంచితో గమనే తి సం

క్‌. నేగ్ణాగ లమణ మిట్లున్న ది. క పాదము సమస్థిత ముగా
నుండవలెను. శెండవపాద మా పాదమునరు. టా. జానూ
తంగ సమముగా నుండవలెను ,.ఈ రెండవ పాదము జానూక్చంగ
{ | ళీ, /
నమమై కుంచిశమె గమనమున నుండవలెను, అహ్రూడది (శే వస్థానము.
౮ గారుడం
న re hp rs ఆత Wary |
తలేనావస్థితో భూమే కుంచితశ్చరణః పురః -
జానునా వృష్టతోన్యస్తు వ | శరిరం విధుః

“ . గారుడమను జేశీస్థాన బెరా. పరమ సత కుంచిత
మగు చరణము పరర ముకి భూమి యంద పాదత లమున ' నుండ

12 నృ. త్త-ర.త్నా వ లీ

నలెను, _ “రెండవ పాదము జానుభాగమున పృష్టుళః పసరించునది
కావ లెను, అప్పుడది గారుడము,

కా సంహతం
సమపాదే యదా త్వంహ్యో? గుల్ఫ్ళాంగు్టా మిదోఒన్వితౌ

సంహతొఖ్యం తదా పో క్షం పుష్పాంజలి విమోచనే

సమ పాదస్థితిలో పాదములకు సంబంధించిన గుల్భము అంగు

ఫ్యము అను స. పరస్పరము సంగతములై యున్నచో సంహత
వును "ేశ్లీస్థాన మగుననిరి. డీనిని పుష్పాంజలి వి మోాచనమున విని
త 3 ఇంతవజకు వినియోగము సూచితము కాలేదు.
ఇచట నది యున్నది. వినియోగము సూచితము కానపుడు నామా
చి త్యానుసారమున వినియోగము గుర్తింపవలెనని భావము, విని
"యోగము సూచిత మయిన పూ డితర వినియోగము లున్నను సూచిత-
విని యోగము విశిష్టమని ఛావించునది.

౧౮౯, పృష్రోతానతలం
అ వాలి
సమః స్యాద్యగతః పార యర నస్రకనృవ్దబికకల

న్పృష్ష శ్చేదంగులీ పృష్ట పృష్టో త్రానతలంత దా

©

ఒక పాద మగ భాగమున సమముగా నుండుట, వేరొక పాదము
షృస్టభాగమున భూమిపై . నుండుట, అంగులిఫ పృష్టుము స్పృష్ట్ట్రమె
యు9డుటయు పృష్టోత్తాన తల దేశీస్థాన స్వరూపము పిధమమున
క్‌ పాదభు్య : ఆనంశీకము. : వామ పాదము నని యాచి త్యానుసార

దేశీవిధానములు 13
లం వర్దమానం

పొరినా సంగతః పారి పాదా తిర్యజ్ముఖౌ యదా
జ్యా క్‌
విధీయతే తదా వర్గమానాఖ్యం పరికీర్తితం
చనా భాగమా వేరొక పార్షి భాగములో సంగతమై యుం

లం
చయుట్క, పాదములు తిర్యజ్బుఖ ములుగా నుండుట కూడి యున్న పుడు

-వర్ధమానము అను వేరు గల బేశీస్థాన మగును.
౧తిం కూర్మాసనఠ

జాన్వభ్యంతరగుల్భా భ్యాం పృష్టతోంఘి) స్పృ శేన్మహం
అన్యః కుంచితజాను శ్చేత్పురః కూర్మాసన ౬ తదా

జూనువుల యభ్యంతరమున నుండు గుల్భభాగమిలతో నెను
కగా నంఘి భాగము భూమిని స్పృశించుచు నుండగా, సృరోభా౫
మున నొక వాదము కుంచిత జూనువుగా నుండునేని కూర్మాసన
మగును. కూర్మాసనంవంటి కొన్ని స్థానములు లోకమున (ప్రసిద్ధము
“లయిన కొన్ని యోగాసనయుల సామ్యమున సంబంధమును బొంది
యుండుట న భ్యూహీంప వచ్చును, సరగ సాభారణముగా నాంగికము
“అన్నియు యోగాను సంధానమున శరీరము నందలి సంధిబంధములు
వ_ర్తనోదగ ర్రనాదులకు నితరములకు నుపయోగించుటను నృ త్తయోగ
నువ గుర్తింప వచ్చును, అంతియే కాక శారీరిక వ్యాయామ
నిధానములకు నిందు సముచిశమయిన సంబంధమున్న ది.

౧౩ ఏకపార్శ్వగతం

అభ్యరై సమపాదస్య సృ రః తిర్యజ్మనాక్పునః
స పార్మ్యాభిము ఖశ్చ స్యాదేశపార్శ్వగతం తగా 3

14 నృ త్తరత్నావలీ

సమపాదము యొక్క_ సమాపము నందు ఎదుటగా కొంత
నడ్డముగా నుండి మజుల నది పా ర్భ్వాభిముఖముగా నుండునేని వక
పార్య్యగతము అను స్టాన మగును. ఒక పార్శ్య్యము న నంచే యిది
యిబ్లుండుట వలన సార్ధక ముం

౧౪ నంద్యావ రం
వర్షమానస్య పారీ చేద్విశిషే షడిరంగులె $
డి వా ఆట ర
వితస్త్యా వా సమాఖ్యాతం నందావరాభిధం తదా
వర్భమానమను ౧౧వ, న యుంరు సంబంధించిన పార్టి భాగ
౯3

ములు అరంగులముల వ్యవధానమున విన్లీప్టము లై యుండునేని విత్తి
పరిమాణమున నయిన వ్యవహిత మ్ములై యుండు నేని నం ద్యావ _రృమను
చేశి యగును, ఇందు వర్థమాన స్థాన సంబంధము కొంతగా సూచిత
మయినది. కై కొన్నికొన్ని అన్యాన్య సంజంధము కలవిగన్‌
యుండుటను నృ త్త భ్యాసమున్న గుర్తింప వచ్చును, '

షే షై

౧౫౪ చతుర[శం
అ సె్యవ, యరి పార్టీ స్యాదష్టాదళభిరంగు లై క

అంక్లరాలమితం ప; చత్ముర్యశం, తదా స్మృతం

యం
తే Err

పూర్వము ము క్షంచ్య్యూవ ర్త రము నిరూవి క మయినది. అది వర్ణ
మానముతో కొంత సంబంధము కలది. ఈ చతురశము కొంత
నండ్యావర్త రముతో సంబద్ధమై యున్నది. నంద్యావర్తస్ట్థానమునకు
సంబంధించిన పార్టి భాగవజల్లు. వవ్రదుచైనిమిది. యంగుశమల యంత

రాలముతో మిక మోయకిరెడునోని' చతుర శ్రస్థాన మేగునని న నృ శ్తే తవిదులు.

దేశీవిధానములు 15

శలచిగి. భరతుడు నిరూపించిన గతిపచారములలో పాదముల
యంత రాలమెంతగా నుండవలయునో నిభ్యూపించినాదు. వాని నంబం
'ధము నిచట భావించునదిం అట్టి వానితో నివి గ తార్లములు కాక
పోవచ్చును విని విశిష్టత యుండును,

౧. వ

అర జి ఇ
అంతః పార్శ్వం సమస్యాం(ఘొః మధ్యేఒన్యః నా స్పృశేత్‌
స్వపార్శ్వాభిముఖ స్తిక్పేత్పార్తి పార్వుగతాభిధం

౬

ముచే స్పృశింపవలెను. పాదతలమున మధ్య భాగమున. పారి భాగ
ac)
ముతో స్పర్శమాపాదింవవలెను. వేరొక పాదము స్వపార్భ్యాభి
“ముఖముగా నుండవలెను. అప్పుడది పార్షి పార గతము అగును,
ణా స
-దీని లక్షణము విస్పష్టముగ లేదు,

౧౭. ఏకజానునతం
యత? పార్మ్యుముఖ'సై వ "es కర!
చతురంగులమానేన కించించితజానుకః
ఏకజానునతం తత్స్యాదితి దేశీవిదో విదుః

పార్ళషముఖముగా నున్న పాదము మొక్క ప
"అంఘి9 భాగము వియోజితమగు నేని జానుభాగము కొంతగా కుంచి
“శమె చతురంగుల మానమున నుండునేని అడి వకజానునత మను

జేశీస్థానమగునని దేశీవిదు లనిరి, ఒక జూనువు నతముగా నుండుటచే
నిది సార్ధక నామము,

కష

16 నృ త్తరత్నావలీ

౧౮. శరం
ష్‌ పాణ ఖు98 పారి ర మన్యస్య యోజయేత్‌
అంగుషే న యదా ప్రోక్త కం పారి విద్ధాలిధం తదా

me నున్న అంఘీయొక్క- వర ర

మును అన్య పాదమునకు సంబంధించిన అంగు ముతో యోజన ne
ర్చినచో న ష్పుడది ల విద్ద మను Es చేీస్థాన నుని తము,

౧౯, వఏకపాదం

సమస్థితన్య పాదస్య re కళ్యా అల
జ '*అన్యస్తు దాహ్యపార్శేశనోసరి రీగ్నో జానుకీం చిత్ర ౧
_ .స్థానశే.యక్స |.

3 (| “et wr
TRC. res

fe గి #4 శ గో bm Mesa “నలో నో జ గృ శో Fy wg

సమస్థితితో నున్న. పొదముయుక్లు- జాను భాగమునకు hee

Am
పార్ళముగా' అన్య పాదము చాహ్యవార[్రపన హు
నున్నచో నది యేక పాదమను స్థానక మగును ఒతకణాణుకిడి 8౧

శ

౬)
స సా a ద్ధి :
he am ల I బి బాజా A SE is nem gp A gpm శ్‌
శిల స క aa ల గల్‌ అ మ్య జాల కం ఇంక wp పోయ ఇలు శ
=]

౨౦. నొగబంధో లా లేడి య
గ. తపు నన. త్‌ ఆ ష్‌ న్‌. ల '
ఆసితే ద. స. కైపక్యోతోక్వకే శముక్‌

వృషే ba: శ్వంనాం నాగబంధః నళ స్త సదా

hor
నో tr LG

జ కక హమ న అటుల
కాలు మే గా 10 సీమ్‌గానున్న అరఘిఏ భాగము.
నక శేంటొంధిం చన ఆహాసవమున ఎడమడఊతు కు. పవ ప్ర దేశమూ"
నీరజ ద శీ కి పాదొము నమో నంటళధిలకి సో

వంఘాధాగమును. కరర
ఆతనంశా లావడతీ వే సి "కారా కని నహీసాడు (వీడ వే కాలి = “ తొడవగ్గల్‌
కుడికాలి విక్కను కలియజేయవలయు నను భావమును “గు”రింపి

దేశీవిధానములు 17

వచ్చును. ఇ ట్లున్నరీతి చేక్టీరీతికి సంబ ధించిన నాగబంధము అను
నాగా నని భావము(గాహ్యామ *

మనూచి

ర

అర్‌ 00
పొరిజంహోరుభిః పాదౌ నీరంధ్యుం శిషకుటిమౌ
యి లట అ
తిర్య్యక్పసారితే యతం సమసూచి తదుచ్యతే
పార్ష్‌, జ ఘు, ఊరు వులతో శీనును గా కరాడుకొనిన పాదములు
౯a
తిర్యకృంసారిత యిలుగా నున్నపుడు సమసూచి నైన మగును.
కరార్చొనిన సమయమున వాదములు పారి జంఘోరు భాగములతో
౯a
దడట్లముగొ కలుసుకొని యుండుట యిందు భొవనీయము.

2౨౨. చిషమనూచి
సమసూచివదేకాంఘిిరగతస్స్యాాత్పసారితః
జ ww దాల్‌ ఇ అద
అవరః పృష్షతి జానుగుల్భాభ్యాం సృష్ట కుట్టి మః
స్వేనాభ్యంతరవి*ర్మ్వేన యస్మిన్విషమసూచి తక్‌
సమసూచి స్థానములోవలె, ఒక పాద మెదుటగా (పసారితము
కావలెను. వేరొక వాడము పృష్టభాగమున తేన యభ్యాంతర పార్శ్య
ముక జానుగుల్భుములలో కుట్టిమమును స్పృశించు నది కావలెను,
అప్పుడది వివమసూ చిస్థాన క మగును,
ఎత, ఖండసూచి
నమనూచిని చేదేకః చరణో ద్విగుణీకృ:ఃః
ఊఉన్ముఖీభూతజానుః న్యాత్సండసూచి స్మృతం తదా
సమసూచి నానము నందలి యొక పాదము ద్విగుణీకృత మై
యి d=
యండగా జాను వున్నుఖమై యుండగ భకస ై న మగును,
త్‌]

18 నృ త్తరత్నావలీ

-మొదట చెప్పిన విధమున నిరువదిమూడు దేశీస్థానకముల లక్షణ
ములు నిరూవీతము ఆయినవి.

చేక్టీస్థానకముల స్వహాప నికూవ ణానంతరము ఉత్ల్సుతి కరణ
ములు ముప్పది రెండు నిహాకితములు శకానున్నవి. ఉత్సుతి-ఎగురుట
శదూ)పము లయిన కరణములు, వీనిలో అంచిత కరణములు అల
శరణములు, లోవాడీకరణ ములు, దర్పసరణాదులు, క పాలస్సర్శనా
దులు నని యవాంతర వర్షము లున్నవి.

౧, అంచి కరణములు పదునాలుగు, ౧౦

_౨. అలగ కరణములు నాలుగు, లనే
5, లోవాడీ కరణములు వడు, ౭
ర, దర్పసరణాదులు మూడు. 9
౫. కపాలస్పర్శవాదులు నాలుగు, లి

ఈ ముప్పది రెండు. చేకీకరణములు ఉద్రేశపుకస్పకముగా నిందు
లశీతేము లగును.

డా తు తికర ణాని,
సంపృత్యుత్తుతి పూర్వాణి కరణాని పచక్ష్మ హే
అంచితం క ర్త్వరీపూర్వమంచితం వై రవాంచితం
ఏకపాదాంచితం శే|తాంచితం స్కంధాంతపూర్వకం
అంచితం లోహడీపూర్వ మంచితం దంతపూర్వకం
పృణామాంచికాకం లంకాదాహాంచిత నమాహ్వయం
భాంతపాదాంచితాం గుష్ట బంధపూర్వాంచికాభిధే
బలిబంధాచితాభిఖ్య మలగాంచితపూర్వకం
సమక ర్వరిపూర్వం చాంచితమేవం చతుర్దశ
అలగః స్వాత్తతః కూర్మాలగమూర్వలగాభిధం

దేశీ విధానములు i9

అంతరాలగమి త్యేతచ్చతుర్జా పరికీ ర్హితం
లోహడీ (పధమా తస్యాః కర్తరీ సమకర్తరీ
బాహుబంధా విచితా స్యాదేకపొదా చతుర్ముఖి
లోహడ్యుః షధ్విని మా్కా౦తాః మిలితాః స్తకీ ర్తితాః
స్యాద్దరృ్వనరణం తస్మాదుత్సన్నం జలపూర్వకం
శయనం నాగబంధం చ త్రీణి (హో కాని పండితై 8
కపాలస్పర్శనం తస్మాజ్జాతం వ్యంకోలసంజ్ఞకం
సూచ్యంతం మత్స్యకంణమాహు రేతచ్చతుష్ణయం
(కమాల్రక్షణమేతేషాం సువ్య క్త మభిధీయతే,
ఇక నిపుడు ఉతుతిపదము పూరర్ధమున గల కరణములను
ఉన్సుతి కరణాములను చెప్పుదును. నావముతీః రూపతః చెప్పుదుమని
భావము. ఈ వర్షమున మొదట సానినామములు నిరూపితములుం
అవి యూవిథముగా నున్నవి. అన్నియు నుత్సుతి కరణములె.
ఉను తి కరణమలలో నయిదు సశేవచములున్న ని. అందు మొదటివి
అంచిత కరణములు.
అంచితేకరణములు ౧౮,
అంచిత -: క_ర్తర్యంచిళ = బెరవాంచిత - వకపాదాంచిత --
శ్నే(తాంచిత - స్కంభఛాంతాచితి - లోవాడ్యంచిత - దండపణా
మాంచిత - లంశాదాహాంచిక - _భాం+ిపొడాంచిత -- అంగుష్ట
ఒంభాంచిత - బవిబ ఛాంచిత -- అబగాంచిత -- సమక
వ్యంచితేములు,
అలగకరణములు రో

అలగ = కూర్మాబగ -- ఉోర్ద్వాలగ - అంత రాలగములు.

20 నృ త్తరత్నావలీ

లోవాడీకరణములు 2,
లోవాడి - కర్తరిలోవాడి ఈ సమక_ర్తరిలోవాడి - బాహు
బంధలోవాడి -- చిత్తలోవాడి - వకపాదలోవాడి - చతుర్ముఖ
లోవాడి,
దర్పసరణాదులు కె.

దర్చసరణ - జలశయన -- నాగబంధములుం
క పాలస్పర్శనాదులు 5.
కపాలస్పర్శన - వ్యంకోల - నూద్యంత్‌ - మత్స్యకరణములు.
కీమముగా సీ ద్వా తింశ దేశీకరణముల కు సంబంధించిన లత.
ఇములను సువ్య క్షముగా నిరూపింతుము.
౧. అంచితం
సమపొదసితో యత్ర కృతో తానోత్పుతిరివి
థి అణాల యం Q
వివృత? పూర్వవత్తిషేత్‌ తదంచిత ముదీరిత్రం
మువనట సమపాదమున నుండి ఆకసమున ఇెలకిలగా ఉతా
నముగా ఉన్సుతి నాచరించి పాదములను వివృతముల నొనరించి
పూర్వమువలె సమపాదముననె యుండునది. సమ పాదమున నుండుట
వె కి ఎగురుట కాళులు సాచుట వివృఠతముగా నుంచుట మరల సమ
పాదమున నుండుట యను (క్రియలు క)మముగా కూర్పు కలవి

యయినచో ఉక్సుతి కరణములలో అంచితమను క్రరణమగునని
నిభూవిక మయినది.

3 క ర్హర్యంచితం
కర్తర్యంచితము కం తత్‌ యత్పాదః స్వ సికాభిధః
పాదము స్వ స్తిక సంజ్షకల పాదముగా నుండునేని క్ర రర్యంచిత
మను చేశీకకణ మగును. దీనిలో అంచి కీ క్వే సమా నధర్శము నంపా

దేశీవిధానములు 21

ఇంచుటశైె అంచిత కరణము నందలి ఉత్తానోత్సుతి సమాచరణము
నిందును కూర్చునది. ఇందు పాదము స్వ స్తికముగా నుండుట
శుశేవము. స్పష్టహూవము నిరూపించు పూర్వాన్హార్హము ని ట్లభ్యూ
చూంచుట యుక్తము కావచ్చును,
క్‌ భై రవాంచితం
పొదం భూమిస్టితస్యా ఘః ఊరుపృ షే ద్వితీయకం
నివేశ్యాంచితమాదధ్యాధ్య(త తభై రవాంచితం,

భూమియందున్న పాదము యొక్క ఉోరుషృ్ఫస్టము నందు
“శిండవ పాదము నుంచి అంచిత , విథానము నాచరింపవ లెను,
అప్పుడది బైరవాంచితీ కరణ మగును బాచిత్యానుసారమున
చథ్నీణోరుపృష్టమున వామపాదమును కూర్చుట నభ్యూహించునది,

౪. నికపాదాంచితం
ఎకపాదాంచితం కుర్యాదేకపాదాంచితం తదా,

అంచిత మను (పథమ కరణ సామాన్యధర్శము సామాన్య
ముగా నన్ని యుచితము ఇందును సంస కోమగును మొదట సమా
పాదావస్థానమున నుండి యొక పాదముచే నంచిత విధాన మాచరింవ
వలెను, అప్పుడది వకపాడాంచిత మను అంచిత కరణమగునుం

౫, క్షేతాంచితం
అంచితాద్యం తయోర్యత భజేమత్కటికాసనం
రంగక్షే|తే యతః పోో క్తమేత త్రేత్రాంచితం బురై శ.
రంగ శ్నేతము నందుండి అంచిత కరణము "యొక్క 'అద్యంత్ర

ములంను ఉత్కటి కాసనము వహీించునది. అప్వూడది ఇషే(తాంచిత
మను కరణ మగును. ఉక్కటి కాసనం ఉిద్దతమయిన కటిభాగ

నలి. నృ త్తరత్నావలీ

ముండునట్టి యాసనము, మొదట సమపాదమున నున్నపుడు ఉత్కటి
కాసనరీతి మజుల సమ పాదావస్థితిలో నుత్క_టి కాసనరీతి యుండుట.
క్షే(తాంచితము. ఇట్టివానిని ప్రయోగమున దగ్నించినపుడు రూవ.
మవథృత మగును. క్రటియెత్తుగా నుండు నబ్బుండియే యుక్సుతి:
నాచరించి మజల యుత్కటిక్రముగనె యుండవలయునని ఛానము

౬, స్కంధాంతాంచితం |
పూర్వం కృత్వాంచితం యస్మి న్నేకాంసాలింగిత క్ష తి!
పాదోల్తాననయా తిర్యగు తిషే త్వరితం పునః
వూ, తానీ వాది
స్కంధాంతాంచితముదిషమిదం నృ తవిశార దెః,
టక అలాల వూ
నృ త్తవిశారదులు ఈ స్కంధాం తాంచిత కరణమును ఇట్టుండు-
నట్లుగా నుద్దేశించిరి. మొదటగా నంచిత కరణ యమొనరించునది.
అం దొక భుజముచే భూసం:శ్లేమముతో నుండునది. పాదోల్లాసన
మాచరించునది. అనంతరము త్వరితముగా నడ్డముగా నళ్లు లేచునది..
అప్పుడది స్క౦ంధాం తాంచితము,
౭ లోహడ్యంచితం
. నిధాయ లోహడీం యస్మిన్నంచితం రచయేడ్యుతం
లు
లోహడ్యంచితనంజం తన్న రశెః వరికీ రితం.
జా నా. | న్నా
లోవాడి నాచరించి వేగముగా అంచిత మాచరించినచో నది.
లోహడ్యం చిత కరణము. లోహాడీ లతమణ మితర గంంధములలో
నిట్లున్న ది. :
"నమపోదస్థితః సమ్యగుత్పుతో వలితం తతః
పరాజ్మఖ్లో యది పకేత్‌ సహసా సా తు లోహడీ”
ముందుగా ఫమపావము నందుండి ఉక్సుత మాచరించి
(వైకిఎగిరి ఆ సమయముననె వలిత విధానమున వెనుడిరిగి పరా

దేశీవిధాన ములు 28

'జ్ఞుఖముగా వేగమున పతన మొనరింపగా నది లోవాడి అను
జేశికరణము. ఇదియే లోభడి లోవాటి అనియు వ్యవహారమున
నున్నది. ఇట్టి లోవాడి పూర్వము చెప్పిన అంచితము రెండు నుండునేసి
"లోవాడ్యంచితము.

రా, దండ[పమాణాంచితం

సమపాదాంచితస్యాంతే దండవ(త్పణతిర్చువి
కియతే య(త తద్దండవృణామాంచితముచ్యశే,

సమపాదాంచిత కరణాచరణాంతమున ఎగిరి భూమివై వడు
కపుడు దండమువఅె పణామ మొనరించువిధమున నున్నచో నది
చండ(పణామాంచిత ము, (పణామ మొనరిం దుటనె దండాకారముగా
"భూమి పె పడుట లోక ప్రసిద్ధము, సాష్టాంగ దండాపణాను మను
వ్యవహార మున్నది.
ళా. లంకాదాహోంచితం
అంచితం రచయన్‌ అంగం పృత్యాపృత్య వరాజ్యుఖః
యతాసీత మహేవృషే భజన్నుత్కటికాననం
లంకాదాహాంచితం శత్స్యాదనై రు క్తా మురోంచితం.
దేహమును అంచిత కరణాను కూలముగా నొనరించి (పత్యా
వర్తన మొనరించి వెకుకకు తిరిగి పరాజ్బుఖుడుగా నుండి భూతలము
నందు ఉత్కటి కాసనమున నుండవలెను. ఉక్కుటిక - గొంతు
కరార్చొనుట. ఇట్ట విధానమునకు లంకాదాహాంచిత మని చేర్చు
-తనినే కొందరు ఉరోంచిత మనవి వ్య నహరించిరి. పిశెవరో తెలియదు.

a

౧౦. (భాంతపాదాంచితం
పాదమేకం పరిభామ్య తత్పృ మేన సమాశ్రితః
జంఘామధ్యం ద్వితీయన్య రచయిత్వాంచితం మహీం

లశ నృ త్తరత్నావలీ

అలింగ్య స్కంధయగ్మేన తతః కృతవివర్తనః
పదోల్లాలనయో తి స్టేత్తత్స్యా (ద్భాంతపదాంచితం,.

ఒకపాదము పరిభిమణము పొందుబ, తశ్చెష్టమున జంఘా
మధ్యము నా[శయించుట్క రె డవ పా*ముసగు అంచిశ విధానమును.
రచించుట్క స్కంధయుగ్భమున భూమి నాలింగనము చేసికొనుట,
ఆ విధానమునుండీ మణలి వీవర్తన మాచరించి ఫదోలాలనముతో
నుండుట అనునవి యిందుండగా నిది (థాంశపదాఎచితమను 'జేన్‌కరణు
మయినది.

౧౧ అంగుష్టబంధాంచితం >

అంగుల్యంగుష్ష మ ధ్యాభ్యాం సంయుజోః పొదయోర్శ్మిధః

కృత్వాంచితం విధీయేతాంగుష్ట బింధాంచితాభిధం.

ఈ చేలీకరణ మంగుష్టబం ధాంచిత నానుమున నున్న ది.
కావున లతుణ న్లోక,యులో “అంగుష్ట బం థా భ్యాలి” అని యుండునో!
అనిపించుచున్న ది. అంగుస్టాంగులుల బంధములతో కూడుకొనిన
వాదముల క న్యోన్యము అంచిత విధాన మాచరించి అంగుష్ఞ.
బంధాంచితీ కరణమును నిర్మింప దగును అని భావము నిందు.
గు_ర్రించునది.

౧ఎ౨. బలిబంధాంచితం
అంజలిం పృష్టతో బద్ధ్వా మధ్యసం శే యదోన్ముఖం
అంచితం రేచయే[త్పోక్తం బలిబంధాంచితం దదా
గజదంతేన పురతః కృత మేతత్పరే జగుః.

పృష్టభాగమున వెన్నెముక మధ్య భాగమున నున్నుఖమగు
నట్లుగా అంజలి కూగ్చి అంచిత విధానమును నేచిత మునరించునది *

దేశీవిధానములు బిఫ్‌

అష్పుడడి బలిబంధాంచితమును చేకీకరణ మగును, ఎదుటగా గజ
దంతమును సంయుత వా _స్తమున నిది యాచరింపదగునని కొందరనిరిం
౧౩, అలగాంచితం

అలగాంతే కృతం వేగాదంచితం చాలగాంచితం.

బ్రటుప అలగకరణములు నివూాసితములు కానున్న వి. వానిలో
అలగమనునది మొదటిది. డానిలశణ మచట స్పష్టమగును, ఉన్సుతి
నాచరించి యాశసముననె అవా ఆ. వివర్తన మొనరించి
ఉత్క_టానన మాచరించిన నఆగమగును, అట్టి యలగ కరణాంత
మున వేగముగా నంచిశ మొనరింపగా నది అలగాంచిత మను
-జీలీకరణ మగును,

౧౪. సమక రర్యంచితం
pn »
ఆఅఆదావం[ఘీ సమౌ న ని
ం|భు సమ దద స్వ స్తికావంచితం యదా

సంపద్యతే యదాపో క్తం సమక ర్తరికాంచితం,

మొదట పాదములను సమముగా కూర్చువ లెను, స్వ_్రికము
అగునట్లు నంచితముగా నుంచవలెను. ఇట్టెరీతి సంపన్నము కాగా నది
సమకర్షి కాంచితమను దేకీకరణ మయినది.

ఇప్పటి కీ విధముగా నీ దేశీవిధానమున అంచిత కరణ చతుర్ల
శకము నిరూవిత మయినది, వటుపై అలగకరణ లతుణములు:
నాలుగు నిహావితము లగును,

అలగల క్షణ 0.
2 అలగం
ఉఊత్తు త్యావాజ్ముఖో వ్యోమ్ని వివ్యత్యా(గే పతన్ఫువి
ఉ త్య టాసనమాదధ్యాద్య(తేదమలగం మతం.
శీ]

26 నృ_త్తరత్నావలీ

_

ఇది అలగ మకు చేరీకరణ లక్షణ మగును, ఇందు మొదట
ఉన్ల్సుతి యుండన లెను, విర్నుటు ఆకాశమున నవాజ్ముఖముగా నుండ
వలెను. తూర్పుదిశగా నుండి యాగ్లుతి వాదగించినవో నాకాక
ముననె అ వాజ్బుఖముగా తిషగవ అను, అపుూడకచట అ వాబ్బుఖముగా
నుండి వీవర్తన చూచరించి యెనట భుఏిడె ఉత్క_టాసన మాచరించ
నలెకు. ఉస్క్టటాపనము, ఉక్క_టి కాసనము ఉతశ్కటాసన మనునవ్‌
స్టానవి శేషము. తృతి మాధ్యాయమున నిది నిరూవీక మయినది.
నాట్య వేదము “స్ఫి క్చార్టి నాంపమాగమః” అని దివి లవణ మున్నది.
ఇది యుక్కిటాసన మె కాని కొందరు తేలచినట్లు కుక్కుటాసనము
"కాదు. ఉత్కటాసనము వితృసివాపజలతీర్చణమున ఆచవున విధాన
మున విఫయు క్త నుగుట యుద్దము కు తగిన యుప వేశములం
దుపయోనిం చుట నిరూవీతీ్‌ ము.
౧౬. కూర్మాలగం
కూర్మాలగం తదేవ స్యాదంతే కూర్మాసనం యది.
అలగ లతుణమంకతయు నిందున్నది. తుదకొక్క_ విశేషము
న్నది. అంతమున కూ రాావనమున్న చో కూర్మాలగ క రణావముగును,
౧౭, ఊర్యాలగం :
యదంతే ఒస్యోర్ట్వ్యపాదాభ్యాం స్టితిరూర్ట్వాలగం భవేత్‌,
అంగలక్షుణ మన్నిట సం శాంత మగును. అబగకరణ కర
ణాంతము నందూర్హ్య పాదములతో స్థీతి యున్నచో నూన్ద్వ్యాలగ
కరణమగుమ, వెల్ల కిలపడి పాదము త ర్ల (ముగా స యుతీములగు
నట్లుగా కకార్చుట. యిందలి రూపము.
౧౮, అర్శతరాలగం
ఉద్యాహితమురో బాఢం జంపోపాంతే చమ _స్తకం
కురా ్యచ్చేదలగస్యాంతే కరర

దేశీ వి ధానము ష్ట్ర ల
అలగ లతు.ణ మిందునున్నడి. అలగాచరణాంతము నందు
బాగుగా. కోరను ఉద్వ్యాహిత మై జం ఘోపాంతమున నుండ వలను.
వతు ను దిటనుగా నుండవలెను, అపార కం నిట్టుండ గా నది
అంత రాలగ మగును. ఇట్టలగభేవములు నాలుగు లక్షీ తములయినవిం
వక్‌ లోహాడీ కరణముల స్రకిమునకు భ్‌ స ్కృము,
తోహడీలక్షణ ము,
౧౯. తోహడీ
ఊత్ర్రుత్య సమపాదస్థః తిధ్యగావర్తితతి)కః
పరాజ్ముఖః వతేద్యత్స లోహడీ సా వృకీర్తితా '

. సమపాడదము నందుండి యుమ్సుతి : నాచరించి (తికమును
తిర్యగావర్తి తము చేసి ప రోజ్ముఖుకుగా భూమి్మిిపె మటిల సమనాద.
మున నుందు చో 'లోవాడియను ''బేవీకరణ మగును, లోవాడ్యంచిక
కరణము నికొపించునహడు లోవాడీ' సా వమావళ్యక మయినది.
అలగాంచిత కరణ నిరూపణజున అలగ స్ట'హుప. మూవశ్యక
మయినది, age దు టర భాగ గత ములు ఫూర్వ భాగము
లంగ వేశ్నీ వము. అగుచ్చుడును, “మువున్నవా రనుసంథానమున
న్‌ గు ర్మింపవచ్చున్తు. బేశీవిధానములలో గాన్‌! మార్గవిధాన
ములలోగాని పరస్సర సంబంధముండుట 'యంతట 'యసీద్ధముగనె

యున్న ది,

CARE her

౨౧, కర్తరిల్లోహడీ

శ, cn :# WES ah, ల
ళీ

థీ టో we z ఛ్‌ “ల్సి

జజ
వ

_సైవ స్యాత్స్వ స్త సికారఘీ Me కృతా కర్తరిలోహ |
లోవాడీ గరణమునె సం స్తిశాంఘీ విభాన్నఘున నాచకించిన

page

క_ర్తరిలోవాడి. యగును. (తిశాన ర్షసమున, ఫరాబ్ముఖత్వమునను
స్వ_స్తిక పాదరీతి యుండుట యిందలి విశే. స!

28 నృ త్తరత్నావలీ

2౨౧. సమక ర్లరిలోహడీ
లోహడ్యాద్యంతయోః పాదొ నమే స్వ స్తికతాం గతౌ
కృమాచ్చేన్న ర్తశై ః (పోక్సా సమక రరిలోహడీ
లోవాడీ కరణము నందలి యాద్యంత ముఆలో పాదములు
సమములుగా నుండి స్వస్తి కాళ్ళతిని కమముగా పొందునవి.
యయినచో నది సమకర్తరి లోవాడీ కరణమగును,
౨౨. బొహుబింధలోహడీ
సద్ధా యా లోహడీ సైవ గజదంతేన సంయుతా
యదా పృకీ ర్రితా బాహుబంధాద్యా లోహడీతదా
శుద్ధమయిన లోవాడీకరణము ఇతరములతో వ్యామి(శణము
పొందని లోవాడి. ఇందు గజదంత మను సంయుత వా స్తశుతో
సంయుత మె యున్న చో నవ్పుడడది బాహుబంధపదము పూర(మున
గల లోవాడి బావూుుబంఫలోవాడి యగును,

ఎవి థం చిత్సలో వాడీ
కాయస్య చకృవద్భాాంత్యా తిర్యక్చేత్స్పార్శ్వతః కృతా
లోహడీ యది సా ప్యోక్సా నర్తకై శ్చిత్సలోహడీ
దేహమునకు చకాికాగముగా భిమణము కూర్చ్పవలెను,
అభ మణమున పార్మ్యభాగముగా తిక్య(గూపముగా లోవాడి కూర్చు
వలెను. ఇయిడగా నిది చితలోవాడి యగును, కాయ(ఖమణము
శిర్య్యగ్భుమణము పార్ళ( లోవాడి చిత్రిత నా పాదించును, గావున
నిది చిక్రలోవాడి.
౨౪. ఏకపాదలోహడీ

ఏకాంఘ్యిస్థానకే కాయ్మః స్యాచ్చేదేకాంఘిలో హ్రీ

రేశీవిధాన ములు 29

చేహము ఏకాంఫ్రస్టానకమున నుండగా తోవాడీవిశానముండు
"జీని యది ఏకాం[ఘిలోవాడి యగును, ఒక పాడము శందుంశోయె
యున్సుతి నాచరించుటలో విశిష్టత యున్నది,

౨౫. చతుర్ముఖలోహడీ
లోహడీ చేచ్చతుర్షిక్కం స్యాచ్చతుర్ముఖలో హడీ

లోవాడి విధానము నాలుగు దిక్కులందును నుండుశేని చతు
క్పుఖ లోవాడి యగును. అవ్యవభానముగ నాబ్లుణిక (-లందును
లోవాడి నాచరించుటళో రమ్యతే యుండును,

ఇట్టిచట -లోవాడీ లతుణమునకు సంబంధించిన స_్తకము
వపలవ.ణణముగా నిళూవిత్‌ ముయినది.

ఇక దర్పసర ణాదులు మూడు నిరూవీతవబమలు కానున్న వీ.

బి౬ దర్పసరణం
జ స్ట a
తపన సార కక లరాధకుర క] 98: వాకృక మా వక్‌!
తత్చార్శ్వదిశి కాయస్య తిర్యకి స్యాచ్చకృవ దృ్య్యమ।ః
యస్మిన్నంతే పరః పాదః తకః స్వస్థానమాచరేత్‌
తదఠ్పసరణం నామ నృత్యజ్షైః పనికీ ర్రితః

దీనిలో జౌవము నె నై వైన్లనస్థానకము నందుండుట (క్యు శ్రముగా
-పార్స౧ముఖ ముగా నుండుటయ్లు. నావశ్యకము. . ఆ నై పషవస్లానక
Mi YP TI SALADS, So న్‌ ఈ
చూనశ్యక ము. ఇట్టి విధానము సమా _ప్తము కాగా తీడంతీమ్లు నందు
తరపాదము (త్య(శ్రముగా నుండి స్వస్థానాచరణముతో నుండుటయు
'నావశ్యకము. ఇ ట్లావశ్యక ముల నాచకింపశా న్య శ్య విదులు దీనిని
దర్పసరణ మను చేళ్లీకరణ మగునని పిఎతిపాదించిరి.

30 నృ త్తరత్నావలీ

2. జలశయనం

| తస్యాంతే జలశాయీవ శయాన।ః స్యాన్మహీతలే
యదా తదా సమామ్నాతం శయనం జలపూర్వకం

ఈ చెప్పిన దర్పసరణ కరణా చరణాంతమున జలమున శయ.
నించిన వానివలె భూతలమున శయనించి యున్న చో నది జల పదము
పూర్వమున గల శ్రయనము జలశయన కరణ మగ్గునని సమామ్నాత.
మయినది,
ఎరా, నాగబంధః

విధాయ కరణం దర్భ శరణం నాగబంధవత్‌

యత్యాసీత తదా పో కం నాగబంధాభిధం బుధ క

దర్ససరణమను కరణమును సాగ బంధము వలె నాచరించి
యుండునేని యది నాగబంధ కరణమగు నని ట్‌ తే నికూపించిరి.
ఇబ్లు దర్పసరణాది తిక్రము నిరూవిత మయినది, - *

fo we

ఇక క పాలన్సర్భసాది చతుమ్మ-మును నిరూ వింప్రవలెను.

కపాలన్న ర్మన్నార్యులు-.

4 » జు
su కు ఖల్‌ ( ళా | భీ
ని Fea స

ఆకా, కపాలస్పర్శనం. తయా వ్‌ య

కపాలనృర్శమాహు _్రత్కుటేతే "యత స్‌ ర్తకః
"-శోహడమలగం అద్దం "న్పష్టశేన్యూ ర్యా మహీం ' 'మనాక్‌
గ ఖః వ క్ర అ స్తన్న శోభనం I ey

gr వి టమ ణి మళ
FAIRE:

న _రృకుడు ఇదివరలో నిరూపించిన లోహ నై నాచరించి అలగ

x frre: ట్ర ఎలా

మున్న కూర్చి శిర శ్లిరముతో SR క్లొంక్రగా స్ప్టశించుణేని యది
శ్‌ ౧ పిటి 7

వ. ప. మను కరణ మగును, 'అలగమున తొడకు సమపదస్థితి
యున్న ది. లోపాడా" ,నంత్తమున పరాజ్బుఖమ్మసా పాఠమున్న ది.

చందు కపాలమున మహీస్పర్శన 'మున్నది, కావున క పాలస్పర్భన

దేశీవిధానములు dl

"శరణ మయినది. ఈ కరణమునకు కొందరు క పాలచూూార్డ ము అను
'నామవ్యవహార మభిమానించిర. అది మాకు యు క్షముగ తోచదు,

౩6. వ్యంకోలం
కవాలస్పర్శనం యత్ర కుర్యన్నలగ సంభవం
అంతరాలగవాం _స్తిషేక్‌ వ్యంకోలం తదుదీరితం
నతపృష్టాభిధానం తు కేచిదేతత్ప్రచక్షతే

అలగకరణ సంభవ మయిన క పాలస్సర్శవ కరణ మొన
ఇించుచు అంత రాలమున అలగమున్న విభానమున నున్న చో నడి
వ్యంకోల కరణ మగును దీనిని కొందరు నతేప్ఫహు మను నామమున
'సపలుకుదురు. ఇది వ్యంకోలమనుట యుక్తము,
3౧, సూచ్యంతం

ఆహుర్విషమఖం౦డాది సూచీనాం చాత్ర కేచన

యస్య యస్య విరామే తు సూచీం రచేేత కించన

తత్తత్సూచ్యంతమిత్యు క్తం కరణం నృత్తకోవిదై ౩

ఆయా కరణము లొనరించిన విమ్మి సూచిరచన మొన
రించినచో నడి సూచ్యంతే మగు నని నృ త్తికోవిదు లనిరి. సూచి
'యంతమున నుండుటచే నిది సూచ్యంతము, ఈ యభ్యాయ (ప్రారం
భము నుండి సూచించిన దేశీస్థానక మః లలో సమసూచి వివవు
“సూచి ఖండసూచి యను మూడు సూచివిధానము లున్నవి, అ
సూచీవిశేవమముల లోని యేుజేని సూచి యిచట ప4యు_క్తము
కావచ్చు నని కొందరు తిలచిరి. ఆంగికాభినయములలో సూచీీపద
మున (గహీింపదగినవి యనేకములు కలవు, నూచీనామమున ేక్టీ
ఇకారియు కలదు. అందుననే కొందరు విషము ఖండాడి సూచీ విజేవు
ములలో నొకటి పక్మిగావ్యామని భావించినని జాయన యనెను,

§2 నృ_త్తరత్నావలి

ఈ లవణము నందలి తుటితము భరత కోళాధారమున పూరిత
మయినడి.

౩౨. మత్సకరణం
కస్యాపికరణన్యాన్త ఊఉత్తానః శయితః క్షితౌ
నితంబోన్నమనా న్మధ్యాం యస్మిన్నావర్త్య వామతః

తన్మత్స్యకరణం ప్రోక్తం మత్స్య వత్పరివర్తనాత్‌

వ చేని కరణాచరణాంతము నందు నర్తకుడు ఉత్తానముగా
వెల్లకిలగా శయనించిన వాడై నితంబోన్నమన మొనరించి మధ్య
మును వామభాగమునకు ఆవర్తింపజేయునది. జలమున సంచరించు
మత్ప్స్యమువ లె మజ్జనోన్నజ్జనములు నమనోన్న మనములు మునుగుటలు
తేలుటలు నితంబోన్నమన మధ్యావ_ర్తనముల వలన స్ఫ్సుటములగు
నట్లొనరించినవో నిగి మత్స్యకరణ మగును. మత్స్యమువలె పరి
వర్తనమున్నందున నిది మత్స్య్యకరణ మయినది,

ఇప్పటికి మొదట నుప క్రమోా దేశమున నిరూవీతములయిన:.
ద్యా(తింశత్క-రణములు ఇట్లు సలతుణముగా నిరూపీతము లయినవి,

'జేశీవిధానమున (భ్రమరీభేదములు కలను. వానినిచట నిరూ
వింపవలసి యున్నది. _టేశీభిమరీ విశేషములు పదమూ డిచట
నిర్షిష్టము లగును, మధ్యలో కొంత (గంథపాతమున్న ది. సర్వ్యభమరీ
లక్షణ నిరూవణానంతరము కేవల సంకీర్ణ రూపమున భిమరీ భేదకథ
నము తేత్సస్తారము నిరూవిక మగును, ఈ పిస్తార విశేవము లిందు
తేవ్హు వానిని (గ్రంథకర్త, (గొంథాంతరమున సవిశేషముగా (పతి
పాదింప దలచెను,

దేశీవిధానములు 38

భమరీ లక్ష ణ ౦.

పదై రంతర్చహిళ్ళతృ తిరిపొ తాలగోచితై ః

విద్యుచ్చ్యక +శరో హస్త కుంచితాంగై ర్విశేషితాః

(తయోదశ భమర్యః స్యుసాసాం లక్షణముచ్యతే

(భమరీవి శేపములు పడమూడు కలను. వాని లతుణ మిచట

నిరూవిత మగును. అంతరాది పదములతో విద్యు దాదిపదములతో
విశేవీళము లయిన (భమరులు ఆయా పదములతో గూడుకొనిన
భమరులు అని ఉక్తిచమత్కారమున (భమరీ సంశేతమును కర్త
యిందు సూచించెను. వాని నాముమ.ల నీవిధముగా గు ర్హించునదిః

అంత (ర్భమరి లా బాహ్యాభ మరి
ఛత్ర(భమరి -- తిరివష(భమరి
ఒఓత(భమరి -- అలగభమరి ,
ఉచిత (భమరి -- విద్యు(ద్భమరి
చ[క(భమరి -- శిరో(భమరి
హ_స్తభ)మరి - కంచితభమరి
అంగ(భమరి --
౧. అంతర్భమరీ ౨. బాహ్యభమరీ
సముత్రి స్తేన పాదేన భుజంగతాసీతాం ఘివత్‌.
వామేన దక్షణావరవామావర్తపరేణ చ
శరీరం (భామ్యతే వేగాన్న చ భాంత్యా పరస్య యత్‌
అంతర్భమరికాఖ్యేయం అస్యా ఏవ విపఠ్యయాత్‌
బాంహ్యభ్య మరికా ప్రోకా విశేషః కింత్వయం పునః
స్పిజాం (దుతపార్ష్యయం ద్విగుణేనాం[ఘి ణా భఇమః

5]

34 నృ త్తరత్నావలీ

యా (సదక్షితో (భాంతిర్మపదక్షిణతశ్చ యా

తామంతర్భ్రమరీం బాహ్యభమరీం చ పరే విదుః

ఈ శ్లోకములలో అంత(ర్భమరి బావ్యా(భ మరి అను ఆరెండు
(భమరీ విశేవముల స్వరూ ప లకుణ మున్నది. అం దంత, (ర్బుమరీ
స్వరూప మో విధముగా నున్నది. భుజంగ(కొసితము నందువలె
పాదమును ముందుగా సమ్మ్యుక్టేప మొనరింపవలెను. దక్షిణా వర్త
వామావ్ర్తపరమగునట్లు వామపాదము ననుసంధానింప వలెను,
వేగముగా శరీరమును (భమింపజేయ వలెను, ఇందు పర పాదమునకు
భాాంతియుండదు. వామపాడావ_ర్తనము శరీర భిమణము ననునవి
చెప్పిన విధమున నున్నచో నిది అంత్మర్భమరిక అను భమరీ
విశేవ మగును

ఈ అంత(ర్భిమరీ విపర్యయమున్న చో బాహ్యభశమరి
యగును, భుజంగ కాసి తాం[ఘీ వలె దక్షీణ వాదనుండుట దూ
వర్తవామావ_ర్తమున నుండుట, శరీరము వేగముగా (భమణము
పొందుట యుండగా బాహ్యా భమకిక యగునని భావము. కాని
కొంకవిశేవ. మిందున్నది. ఈ విశేషసూచనమునకై యిందున్న
అను వాక్యము అండలి పదముల యన్వయము సంగతేముగా భాసిం
చుట లేదు, అయినను భా వార్టము నిట్లు భావింప వచ్చును.

దవ్నీణపాదమున నిలబడి వామపాదమును కుంచిత మొనరించి
వామావర్తముగా నంచరించునది, స వ్యేతర పాదమున నుండి
సవ్యాం[ఫఘి కుంచన మాచరించి సవ్మానరర్ర రముగా సంచరించునది.
సవ్యావరర్త రమనుట (పదవ్నీణముగా నని భావము, భరతకోగ సంగ్భ
కీత్రమయిన బావ్యా(భమరీ స్వరూప మిట్లున్నది. స ర్వార్థము
గుర్తించిన జాయసనేనాపతి “ఇ పదవీణనో (భాంతి; అ(పదక్షీణతశ్చి

దేశీవిధానములు లి5

అని సూచించెను. ఇట్టిడిది చావహ్యా(భమరి. బావ్యా(భమరిలో
దుతపార్షియగు విజుదు భాగమునకు రెట్టింపుగా పాదమునకు
ప లు
భమణ ముండుటయు జాయపతికి సమ్మత మనిపించును,
౩. ఛత్రభమరీ
విష్తుకాంతనదుతిప్య వామాం(ఘిః కుంచితః పునః
(3) మ్‌
పతనోత్ప్సతనైె రనై $8 పొదాస్య' భృామణం జనాత్‌
యతాప;దక్షిణం కుర్యాత్సా ఛతభ9 మరీ మతా

ఈ కరణమున నీ రూపమున్న ది. విష్ణు, కాంత మను కరణములో
వలె ఉప మొనరించిన పిమ్మట నామాంఘ్టి కుంచిత మొనర్చ
వలెను. పత నోత్సతనములతో గూడుకొనునది కావలెను. అన్య
పాదము వేగమున (భమణము పొంద వలెను (పదవీణముగా
సంచారము కూర్చవ లెను, అపవుడది ఛి[భమరి యను (భమరీ
విశేష మగును

౪. తిరిపష1భమరీ
కుంచితం పాదముత్రివ్య పొర్మ్వేనాక్షివ్య పృష్టతః
అన్యాంఘేః స్వ స్టికం కృత్వా శరీరం [8న మయేద్యదా
తిర్యక్చెద్దండవ క్షాభ్యాం యదా స్యాత్స్వ_సిచచ్యుతిః
తిరిప[భమరీత్యేషాం తదా ప

ఉతుుత్య ఘటయిత్వాపి జానునోః స్వ సీ+౧ భవేత్‌
రా అంగ్‌
పూర్వవద్యతు సొ (పోకౌ తిరిపభ్యమరీ నః

కుంచితమగు పాదమును ఉళతైేపి వించి, వృష్ణ భాగముగా. పార
మున నావీ ప్త మొనరించి అన్యపానము; ౫ స్వ _స్తికమును సంపా
డించిి శరీరమును (భమింప జేయ వలెను, గరద్యక్కూగానున్న దంత

96 నృ త్తరత్నావలీ

పతుహా స్తములచే స్వ స్తికవిచ్యుతి కావించునది. అప్పుడది తిరిప
(భమరి యగునని చేకశీఏధానవిదు లనిరి, ఈ (భమరీ విధానమున
వేరొక భావమును గలదు. ఉకత్ల్సుతి నాచరించి జూనువులకు స్వస్తిక
మాచరించి (భ్రమణ మమసరించునది. అప్పుడు నిది తిరివభిమరి
యగును,

ఈ తిరిప(భమరి నిరూపణానంశరము మొదటి యుద్రేశాను.
సారమున ఓతభమరి నివాపింప వలసి యున్నది. కాని దాని లతణ
మిచట లేదు. (తుటికమె ది. వేమభూ పాలుని సంగీత చిం తామణిలో
నీ తాభిమరీ లక్షణ మోవిధముగా నున్నది. అది (వకృతమున
భావనీయము.

౫. ఓతాభమరీ
కృతోత్రుతిర్వామపాదతలేన తు ముహుర్ముహుః
తాడయన్సక్షిణస్యోరుం యత్ర (భామ్యే్యత్పదక్షిణం
జాతా (భ్రమరికా సేయా నృ తవిద్భిరుదాహృతా

(వపధమముగా నుత్త్సుతి నాచరించి వామపాద తేలమున
మువుర్నువనాుః దశ్షీణోరుభాగమును తాడన మాచరించుచు (పద
శ్రీ ణముగా పరిభమణ మాచరించినచో నది ఓతా.భమరిక
యదునని నృ త్తీవిదు లుదాహారించిరి4

౬. అలగ భమరీ
నమనోన్నమనై ః పూర్వకాయన్య క్షతిమస్పృృళన్‌
దక్షిణం పృసృతం పాదం ముహుః కుర్వన్‌ [దుతం [భమన్‌
తిరశ్చీనో భవేద్యతిి సాలగ|భమరీ మతా

భూమిని స్పృశింవకుండగ నే ఫపూర్యకాయమునకు సంబంధించిన
నమనోన్న మనములతో నుండుటయు, దథీ ఇపాదమును మజలమటల

దేశీవిధానములు 37

విసృత మొనరించుటయు, వేగముగా భమణ మాచరించుటయు,
.తిరశ్చీనముగా నుండుటయు అలగ(భమరీ స్వరూపము. కొందరిట్లును
భావించిరి వెష్టవస్థానమున నుండి వామపాదమున భూమివై నుండీ
పాదమును (పసారిత మొనర్చి భూమిన స్ప్యృశింప కుండగనే పాద
“మును (భమింప చేయుచు, డార్ల (కాయమున తిరక్సీ మడ నమనో
న్నమనము లాచరించుచున్న చో నలగ్యభమరి యగును, అని పూర్వ
వశ్చాతొయాభేదము కాని అదియు నిదియు 'నేకవిధ మెం
౭. ఉచిత భృమరీ

విశాఖస్థానకే తిస్టన్‌ తిర్యక్సోల్లాలనై ః సమైః

యుగపద్దండ ప క్షాభ్యాం వామహ స్తేన కుం లిఖన్‌

ముహుః పదక్షిణం కుర్వన్‌ భురితం త్వరితం యదా

మండలేన పరిభ్రామ్యేదుచిత్మృభమరీ తదా

విశాఖ గ్థనకమున నుండుట, తిర్య్య(గూపమున హూ స్తములను
చండపటుములనుగా నుంచుట్క ఆ హస్తములను సమోాల్లాలనము
లతో నుండునట్లాచరించుట్క వామహ_స్తమున భూమిని స్పృశించుట
ముహుః (పదవ్నీణ మొనరించుట ఛురిత ముగా త్వరిత ముగా మండ
లాకారమున పరిభమించుట అనునవి యుండుచో ఉచిత (భమరి
యగును. సమపాదమున నుండి శరీరమునకు భమణము సంపాదిం
చినను ఉచితభమరి యగునని కొందరనిరి, అంతకన్న నిది రన్యు
ముగా నుండును,
లా, విద్యుదృ్యమరీ
విద్యుద్భాంతాం ముహుః కుర్వన్‌ దక్షిణనాం[(ఘిణా యదా
ప్రదక్షిణం పరిభామ్యేళ్యా విద్యుద్భృృ్యమరీ భవేత్‌
దవ్నీణపాదమున విద్యు,ద్భాంత కరణము ముహుః ఆచ

“రించుచు పదక్షీణ విభానమున పరి(భమించిన చో విద్యు(ద్భమగి

38 నృ త్తరత్నావలీ

యగును, చతుర్ధా ధ్యాయములో నిరూపించిన కరణములకు ఇందలి:
చేకీవిధానములకు సంబంధ ముండుట స్పష్టమె యయినను విద్యు:
(ద్భాంతాది పదములను నిభూసించుట వలన నింకను విశదమగు
చున్నది,

భమరుల ఉవక్ళమములో నామసంశేతము (వదగ్శించిన.
విధమున విద్యు(ద్భమరి యనంతరము హస్తభోమరి పూర్వము.
చకభమరి శిరో[భమరి అను రెండు (భమరుల లవణము నిరూ:
వీంవవలసి యున్నది. కాని యా భాగము [గంధమున తుుటిత
మయినది, అయినను త ద్భావ్యగహణమున కుపాయము కలదు..
వేమ భూపాల లకుణ మిట్లుకలదు,

౯, చకృ్యభమరీ
స్టానకే ఖండసూచ్యాఖ్యే హేమస్యాగతలేన తు
మహీతలమవపష్టభ్య దక్షిణం చరణం పునః
చ[కవద్భమయేద్య[త సా చ|[క్రభమరీ మతా
ఖండసూచి యను ధ్ధనకము నందుండి వామపాదముయొుక్క్క
అ(గతలమున భూతలము నణచిపెట్రి దవ్నీణచరణమును చక్రమువలౌ
భోమింపజేసినవో నది చృక్షభమరి యగును, భూమిపైనున్న
పాదము నాకర్షి ంచుచు (తిప తాక వా_స్తమును వహించుచు చకా
కారమున (భమించుట చక్ర్షభమరి యగునని కొందరు భావించిరి,
ఈ (భమరీ లవణ భాగములో నీ గింథమున “య[తసెవం నక్క
త్సకృత్‌ *” అని యొక్క పాదమున్నది.
౧౦. శిరో భమరీ
మసస్తకేన మహేధాగే స్థిత్వాధ చరణద్వయం
ఊర్ట్వీకృత్య యదా తిర్యక్‌ పరిభమణమాచరేత్‌
తదా శిరో భమరికా కధితా నృత్తకోవిదై ః

{

దేశీవిధానములు 3.9

ఇదియు వేమ నికూవికే లక్షణమె. భూభాగమున శిరమును
"మోాకియుండి రెండు పాదములను డార్ల (ముగా నొనర్చి
ఛమణ మాచరంచినచో నప్పుడు శిరో(భవమరి యగునని నృత్త
'శోవిదులనిరి. ఈ లతణ నిహావణమున నీ (గంధములో bE
శభమరికా మతా” అని మాతిము లభించినది.
“లిరమై వభు వవిస్థితోోర్లీ (కృత చరణే దధత్‌
వరి(భమతి యశ) తి? సా శిరో ఛమరీ మతా”
అని సంగీత రత్నా కరము నందలి లక్షణము భావముంతయు
"సమానము. శిరముంచి పాదములు సాచి మూడు ప ప్రయములు
వరి(భమించుట మాతమె యిందు విశేషము. ని శం ముగా నుండి
"కేవలశిరమును (భమింప జేయుట కగయుగమును కేగముగా పరి
శక్షభమింప జేయుటయున్నను శిరో భమరి యగునని కొందరు భావించిరి.
౧౧. హస్త(భమరీ

వామహ స్తతలేనోద్వాం తిష్టన్‌ వ్యోమముఖక్ళమః
అవసవ్యం [భమేద్య(త సా హ స్ప్తభమరీ భవేత్‌
ఉనే శానుసారముగా నిది వాస్త స్త ఛమరీ లతుణము. ఇందు
ముదటి భాగము కొంత (శుటిత నుయినది. బ్రందు “వ్యోమముఖ
కిమఃి” అని యున్నది అది దిజ్బుఖ (కమార్లకము కావచ్చును,
శార్డ ద వాదులు కొందరు “ోది[గ్బృ మతి” ని-కేశించిరి. ఇది యా

దిగ్భమరి యే యగునో? వేమభూపాలుడు. నిమాకించిన దిగ్భుమరీ
లకుణ మా విగముగా నున్నది.
కమాదాశాను సర్వాసు కరావవబభూతలః
టెధి
సో ఆస్‌ నె
(ధామయంశ్చాసక్ళ తిజ్యద్యది దిగ్భ్రమరీ తు నొ

40 నృ త్తరత్నావలీ

భూతలమున కరతలములచే పూనికపూని [క రావస్ట్రబ్బ భూత
లుడై యనుట] సర్వదిక్కులందును సంచరించుచు అసకృత్‌ మాటి.
మాటికి (భమణ మొనరించునేని యది ది(గ్బమరి యగును, ఇట్టి,
భావార్థముతో జాయపతి చెప్పిన హ_స్నభమరిని ఛావింపవచ్చును,
నామహన్త తేలమున భూతలమున మోవియుండీ వ్యోమ
ముఖముగా (కమరీతి కలిగి అపసవ్యముగా (భమణ మొనరించునేనిః
యది వా_స్త్మభమరి యగును అని జాయన లక్షణ భావము,
౧౨. కుంచిత |భమరీ
చిత భమరికాం కుర్యాద్భుజంగ (తాసితాం(ఘిణా
యదా విద్భినృమాఖ్యాతా కుంచితభృమరీ తదా
భుజంగ తాసిత పాదమున చిిత(భమరికను ఆచరింవ వలెను.
అప్పుడది కుంచిత భోమరి యగునని నృత్త చేశ్లీవిధాన విదులనిరి.
నాట్యపరిభావలో చత్రపదమున కనే కార్గములు కిలను. గతి తిర్య.
జ్ఞుఖము కురము (తిపతాకముగా నున్నచో చితిమగును. పాద
భమణము మధ్య భమణము హ_స్తభ9మణము నున్న చ్మితవ్వవ
హారము కల్లును, ఇట్టి చితరీ 'త్యనుసంభానమున రరర న
కూర్చినచో కుంచిత [భమరి యగును.

కొంద రీవిధముగా కుంచిత (భమరిని సంశేతించిరి, జాను.
నికుంచన మొనరించి (భమణము కూర్చినచో కుంచిత (భమరి:
యగును. కొందరిట్లనిరి, భుజం౫గ(తాసిత పాదము కూర్చి, చరణమున.
క[పదవ్నీణముగా నమనోన్నమనములుకూర్చి సరిరమును (భమణము.
పొందునట్టు చేసినచో కుంచిత (భమరి యగును. అవి ఇట్టి భావము
లంచే స్ఫురించుటకు జాయపతి కుంచిత భమరి లతుణ మిట్టు'
నిరూవించెను,

దేశీివిధానములు 4 t

సమపాదే స్థితః స్థానే మధ్యస్య వలనాద్భృశం

పరతో భ్రామయేత్తూరం పూర్వకాయం కరౌ దధత్‌

పయోగవశగొ దండవపక్షాఖ్యావవ్యవస్తితౌ

థి
యస్యామభిహితా తదైరంగభ్రమరికేతి సొ
ళా
సమపాద దనన నుండీ మధ్యమున కధికముగా వలనము

కూర్చువ లెను, పూర్వశాయమును వేగముగా నంతట (భమి౨ ఏ జేయ
వలను, (పయోగవశగములు న వ్య వస్థితేము లయిన దంతపశములను
వా స్పములను ధరింపవలెను, అప్పుడు దానిని అంగ(భవముెరిక
యందురు,

ఇట్లీ విధముగా నిచట పదవరూడు (భమరీ విశేవములు
నిరాపితము లయినవి. ఇటువై కేవలములు సంకీర్ణములను విభాగ
మున (భమరీ భేదములు నిరూపించుట యావశ్యకయు.

చ(క్రాంగౌతా శిరోహ స్త తిరివ చృతం కుంచితై ః
భవంత్యుపవదె రష్ష(భమర్యః కేవలా ఇమె

యె (Jo)
అ న్రర్చాహ్యాలగె ర్విద్యుదు చితాభ్యాం చ సంయుతాః
కేచలా గుణితాశళ్చ స్యురన్యానాం సంకరాన్మిధః
పంచానాం వా చతసగాకాం మి(శాణాముభయోరిపి
ప కమవ్వ్యుత్క9మ వేదతః
శతాని సప్త ప్తషష్షిశ్చ ఐచిత9ం చతుర న కృతాః
అంతర్భ్బాహ్యాలగ్లై ర్యుకా సద్వద్బాహ్యాంతరాల గాః

తధాంతరాలగా బాహ్యా అలగాంతర్భహిర్త తాః

42 నృ త్రరత్నావలి

బాహ్యాంతరాలగాశ్చెవమలగా బాహ్యకాంతరాః

క్రమవ్యుత్యమత శైవ తి|సనః షణ్లవశేః పరాః

(భమర్య స్తద్వ ద న్యాశ్చ కల్పనీయాః పధామునా

ఏతాసామపి విజేయః (పసాకః కూటతానవత్‌
= నం

సచాస్తాఖిః స్ఫుటం గీతరత్నావల్యాం (పపంచితః

చక అంగ, ఓతా, శిరో హూస్తు శివ, ఛత, కుంచితము
లను నుపపదములతో గూడుకొనిన ఎనిమిది (భమరులు కేవల
రూపములు, ఈ కేవల (భమరులు అంత్మర్భుమరి బావ్యాభమరి
అలగభ్రమరి అనువానితో విద్భు(ద్భమరి ఉచిత భిమరులతో
సంయుతములై. ఇతరముల పరస్పర సాంకర్యము వలన గుణితములు
కాగా (క్రమభేదమున న్యు త్రై-మభేదమున నితరములగు భమరు
లనేకములు సంభవించును, కేవల 'ేదములకు మి(శభేదములకు
అంత(ర్భమర్యాదు లయిదింటితో సంబంధ ముండుటయు నాల్లింటితో
సంబంధముండుటయు.. (తికముతో సంబంధముండుట _ ద్వికముతో
నుండుట యను విశేషమున ననే కాన్య భేద ములు కలుగును. చతుర
సమ్మిశ్రణమున గలుగు సీ విచ్శితవిశేషములు “శ తాని స_ప్తవష్టిశ్చ”

ఈచతుర విచిత్ర సమ్మిశణము ఇట్లుండును.

అంత ర్చాహ్యాలగ సంయోగము,
చాహ్యాంతే రాలగ సంయోగము.

అంత రాలగ చావ్యా స౩యోాన౫ము,.

౧
అక

వ
ర అలగాంత ర్భావ్యా సంయోగము,
౫ చాహ్యాంత రాలగ సంయోగము,
౬.

అలగ చావ్యా కాంతర సంయోగము,

దేశీవిధానములు 43

కిట్టి వాని (కమ సంబంధమునను న్యు(క్కు మ సంబంధమునను
భమరులనేకములు కలుగుటను ఈ నిరూక్షించిన నూ ర్షానుసారమున
నభ్య్యూహించి నిశ్చృయించుట యుక్తము. నీనికిని కూట తానమునకు
వలె కలుగు (పసారము తెలియదగినది. ఈ విశేవ విధినంతను మేము
గీతర త్నావలి అను (గంధమున సవిశేషముగా నిరూవీంచితిమి.

శ్రీ మన్మహారాజాధిరాజ గణపతిదేవ
గజసాధనిక శ్రీ జాయ సేనాపతి
విరచిత నృ త్తీర ఈ్నావల్యాం
బేశీస్థానక కరణ (భమరీలకుణం నామ
పంచమా ధ్యాయః

ఆం(ధభోజ్క సాహితీవల్లభ
(శ) ముళ్లపూడి తిమ్మ రాజ
భావసాధక (శ్రీ మాధవరామశర్మ
విరచిత సాహితీవల్ల భా ఖ్య వాక్య
బేశీస్థానక కరణ (భ మరీలక్షుణం
పంచ మా ధ్యాయము

(శ్రీ
(శ్రీ జాయసేనాపతి విరచిత

నృత్తరత్నానలి

వ స్టా ధ్యా యః

పంచమా ధ్యాయారంభమున నిరూవించిన విధమున నిందును
-బేశీరీతులు (పతిపాదితము లగును. మతీంగో క్ష (పకారమున పోడశ
చేశ్లీపాదములు, అష్టావింశతి ౨౮ పాటమణులు, భౌమములయిన
చేశీచారులు, ఆకాశగతములయిన చేర్గీణారుఖు, చేశీలాస్యాంగ
ములు గతిభేదములు, భేదాంతరములు ఈ వఫా భ్యాయముఃన
నిమాకితేము లగును, గతు లనంతము లనియు (పతి వాడితే మగును.

దే శీ పా దాః

మతంగేనోదితాన్‌ దేశీనృ త్త శోభా విధాయినః
పాదాన్‌ షోడశ సంథ్యాకాన్కధయామోజఒదునా వయా

మతంగో క్తము లయిన 'జేశీపవాదములు పదునారుకలవు. అవి
యన్నియు బేశీన్ఫ లేమిన శోభావిభధాయకములు. _ వానినిప్పుడిచట
మేము నిరూవింతుమని యుప(శమవచనము, ఇవియు గణపతిదేవ
' సమకాలమున లోకమునందు వ్యాపించి యున్నవనియే భావము.
' చేకీవిధాసముల చెప్పుటలో కేవలము న్వాత్శప్రత్యయమును
మాతమె జాయపతి యాూభారముగ గైకొనుటలేదు. ఇట్టివి లోకా
మోదము ఫొందియుండుటయ గాక నా'ట్యవిదుల భావసంవాదము

పొందిన వె యని సూచించుట కిది సవాకారి యగును, ఇట్టి నాట్య

46 నృ త్తరత్నావలీ

విశ్సంవాద సంపత్తిని జాయనేనావతి యంతట సూచించుచునె
యున్నాడు, జాయన (పాక్కాలమున సమగాలమున అనంతర కాల
మున నివి యిట్టివి (పచలితములుగనె యున్న నని నాట్య సాహిత్య
(గంధములు సూచించుచున్న వ్‌,
ముతంగో క్షము లయిన చేశీపాదము ల నామము లీ విధమున
నున్నవి.
సరికా స్వ సికోలాలొ స్ఫురికారపురా తధా
ఆది 6౮ లి
పురాటీ వేషనోద్వేషే ఖుతారనలికాభిధా
టు టు == థిఖ
పావృతః పృష్టతః క్షేపో లకాక్షేపో నికుట్టకః
సమసలితకోతేప ఇత్యేషాం లక్ష్మ కధ్యతే
ఖు త
సరికాదులు చేళీ పాదములు. వీనిని కొందరు చేశీచారీ విశేష
ములలో భావించిరి. ఇవి సాదములనుటయే జాయన సమ్మతము,

సరిక అ స(_స్తిక ఆజా ఉల్లాల = స్ఫురిక
అర్థపురాటీ == పురాటికా -- వేష్టున లా ఉ ద్వేష్టనం
ఖుత్రొ _ అర్థస్థలితికా - (పావృతం -. వృష్ణో నేవ
లతాశ్షేప -- నికుట్టక - సమస్థలిత ఆ ఉలేప

ఏని లక్షణము లీవిధమున నున్న వి.
౧. సరికా
పురస్సరో ద్వయోరేకః పాదశ్చేత్సరికా మతా
శెండు పాదములలో నొకపాదము పురస్సరముగా నున్నచో
నరిక యను చేశ్టీపాద నుగును. “*పాదస్యైకస్యసర ణాత్సరికా”
ఆని వేమాదుల లత్‌ణము.
ఎి. న్వ స్తేకః

స్వ స్తికః స్వ స్తికాకారధారిణోః పాదయోర్మతః

దేశీపాదపాటచారీవిశేషములు త్త

రెండు పాదములకు స్వ న్లీ కా కార భారణముండు నేని స్వ స్తిక్ర
మను బేశీపాద మగుమ. పాదములు స్వ స్పికీకృతములై. కుట్టనమున
నున్నచో స్వ _స్తికపాదమని కొందరి భావము, పాదపాటము
"ఛాహూువు వాస్తము పహాస్తపాటము గతి పాదముణి చాలకము
భమరి కరణము మండలము దేశీస్థానము ేచితము అంగహారము
వర్తనము జన్షేవము ఉద్వర్తనము మొదలగునవి స్వ_స్తికపదములతో
గూడినవి యీ నృ త్తీశాస్ర్రమున గోచరించును, వాని నాయా స్థల

థి
'భేదానుసారమున లతణ విశేవములతో గుర్తింపవలసి యున్నది.

శి, డఊలాలః
య

ఊల్రాసనం౦ కృ మేణాంమోూ్య్యూః యత్రల్తాలః స్‌ో కధ్యతే

ఈ ఆల్లాలము ఉల్లోల మనియు నున్నది, రెండు పాదములకు
1కమముగా ఉల్లసనమున్న -వో ఉల్లాలమను చకీ పాద మగున్ను
ఆకాశమున (క్రమముగా పాదముల కుల్లాలనమున్న చో నుల్లూల
మగునని కొందరి భావము, అన్యుల ఛావములని యనుటయగాని
యించేయవియు [ప్రయోగానుగతములై భాసించుట గుర్తించునదిం

౪. స్ఫురికా
పద్భా్యామంగులిపృ మేన పార్మ్యయోః పృష్టతో ౬ గతః
గతిర్యత స్టితిర్వా స్మ్యాతాం విదుఃన్ఫురికాం బుధాః
సమపాదములతో పురో భాగమునకు సరణ ముండుట న్ఫురిక
యగునని కొందరి భావము, అంతకన్న జాయన లతుణమున
విశేషము రంజనము కలదు. అంగులి పృవృములతో పార్య్యభాగము
అకు పృష్ట భాగమునకు అ(గఛాగమువకు గతి యుండునేని అధవా
స్థితియేని యుండునేని స్ఫురిక యను "దేశీ పాదమగునని బుధులందు రుం
"ఇది జాయన ఛావము

48 నృ త్తరత్నావలీ

౫, అర్హపురాటీ
యదోద్వ్యృ తేన పాదేన నికు-పేన నికుట్యతే
ఉఆద్వృత్తశ్చరణో= న్యోర్లపురాటీ సాభిధీయతే

భూమియందున్న ఉదర్భ_త్తేము నిక ట్టితముగా నున్న పాదము

ఉద్భృ_త్రముగానున్న అన్య పాదమును నికుట్టిత మొనరించినవో నది
అర్ధపురాటిక యను 'దేశీపాద మగునని నృ త్తవిదు లందురు,

౬ఒ. పురాటికా
నికుట్టనం మిధః వద్భాాముద్వ్య్భతాభా్యం పురాటికా
ఉద్భ్భ_త్తేము లయిన శెండు పాదములతో పరస్పరము నికుట్లన

మున్న చో పురాటిక యను 'దేళ్లీపాద మగును. ఉద్భ్భ త్తములగు
పాదములకు మిధస్తాడన ముండుట యని భావము,

౭. వేషనఠ
వ
వేష్తనం తద్వదన్యన్య పదైనై కేన వేష్టనం
ఒక పాదముతో స్థితితో నున్న పాదమునకు వేషప్ప్తనము

సంపాదించుట వేష్టన మను దేశీ పాద కర్మ వేష్టనము' చుట్టుకొనుట.
ఒక పాదమున వేరొక పాదము చుట్టుట,

ట్‌ ఉఊద్వేష్టనం
పశ్చాద్గతేన తేనై వ పాదేనోద్వేష్టనం పునః
వెనుకగా (ప్రసరించిన పాదముచే య ధాస్థిత పాదమునకు
ఉచ్వేష్టనము కూర్చినచో నది యు బ్వేష్టనమను -దేలీపాదమగును.

కొ, భుతా
కాక్‌

తాడనం చరణాగేణ భువః ఖుత్తాభిధీయతే

దేశీపాదపాటచారీ విశేషములు 49

చంణాగమున ధరణీఘాతమున్న చో భూ తాడనమున్న చో
నది ఖుత్తాయను బేశివాద మయినది. ఖుత్తాది పదముల ఉత్పత్తి
వ్యుత్సత్తులను విశద=ణుచు నాబ్యకోశ మావశ్వగ వమునివ్లించును,
౧౦, అర్హస్రలితికా
అర్హస్టలితికా తిర్యగేకాంఘేః స్ట సలనం స్మృతా
కళ స మునక అడ్డ ముగా స్థలనముండుట షు యన
చేళీ పాదమందును. న న్యవహార ములో దినిని అడ్డస్థలితి క అందరు.
౧౧. |పొవృతం
లీలాంగలతా యత వలితా చరణం భవేత్‌
ఉఊద్వృ త్తం పాఇవృతం తత్స్యాత్పు ష్పేమోః 'కేలికాననం
నట్టు ఎ రాలి లీల్రావిలాస సహితీ మయిన అంగలత వలిత
మగునేని, చరణము. ఆచరణము ఈ చరణమును ఉదర త్తే తే మగునేని
[మె శె_త్మితిసల] అది (పావృతేమను చేశీపాద మగును, ఈ (పావృ
తము పుప్పేషువునకు శీలీకాననము. కేలికాననము కామ[ీడా
స్థానము.

క

౧ఎీ

ఎమో వైప
ఎ్రష్షత శ్చరణో ల్లైపం వృష్టాత్రేపం (పచక్ష తే

త
వశ్చాన్నిక్షిప్య యతాాంఘిిం రీలయోగేం? వసార్య చ

AN

పృష్ట భాగముగా చరిణో జ్టైపమున్న చో పృష్టో కే పమగును.
దీని వివరణ ము త్తే రార్టమ*న నున్నది. పాదమును వశ్చాద్భాగమున
నుంచి విలాసముగా నగభాగమునకు (పసారితముచేసి పృష్థభాగ
మున నక్షైపణ మొనరించునది. అవూడది పృష్టో లే ప మను చదేళ్లీపాద
మగును, సృజన పదమున పృష్టమున కు'ేవము ఛావించకుండు
టకై ఉ త్రరార్ద! వివరణ ముచితీముగా నున్న దో
7)

50 నృత్త రత్నావలీ

౧౩. లతౌర్షేపః
మహీ నికుట్యతే తేన లతాశ్షేపస్స ఉచ్యతే
ఈ లతాశ్లేపలతణమున ఇప్తూడే నిరూపించిన పృష్ణ్యాతేప
అతణమనుగతము కావలసియ.న్న దని “తేని పదము చెప్పును.
పాదమును పళ్చాద్భాగముస కరార్చ సరో భాగమునకు (వసారితము
చేసి యా పాదమున భూ కికుట్రన మొనరించినచో లతాశ్షే పమను
చేక్లీపాదమునుగా గుర్తించ వలెను.
౧౪. నికుటకః
6
అగేణ కుంచితస్యాం ఘే$ః అ గే సానం నికుటకః
థి యలు
కుంచిత పాదము యొక్క అగి%ిభాగమున అ(గభాగమున
స్థానము కరూమ్బ్చుట నికుట్టకమను ేశీపాద మగుము. నికుట్టక కరణము,
వాస్త నికుట్టనము, ఈ నికుట్టిత చేశీపాదము అనువానిని భావ
సాంక రము లేకుండు నట్లు యగ హించుట యు కము,
౧౫. సమస్టలితః
అగ9తః పృషతః పాదౌ భవేతాం పార్శ్శతో ఒ౬ధవా
స్టే ఇవ
యుగపతలితా యత సా సమసలితా మతా ప
ఖ ఖ న ..
పాదములు రెండును అ(గభాగమునగాని పృష్ట భోగమునగాని
పార్శషముగాగాని యుగప త్కాఅముననె. స్టలిత ములగునేని యది
సమస్థలిత యను చేల్లీ పాద మగును,
౧౬. ఊతేపః। .
ఆజానునః సితస్యాంఘేః కుంచితసాాపరన్య చేత్‌
టం. థి. మ
క ల స్యాత్పురః పశ్చాద్య(తో శ్రే వః స్‌ ఊచ్యతే
జానుపర్యంతము పా సారము వొందిన పాదము కుంచిత
మాకుంచితమునె అన్య పాదము యొక్క పరోభాగమున గాని పతా

దేశీపాదపాటచారీవిశేషములు ఫ్‌ 1

చ్భాగమునగాని ఉతేవము కలదయినచో ఉతేపము అను వేలళీపొద
మగును. ఈ చేళీపానపడము చేశీపాట మని చేళీపాఠ మవి న్యవ
వాతమయినది ఇటు చేశీపాదమలు పదునారు నిరూపితము

లఅయినమషం

బ్రటుపె ఇరువదియెనిమిది పాటమణులు రా పాటములు నిరూ
వితము లగును. పాటపదమున క్రచేకార్లమ. లున్నవి. పాట వాట
మణి పదము లీ గింధమున చేశీపాదమను వరమున పియు కము
లయినవి పాద పాదమణి అనియు కొందగు వీనిని సంకేతించిరి.
వాద్య వర్ణ సమూహము వాటము. తదనునారమున నిందు పాదగతి
యు:డుట సభ్య్యూహింప వచ్చును,
పాట మణ యః

దేశీవృ త్త పయోరాశేః (పేక్షకాణాం మనోహరా:

విచితా?ః కుతిచితాటమణయో౬స్మాభి దద్భృతాః

యోౌగిక్రై ర్నామభిస్సర్వే విజ్లేయాస్తే మనీషిభిః

"బేళీన్బ త్త రీతి యనునది యొక మహాసాగగను, అ సాగరము

నుండీ చేంయక లకు మునోహాగము లగు కొన్ని విచ్మితోము లయిన పాట
మణులను మే ముద్ధరించితిమి. సాగరము నుండి మణుల నుద్ధరింతురు=
సాగరమున మణులెన్ని యో గలవు, వాని నన్ని టి నడ కరా
శక్యము గాదు. జలనిధి యంతరుదరవమువేం తెచ్చినను కొన్ని మణు
లను మాతిమె తీసికొని రాగలరు, అన్తై బేశ్సీన్స త్తీమున నెన్ని యో
విధానములు కలవు. వాని నన్నిటిని నిరూవించుట శ్ర కము కాదు.
కతిపయములను మాత్రమె నిరూపింప వచ్చును ఇవి యన్నాయు
చే)ికకమనోవారములు. విచిత్రములు, ఈ పాటను ల విషయమున
మణిస్వరాూపము నియావించుట సముచితీముగ నున్నది, వండిక రాయ

ర్‌2 నృ త్తరత్నావలీ

జగన్నాధుడు రసగంగాధరమున నిక్షై చెప్పినాడు. నా నవరసగంగా
ధరమున నీ యర్థము విశదమి గా నిరూవీతేమయినది.

నికు గన కేశెర్శననజల ధే రంతరుదరం
మయోన్నీ తో లోకే లలిత రసగంగాధర మణి”?

ఇందు నిరూవితవు లయిన పాటమణుల నన్నిటిని మనీషులగు

వారు యౌగిక్రములగు నామముల యనుసరణమున దెలియవచ్చును,
ఆయా నామపదముల వ్యుత్చ త్తే ్టర్ణములు శానిస(రా పమున్నుగొంతగా
నిరూవింపగలవు ఇక నా పాటముల నామముల నీ విధముగ గుర్తింప
వచ్చును,

ఊరుద్వితయ పార్మోరు వ్యత్యాస స్వసికాః (తిభిః

తల పార్శ్వ క్ళమె శ్చ స్యాత్సూరె పసాడిత మష్ట్ష ధా

సమ స్వస్తి సిక పర్యాయ పృ ఖిష్ష విచ్యుత పార్మ్వతః

పరం షడ్విధ ముద్వ్భృ త్తం తతః స్వ స్తికవిచుుతం

స్యా త్తలోద్లట్టితం పాదతలోగ్లట్టిత సంజ్ఞకం

కలనూపురకం చిత్సలుఠితే అరుహోతకే |

చతుష్కోణం (తికోణాఖ్యమధ మంజీరశింజితం ' TE

కుచుంబునీ షఢ(శం చ లంఘితం పతిలంఘిళం

ఇత్యష్టావింశతిః పోకాః పొటాః పాటవిచక్షణైః

పాటముల తంత్రము గుర్తించిన పాట విచకుణులు ఇరువది
“₹మయొసివింది పొటములను పరిగణించి నిరూవ్లించిరి ఇుఎదడు తాడితపద
“ష్రుంతమున గల పాటము లెనిమిది కలవు. ఉక త్తపదాంతీములగు
పాటములారు కలవు, ఇవికాకి స్వ నిక విచ్యు తాదులున్నవి. వాని
వీరుల నీ విధముగా దెలియునది.

దేశీపాదపాటచారీవిశేషములు గ్‌ లి

జారు చరయ తాడిత ము -- పార్ళో(రు తాడితము
వ్యత్యాస తాడితము లా స్వ_సిక తాడిత ము
వితాడితము - తల తాడితము
పార్శ్య తాడితము -- క్రమ తాడితము
స వోద్వ్భృత్తీము -- స్వ స్రికోద్య్భృ క్రేము
ప ర్యా యోదర్భి త్త్సోము — పృష్ణోదగ్భ తము
నిచ్యుతోద్య_త్తేము ద సార్ఫ్మో్యోదర్భ త్తీము
స్వ _స్తికవిచ్యుత ము లా 'తాలోద్దృట్టిత్‌ ము
పాదతలో ద్రట్టితము - కలనూపురము
చిత పాటము - లువీ.తము
కులుపము --- అలగపాటము
చతుప్మో ణము -- (తికోణము
మంజీరశింజితము -- కుచుంబి న).
వడశము షా లంఘీతపతిలంఘితము
యధా(క్రమముగా వీని లక్షణ స్యహాపములు నిరూవితేము:
౭) గనుం
౧. ఊరుద్వయతాడితం
తలాభ్యాం తాడయేదూరూ సముత్త్పుత్య పరస్పరం
జవేన కృమళో యత తదూరుద్వయతాడితం
ఉను తి నాచరించి పొదతలములచే పరస్పర మూరునులను
వేగముగా తొడన మొనరించునది. ఆ పాదతలమున నీ యూరువును
ఈ పాదతీలమున నా యూరునును వేగముగా క్రమముగా తాడన
మొనరింవ వలెను, అప్పుడది యూరుద్య య తాడిత మను చేళీపాట
మణి యగును. అంగులి వృవమున నుండుటయు నుత్ల్సుతి నాచ

ter aye

ఫ్‌ నృ త్తరత్నావలీ

రించుటయు క్రమముగా శీలములచే తాడ% బన రించుటయు నూరు.

దయ తాడిత మని యన్యులనిర, భాఎమఖు నిందు సంగ్భహీత మే.

తేలతాడనమె కరగలతాడనమొ పాదశం తాడనమొ స్పష్టము
మూలమున లేకున్న ను జ చిత్యాను సారమున పాద తలమె యి దు.
పరిగావ్యాము. ఇవి యన్నియు పాటమణులు పాదమణు లయి
నందున పాదకర్శయె ప్రీతిపాద్యము. కరతల క రా పాంతరమున
నున్నది. ఊరుదయమునకు తాడనమున్నందుస ఉఊోరుద్యయ తాడిత
మయినది. న యేగి కార్టములను అంతట (గహింసవచ్చును.
యిం పారో్యోరుతాడితం

పాదమభ్యంతరా వృత్యా స్వపార్శ్వగమితం తతః

తినష్టంతమంగులీవృశ్నే తలేనోరు యదా వరః

తాడయేత్కధితం కా పార్మో రుతాడితం

అభ్యంశ రావృ తి నాచరించి స్వపార్శగమునకు జేర్చిన

అంగులీవృషఘ్ట మందున్న పాదమునకు సంబంధించిన తోడను అనన
పాదము తీలమున తాడనము చేయునేని నాల్యువిదు లా విధానమునూ
పార్ళోగరు తాడితమను చేశీపాట మని యనిరి. ఒకపాద మభ్యంత
రావృత్తీ నొనరింపన లెరు. స్వపార్శ్యము చేరవలెను. అంగులీ పృష్ట.
భాగమున భూమిపై నుండవలెను. అప్పుడపరచరిణ తీలమున నా
యూరు తాడన మొనరింపవ లెను, అప్పుడు దానిని నృ త్తీవిశారదులు:
_పార్శ్వోరు తాడిత మనిరి.
"శ వ్యత్యాసతాడితం వ...

' .ఎకస్యాంగులివృ శే న. ద్వితీయస్య తలేన చ
౫ ౧ “యత్ర ప్లాదన్య పర్యాయాదసకృతాడయేన్మహీం
తిష్టన్వా దిక్షు గచ్చన్వా తత్స్యాద్వృత్యానతాడితం

ఉశీపాదపాటదారీవిశేషములు స్‌ ప్‌

రిక పాద ముమయొక్కా అంగులి పృష్ట భాగమున భూమి తాడన
మునర్చువ లెను. అ *ండవ పొదముయుొక్క తలభాగమున
"భూమి తాడన మునర్ఫనబెను, ఇషు ప ర్యాయమున నటుగానిటుగా
నసకృత్తుగా భూమి 'తాడన మునర్పవలెను. ఒక్రచో నుండిగాని
దిక్కులలో గమన మునరించుచుగాని యిట్టు పాదపర్యాయమున
భూతాడన మొనర్పవలెను, అప్పుడది వ్యత్యాస 'తాడితమను
జేశీపాటమగును.

౪, స్వ స్పికతాడితం
సమస్థితస్య పాదస్య పృ షే న్వస్తి సిక మాదరన్‌

(©

ఏకాం్యఘిరంగు లీషృ షై సెస్పి పేదన్యస్య పొర్భ్వుగః

థ్‌

తద్వత్స్యాద్యత) పూర్వస్తు తలేనావని తాడసం

విదధీత సమాథ్యాత మేతత్స్వ స్తికతాడిత:

ఒక్ష పాదు సన తాను మై భగ యన స్వస్తిక
మూ చరించు చు అంగులీ పృష్టములత్‌ నుంచ న సు. భా యక పాద
'పార్య్యగతీ మె యుండ వెను. అగు ఇండవ పాదు. గూడ నాచరింవ
వలెను, సగ విక మూచదించిన వాదము స మిర్ట్‌లేము గా నుండగా
ఇండనపాద మా పొద సృష్టమున స్వ సీని మూచరించుటయు అంగులీ
పృష్టముస నుండుట యు వాద పార్శ్గ్యగతీ ముగా నుండు టయు స భూ
హాము, వానతి భూ తాడన మా నాదమున నాచరింప
దగుననుట విశీవము. శట్లుండణా నిగ స్వ స్తిక తాడికమగునని
నృత్తే విశేష సాలు క్రీ ర్రించిరి.
౫, వితాడితం
వ ౯౮5 తలేనాషపి మహేతలం

నిహత్య విరతే పాడే పార్ళ్యమన్యో (వజేన్నిజం
ని ఫ్నన్నుర్వీం. హా ss ముచ్యతే

56 నృ త్త౦త్నావలీ

ముందుగా నొక పాదము అంగులీ పృష్గ భాగములచే పాద
శలముచే మహీతలమును నిహత్య - తాసు తాచియాగగా వేరొక
పాదము భూమిని తాచుచు తానున్న పాక్టషము చేర వలను. ఇట్లు
రెండు పాదములచే మజలమటల చేయవలెను, కాగా నిది వితాడి.
తము అను బేళీపాట మగును.
౬. తలతాడితం
అంగులీపృ షభాగేన పురః పూర్వమథాం (ఘిణా
స్థిత్వా వరేణ అ తిర్యజ్ముఖేన చ
తాలాభ్యాం [కమళో య(త సళబ్దం తాడనం భువః
పర్యాయేణ విధీయేత తదు క్షం “తలకాడితం
పురోముఖముగా నున్న పాదమునకు సంబంధించిన అంగులీ
పృహ్గభాగముచే నెదుట యుండుటయు, అన్య పాదము మొదటి పాదము
యొక్క ల భాగ నందు తిర్వజ్నుఖముగా నుండుటయు నావశ్య

కము. అనంతరము పాదతలములచే (క మముగా శబ్దము. కలుగునట్లు
భూతాడన మొనరింపవలెను. ఇట్లు ప ర్యాయమున నాచరింపవలసి
యున్నది, అప్పుడది తల తాడితమను పాటమణి యగును. -...
దీనినిట్లును భావింవదగును, పురోముఖ పాదమంగులి, వృష.
ముగా నుండగా న ర్లకుడు తిర్యజ్బుఖుడై ఆ పాద పార్టి eS

మున భూమిని స్ప్ఫశించుచుండ వలెను. తేదనుక్సిమమున పాద తల.
ములచే భూమి సశబ్ద తాడన మాచరింపవ లెను. ఇట్లు పాదప ర్వా
యమున సాకం ను. అప్పుడది తల తాడితము,
8. పార్శ్యతాడితం
ఉఊత్సుత్య పార్భ్వుయోరం మః పర్యాయేణ ద్రుతం మహీం
శాడయే _క్రలపృష్టాభ్యాం యత తత్పార్వకాడితం

పార్శ్యమండల-ఉరోమండల -ఉరః పా ర్య్వార్థమండల-ముస్టీక స్వ న్వికం
నలినీవద్మకోశ, అల పద్మోల్బణ; లలిత, వభిత ములు ౧౫౨.

వాస్తలతణము వరదాభయవా_స్పములు, వవ్లోలతు ణము,
సమ ఉద్యాహీత, ఆభుగ్న, నిర్భుగ్న, (వకంవితములు, ౧- ౯ , పార
లతణము, వీవ ర్తితీ, అపసృత, (పసారిత, సమున్నళ, నతములుు౧౫ ని
జఠరకర్శ్య, శూము, స్వల్ప పూర్థ ములు, కటిలక్‌ణఇము, కీచ్రిత్ర,
కంపిత్క భిన్న, నివృత్త, ఉద్యాహితమిల, ఊారుకర్మలు 9౦౧,
కంపన, వలను స్తంభ ఉద్య రను నివ ర్హనములు, బానుక రల 209,
ఉన్నత, వివృత, నమ), అర్థకుంచిత, కుంచిత, సంహిత, సమములు,
జంఘాకర్ళలు ౨౦౫, పరివృ త్త, నత, శీ స్క అవర్తిత, ఉద్యాహిత
ములు, మ తాంతరము, భవిత, నిసృళే, కంప, తిరక్టీస, బహిర్షత
ములు, పాదలక్షణము _౨౦౮ సమ, అ(గతలసంబార, సుంభిత,
ఉద్దట్టిక, ఆంచిళములు, అన్యమతము, తాడిత, భుట్టితో న్సేధ, ఘట్లిత,
మర్షిత, అగ, వ. పార్ళ?, సూచీసంజ్ఞక, అంగులీవృష్ణుగ

తలాపహాతి. పాదాంగులీలతణము ౨౧౩, ఉఠి వ, కుంచిత, సబ
థ్‌ అధు?

అవశ్నీ ప్ప, స్వభావజ, అనంగుష్టయుత, అంగుష్ట్రసంయుత ములు, అంగు
పము తివిధము, = ౨౧కు

ర తృతీయాధ్యాయము ఏ ౨౧౯-౩౦౬ చారీస్థాన క్ర మండల లకణము.

చారీపదన్యుత్స త్తి ౨౨౧, వారీలత ణము, చారీస్తరూస
వివేకము, స్వరూప భదనామములు, భూఇారులు, ఆకాశ బారులు,
సమపాద, స్థియవర్త, జనిత, స్యందిత, అనస్యందిత, బగ్గ, శకటాస్య,
విచ్యవ, వలకా(క్రీడిత, బావగతి, ఉత్స్యందిత, అడ్డిత, సమోసరిత
మత్తల్లి మత్తల్లి అధ్యర్థిక, ఊరూద్య్భత్త ౨౮౪౦,

న్‌0 నృ త్తరత్నావలీ

యుండవ లెమ. అన్యోవ్యము అభిముఖ శలములతో నుండవ లెను,
మధ్యమధ్యలో భూతీలమును శిల భాగములో తాడన మొనరిం
చునవిగా నుండవలెను. మువాుగ్సుః ఉత్సుతి తల సామ్ముఖ్యము
ధరాష్ఫృవ్వ తా శనము కరాడుకొనశా నద సమోడ్య శ్రే పావమణి
యగు :ని వృ తీవిశాందులు నరూకిచిరి,
౧౦. స్వ స్తికోద్వృ త్తం
ఊత్త్రుత్య స్వ స్తికాకారౌ వరాజ్ముఖత లే మిధః
పాదావంగులిపృస్మేన తిష్టతః వృధివీం ముహుః
తలబ్యాం తాడయేయేతాం స్వ స్తికోద్వృ త్తనామని
పాదములు ఉత్తుతి నాచఎంచి స్వ స్తీ కాకారమున భరాజ్బుఖ
ములుగా నున్న తల భాగములు గలవే యంగులి పృష్టమున నుండ
వలెను పిమ్మట పాదతీలముచే భూమిని తాడన 'మొనరించుచుండ
వలెను, అప్పుడది స్య స్టికోదగ్భ త్రేమశు పాదమణి యగును. స్వస్తిక
కాడిశ్‌ మను పాటమణి యిందే నిరూకితీ మమునది, అందలి వక
పాదరీతిని ఇందలి పాదదయరీతిని సావధానముగా గుర్తింప
వచ్చును. -
౧౧, పర్యాయోద్వృ త్తం
స్టితయో రంగులీవృ షె రం (మో్యూ రేకం పురో వచేత్‌
అపరః వృష్ణత శ్ర్రేవ పర్యాయేణ ముహుః క్రియాం
ఊత్తుతో్యోత్తుత్య కుర్వీత వర్యాయోద్వ్భృ త్తసంజ్ఞకం
చెండు సాదము లంగులి వృష్ట భాగ మున నుండగా వానిలో
నొక పాదము పురో భాగమునకు గమి పవలెను. మరియొకటి పృష్ట
భాగమునకు గమన మొనరింపవ లెను. ఉత్సుత్యోత్సుత్య ఎగిశెగిరి
ప ర్యాయమున నిట్లాదగిం:నలెను. ముహుమ్ముః ఆచరింపవలెను,

దేశీపాదపాటవారీవిశేషములు 59

ముదటి పాదమునకు పురోగతి, శెండన పాదమునకు పురోగమనము
కాగా, వణల రెండవపాదమానకు పురోగమనము మొదటిపాదము
నకు తిరోగ మనము కూర్చువలెను. ఇట్రిది పర్యాయగలతి క్రియ యనుట
పూర్వ్యసిరూవిత్‌ మె.

౧౨ పృష్టో ద్వృ_త్తం
కృత్వా ముహుః నసమోద్వృతొ తలెనాసృష్ష భూతలొ
తధా సమా|శితౌ పృష్ట పొార్శ్వ్వాథిముఖ పార్శిికా
తిష్టతో యత చరణొ పృష్టోద్వృ త్తం తదిష్యతే
సమోదర్భా_త్తీమను పాటము తొమ్మిదవదిగా నిగూవీత
మయినది. తలతాడనము లేకుండునట్లుగా సమోద్వ్యృ త్తీమును
వముజలమణల నాచరించి పాదములను సృష్టోన్నుఖ కే లములగునట్లు
పార్శ్య్వాఖిమ ఖ rs నుండు నట్లు కూర్చిన చో పృపో
రాక, విచ్యుతోడ్వృ త్తం
పృష్టస్వ స్తిక విశ్లేషాదేతదేవ కృతం యది
శవం రకాలా విత్యుతోత్వృత్త మిష్యతే

ఇప్పుడే నిరూపించిన పృష్టోడగ్భ త్తే పాటమును పృషమఃనందలి
స్య నికము యొక్క- ఖకేవయున నాచరించిన చో మునాుర్మువాః
ఆచరించిన చో విత్యుతోద్వ్భ్భ త్తే పాట మగునని బేశీన్ఫ త్తరహస్య
జాలు ఛావించి నిచకూవించిరి.

౧౪, పొరో్యో్య్యూద్వ్భృ త్తం
సమా వుత్తుత్య చరిణా ఏకపార్మ్యతలొ ముహుః
తిష్టణోంగులిపృ స్వేన పర్యాయాత్పార్భ్యయో ర్వయోః

60 నృ త్త౦త్నావలీ

మధ్యే మధ్యే మహీపృష్షం తాడయంతౌ తలేన యత్‌
పార్య్వోద్వృ త్తం తదా పాంహుః పదపాట విచక్షాణాః
పద వాట విచతుణులు పార్ళో (దగ్భ త్తే పాటలతుణమును ఈ
వీధ ముగా నిశృయించిరి, మదట చరణములు రెండును సమముగా
ఉత్సుతి నాచరింపవలెను. ఏక పార్మగళశలములై యుండవలెను, మజల
మజల నకు యుండుట యు క్రము, అట్టున్న వై రెండు వార్ళ(ము
లందును అంగులిషృష్టుమున (పసరించవ లెను. నుధ్యమధ్యలో పాద
తలమున మహీ వృష్టతాడనము చేయునవిశా నుండదగును. అప్పుడు
పార్చ్యోద్వ్భ తే మగును పార్భ్వ తాడిత మేడవది యిందు గురు
రావచ్చును. దానిలో పానవతలమున భూ తాడనము ముఖ్యము.
దీనిలోనది మధ్యే ముధ్యేయకుటచే గౌణము. ఇన్సే యితరములందును
శ్రొన్ని విశేవములు కలవు
౧౫ స్వ స్తికవిచ్యుతం
తిష్టంతా వంగులీవృషె స్తధైవ రచితోత్తుతీ
స్వ స్తికేన చ్యుతిం పాదౌ యగపతుyరుతో ముహుః
యత ప నామ్నా న్వ స్తికవిచ్యుతం
రెండు న అంగులీ పృష్టములతో. నున్న వై. యనా
యుత్లుతి నాచరించినవై సమసమయముననె స్య్తి స్తెకమ.నకు మువాః
విచ్యుతిని సంపాదించునవి యగునేని న్న తశ _త్త్విజ్ఞులు స్వ_స్తిక
విచ్యుతమగున ని యవిరి. ఉక్ల్సుకితో స్వ_స్తిక రచనము పతనములో
విశ్లోవము కూడుకొనును. స్వ స్తికము విచ్యుత మగుట యుండును
గావున స్య గి సిక విచ్యుత మనుట యు కము

౧౬. తాలోద్ధట్టితం
యత పాదౌ తలాగ్యాభ్యాం తిష్షంతౌ _కమళో ముహుః
పారిభ్యాం మేదినీపృషే కాలపాతానుసాకత।ః
క య. చి

చేకీపాదపాటచారీవిశేషములు 61

తాడయంతే చతురిక్కం కురుతశ్చే దతాగతం
టి ళు
తతాలోదట్లితం పో కం దేశీనృ త విశారదైః

తలోద్దృట్టిత మనియు సీ తాలోగ్ధట్లితేమునను వ్యవహారము:

కలదు, వాదములు రెండును తలాగభాగమున నున్న వై (కనుముగా

-తాలపాతానుసారముగా భూతలము నందు పార్టి భాగములచే ముహుః
౯

'తాడనము చేయునవి యగునేని చతుగ్గిక్కముగా గ తాగతముల
నానరించునవి యగునేని యది తలోద్దటి తి మను పాటమణి యగునని
జేశీవృ త్ర విశారదులు నిరూవించిరి. సంగామధనంజయు డీ విధముగ
అతణము నిధూవించెనని వేమభూ పాలుడు సరిం చెను,
౧౭, పొదతలో ద్హట్టితం
ఏక? స్థానానుయాయీ స్యా త్చాటా నుత్చాదయే త్పరః
చారీర్వా చరణః పాదతలో ద్హట్టిత నామని
అంగులీని్థములుగా నున్న సనెండుపాదములలో నొకటి

“యధోచితముగా తాలపాతము ననుసరించునది”ా నుండవలెను
ఆ నారుటూరగా నుండవలెననుటలో నిదియ భావము. అపర
చరణము సాటములనుగాని చారులనుగాని యుక్పాదింప వలెను.
“పట్టున్న నిది పాదతలోద్దృటిత పాటమణి యగును

గారా కలనూపురం
అహ ఆ అన నావ్‌ (వళ లో అప
తిష్టన్నంగులిపృ డైన స్వవ్యాపారం సమాచరేత్‌
యత్ర తన్న త్తత త్త జ్ఞైః కధితం కలనూపురం
అన్య(తాపీ భశే దేత దౌచిత్యా తాలవాద్యయోః

పాదము అంగులి పృృవ్యముస నుండి స్వవ్యా వార వమూచదరించు
-చున్న చో కలనూపుర వమస(ఖబనవి స శత తంజులు సిరూపవించిర్హి
అహా

62 నృ త్తరత్నావలీ

తొల వాద్యముల యాచి త్యాను సారమున సీ జలనూపుర మన్య పాట
ములందు నుండును. అంగులిషృష్టమున నున్న పాదము స్యన్యాపార
మాచరించుటను ఈవిధముగా గుర్తింపవఅెను, ఇందే మంజీర
శింజిశత మను ఇరువదియయిద వ పాటమణీ యున్నది. మ:జీరళింజిత
ముతో నీ కలనూపురమునకు సంబంధము కలదు. మంజీరళింజిశ్ర
ములో రెండు ఆరెండు ఘాతముల యంత రాలమున పాదతలముచే
భూతలమునకు ఆవాతి సంపాదించుట కలదు, లెండవపాదము (తిః (తిః
తాడిత దితీయాంఘ్రీగా నుండుటయు నీ మంజీర శింజితీమున నున్నది.
అట్టి మంజీరరింజితీమునందువతె అనగా తినీ స్తాడిత మంజీర రింజి క్ర
మునందు వలె పరచరణము స్వవ్యా పారము కలదగుట కలనూోపు
రము నందలి స్యవ్యా పార మగును, (గంధాంతర పాశాంతీరమున
నిచట మంజీరళింజిక పిస క్తి యున్నదని పరిష్కర్త సూచనము
వేమభూపాలుని కలనూపురములో మంజీర శింజిశ |పసంగమున్న ది.

౧౯, చిత్రపొటః

చిత పాటలకుణము ర త్నొ వలిలో (తుటిశ మయినది. స్పష్రార్గ
మీోయని “పాడే చ్చితపాటోక-లగే భవేత్‌” అనునదియె
యున్నది. కాల లతుణార్లమునకై_ వేమభూపాలుని లక్షణ మిచట
భావసీయము.

“పాదం కుంచితముద్యమ్య న్వ స్టీకాకారతో భువి

విన్యస్య చాంగులివృ పే. నేనాంత ర్భమరీవవి

కతా చేదలగం కుర్యా త్ర చ్చిత మితి కథ్యతే”

క్షంచితేనుగు పాదమును వైశెతి భూమిమై స్వ స్తికా కార
ముగా నుంచి అంగులివృష్టమున పొడమున అంతర్భమరిని కూర్చ

చేకీపాదపొటచారీవిశేష ములు 63

వతెను అలగమును గూడ కూర్పవ లెను, పుడది చిత వాట
మను చేళీ వాటమణి ఈ చిత9పాట లక్షణ, కిధన సమయముననె
విచి(త లక్ష్షుణమును కల్పించు చున్నది. అది యిచట మొదటి
పరిగణనమున లేదు.

“పాద స్యోదంచనా దూర్గ(ం కృ త్వాంతర్భృమరీ మపి
ఆఅలగం (క్రియ తే యత తీద్విచ్నితం (పకీర్తితం”
పాద యున కార్ల (ముగా నుదంచనము సంపాదించుట అంత
(గృ మరి నాచకంచుట అల్నగమాచరించుట అను మూడు క్రియ
లున్న చో నది విచ్శి*మగును అని దీని భావము,
ఎ౨ం. లురఠితం
తిష్టతో గచ్చతో వాంఘేః పార్శ్వమ న్య స్వపార్శ్వగః
సళద్ది మంగులీ పృష్ట లలా భ్యాం లుఠనం ద్ఫుుతం
యత్ర కుర్వీత తతో క్షం బుధై ర్లుతితసంజ్హియా
నిలబడి యున్న పుడు గాని గమన మొనరించు. నపుడుగాని
ఒక పాదమునకు సంబంధించిన పార్శ్యమును వేరొక పాద మనుసరించి
అంగులీ పృష్టతలములతో సశబ్దముగా వేగముగాలు రనము పొర్లుట
దొర్లుట కలదయినచో నది లుఠితమను వేరు గల పొదమణి యగు
ననిరి. “*తడాలుఠితమాచష్టళూవ నారాయణో నృపః?” అని వేను
భూపాలుడు రూపనారాయణుడు సాదరాభిమానములతో దీని
నుట్రంకిం చెను
౨౧. కులుపం
పార్శ్వయోరున్ముఖం పార్షిం నామదక్షణయోర్షధళత్‌
చరణాంగులిపృ స్కేన హన్యాద్భూమిం కృమాత్పున।
అన్యః సమస్థితో యత కులుపం తదుదీరితం

64 నృత్తరత్నావలి

కులుపమె కుడుపము. లడలకుఖేద మేమి ? దీని లటేణ మిట్లూ
ఛావనీయము. బక పాదము సమస్థిత మై యుండుట యావశ్యకము,
"3.డవ పాదము (క్రమముగా వామదవ్షీణ పార్మములందు పార్మోంూ
న్నుఖముగా పార్షి భాగమును ధరింప వలెను, చరణాంగులి వృష్టమున
భూతల "తాడన మొవరింపవలెను. ఇట్టి దీనిని చేశీన్చ_్త విశారదులూ
కుడుప మని కులుప మని వ్యప చేశించిం,

అవి. అలగపాటః
జాను క్షేత్రే స్థితస్యాం(ఘేక చతుష్కోణం యదాచరేత్‌
అన్యః ఖే కుంచితోత్రిప్తః స్వజానువలనాద్యదా
బుదై రలగ మిత్యేష తగా పాటః (పకీ ర్థితః
దీనిలో నౌక పాదము జానుభాగము నందుండగా చతుప్మో ణా
మాచరింవ నలెము వేరొక పాదమాశకాశమున జానువలనము వలన.
కుంచితీము ఉల్టి ప్పమె యుండవలెను అప్పుడది అలగపాటము-
కాగలదు, స. మొదట చతుప్మో ఇమా చరించుబ నిట్లు గుర్తింప
వలెను దీని యనంతరమె వర తనా ము 'నిరూవితము
కానున్నది. ఆ చతుప్మోణ స్వరూప మిందు. సంగత్రము,. కావలెను,
సమస్థితిలో నున్న పాదమునకు, పురో భాగమునను పృష్టభాగమునను.
కగిమేముగా స్వ స్రకమును విచ్యుతి నాచరించుచు విదిక్కు-లందును
భూమి తాడన మెనరించుట చతుషో్కో-ణ రీతి. అశక్టై యిచట జాను-
పర్యంత మెత్తిర ఏ పాదమున చెప్పిన విధమున చతుపో్కోణ మాచ
రింపదగునుం
ఎకి. చతుమో్కోణం
సమస్థితన్య పాదస్య వృష్షతః పురతః కృమాత్‌
స్వ స్తికం తచ్చ్యుతిం కుర్వన్నుర్వీం హన్యాద్విదిక్షు చేత్‌
అన్యోంఘై రంగులీవృ షెః చతుషో్కోోణం మతం తదా

దేశీపాదపాటచారీవిశేషములు 65

పాదము సమసి*మె యుండగా పృష*ః పురతః (క్రమముగా

క

థి దు € ©

న్వ_సికమును స్వ సి*ః చ్యుజిని ఆచరించుచు విడిక్కు-లలో భూమిని
తాడనము చేయాన ది. గె_డన పాదము పిడిక్కు లందు అంగులీ పృష్ట
ములతో నుండి సంచరించు. అపఫ్పడది చతుప్మోణ మను

పాటమగును.

౨౪. (తికోణం
ఏత దేవ త్రికోణం స్యా దగే చేత్సకృదాహతిః
ఈ తికోణపాటము నందా చతుఫ్కోణవాట సంబంధము
సంగత మగును. చతుపో్కో-ణ పాటుమున నెన్న దంతయు నుండగా
అగ్శఎభాగమున సకృదాహాతియె యుండు నేని) తి)కోణ పాటమణి
యగును.
౨౫. మంజీరశింజితం
ఘాతా య్శత్రాంగులీషృషె స్తాలపాత పురస్సరం
పార్షినాపి తధా కుర్యా రేకాం[ఘిరపరః పునః
ద్వి ద్వి ఘాతాంతరాలే చే త్తలెనాహితి మాచరన్‌
నిజపార్వ్వుం వృజేన్మంజు తదా మంజీరశింజితం
(తి తాడిత ద్వితీయాం(ఘి ర్యద్వా మంజీరశింజితే

తాల పాతపుర స్పరము”గా అంగులీ పృష్టముల చేనయిన ఘాతము
లందుండును. అక్ష పార్షిఘాతములు నుండును. ఒక పాదమున
నొనరింపదగిన క్రియ లిట్టుండగా అన్యాంఘి క్రి) యావిశేవము
లిట్టుండును, కెండవపొడము రెండు రెండు ఘాకిముల యంత రాలమున
పాదతలమున భూతీలమునండావహాతి నాచరించుచు మంజు! మనమున
నిజపార్శ్ళ (ము చేరునది కావలెను, అప్పుడది మంజీర శింజితమను

|

£6 నృ త్తరత్నావలీ

పాటమణియసనను. కలనూఫరపాటములో దీని సంబంధముండుట
అచట నివావీక మయినది ఈ లకుణము నందలి చినరి పాదము
కొన్ని సాఠములందు కలనూపుర సన్ని ధిలో నున్నదని నూచిత
మానే ఇందలి ద్వితీ మాం ఫీ తాలకిియాను సారమున (తి తాడన
ముతో నుండుటయు మంజీర శింబితమున నున్నదని తద్భావము
న్వీ కార్యము.

౨౬, కుచుందినీ స
తలాభ్యామస్స్మశన్ఫూమిం పార్మో్వద్వ త్తం దు9తం యదా
విధీయేత తదా తద్రేస్సమాఖ్యాతా కుచుంబినీ

ష్ష్‌

పాదతలమురే భూమిని స్పృృశింపరుండగ నే వేగముగా
పార్శ్యోద్య్భ త్తము నాచరించినచో నది కుచుంబిని యక పాటమణి
యగునని నృ త్తీవిదులవిరి. తాలగతి వఫికియలో నిది కు కార(పచు

రముగా నుండునని కు దుంబినియని యనిరని కొందరని[&,

౨౭, షడశుం క
సమోద్వృత్తం విధాయాఃఘం పురత స్తిష్ణతః నమౌ
అంగులీపృష్ణభాగేన పృష్టోన్ముఖతలా 'పునః ee
మధ్యే కృత్వా సమోద్వ త్తం పృషేపి పురతో యదా
ముహురేవం [కియా యత్ర షడ[(శం త దుదాహృతం

జ

పడశఏమున శే | వటో్య_ణమని చేరు. వేమభూా పాలుడు
.వట్కోణమనియె యనెను, మొదటగా పాదమును సమోడ్య్భ త్త
ముగా నిర్మించి కూర్చువలెను. అనంతిరము పురో భాగమున వాదము
లను సమముగా నుంచవశాౌను పీమ్మట అంగులీ పృష్ట చాగమున పాద
ములను పృష్థోన్నుఖకలములు గా నుండునట్టు సంధానింప వెను
మధ్యలోకూడ సమోడగ్భ త్రము కూర్చ వ లెను. వృష్ధమునందును

డేశీపాదపాటచారీ విశేషములు 67

పురోభాగమునందును మటణులముణల నిశ్లై యాచరింపవలెను,
అప్పుడది పడ్మశమగుము ఇట్లుండుదానినే నృ తీవిద్యా విశారదులు
వటోో_ ణమ ననియు వ్యవహా ౮౦ చిరి.

౨౮. లంఘిీత పృతిలంఘితం
అగ్సితోంగులి వృమేన త్య్యశ్రీభూయ భువి స్థితం
చరణం చరణో=న్యశ్చే ల్రంఘయె త్పతిలంఘయేత్‌
వర్యాయేణ తదామ్నాతం లంఘితపుతిలంఘితం
మొదబగా చరణమును అగ భాగమున భూమియందు అంగ లి
పృవ్టముచే గ్యశ ముగా చేయ వలయును ఆచరణమును అన్య చర
ణము లంఘీంపవలెను. పతిలంఘీంప వలెను. ఇల్లు పర్యాయ్యక మః
మున ఆ పాదముతో నీ పాదమునకు, ఈ పాదముతో నా పాదము
నకు లంఘన పితిలంఘనము లాచరింపవలెను అప్పుడది లంఘిత
పతిలంఘీతే మను పాటమణి యగును,
ఇప్పుటి కిట్లు అసప్టావింఛతి పాటములు నిహావీతీ ము లయినవి.
ఏని సాంకర్యమున నింకనెన్నియెని పాటములు కల్పితములు
కావచ్చును. వానిని నృ_త్త౦శారదు లభభ్యూహీంప వచ్చును,
అన్యే చ సంకరాచ్చైవం మిధస్సాందర్య కారిణః
పాటాః కల్యా విచిితాన్యుః న ఛేకై ః (పొఢబుద్ధితః
ఈ నిరూపితము లయిన అష్టావింశతి పాటముల పరస్పర
సంబంధమున సాంకర్యమున నితరములగు పాటములును విచి(తము లె
పరస్పరము సౌందర్భహేతునులై ఎన్నికచేసి కల్పింపదగినవై
యున్నవి. వానిని నృత్త చతురమతు లభూ్య్యూహంప వచ్చును. కాని
(వౌఢ బుద్ధిక్సృతముగా అన్యోన్యమును కల్సింప రాదు. సంకీర్ణ భేదముల
సంభావించుట చాలును,

68 నృ త్తరత్నావలీ

పాటసంకేత వికలు పాఓమణి సమారంభమున

రచి
3

సూచించిరి.
“విచ్చితాః పాటమణయో లతే నై శ్చిక్సదర్శి తాః
“స్వబుద్ద్యాక ల్పయంకెవ మన్యా నప్యాచశే” దితి
వదతా మునినా తేర మతంగేనాపీ సూచి తాళ”

ఇది రూపనారాయణ వేమభూపాల వచనము విచ్నితము లగు
పాటనుణులను కొందరు లమక్ష్ముమున (పదర్శించిరి, ఇట్టి (పదర్శనము
బృవహాశేశి రచించిన మతేంగముఏ సూచనముననె యున్నది.
మఠతం~ముని “స్యబుర్ధ్యా కల్పయం నే సవ మన్యాన ప్యాచ సేత్‌ ?7
అని యనెను స్వబుద్ధిచే కల్పన మొనరించి యన్యముల నాచరింవ
దగును అని మునిభావము. జ్యాయనభావము నిళ్లు భాపించుట
యు క్షము.

దేశీ చార్యః

భర తానుసారముగా భూచారీ విశేషములు ఆశకాశచార్‌
విశేషము లిడివరలో నిరూవికము లయినవి. ేళీరీ త్యను సారముగా
భూచారులను ఆశకాశచారులను నిరూపించ వలసి యున్నది. వాని
నిరూపణము (ప్రస్తుత మావశ్యకము. ఇంకను (ప్రసంగానుసారమున
నీ యధ్యాయమున మరికొన్ని విశేషములు నిరూవితము లగును,
౧ భఛామ బేశీచారులు ౨౬
౨ అకాశ బేలీవారులు ౧౬.
క 'బేశీలాస్యాంగములు ర౬
రో సంకీర్ణ గ తులు _౨౧

దేశీపాదపాటచారీవిశేషములు 69

ఇట్టీవిధముగా నిహూష్య మాణములగు పీ క్రి తగిన సాంగత్య
యున్నది. సరరసంభావనమ న జ్యాయనుడు చేక్లీచారీ (పగశక్రమము
చిట్టుప(కమించు చున్నాడు.

దేశీనృ త్తస్య సంక్షేపం౦ం బృహ ద్దేశ్యాం నిరూపయన్‌
మతంగోఒకధయత్పాటలక్షణావసితా యదా
స్వబుద్ధ్యా కల్పయితై్యైవ మన్యా నపి సమాచరేత్‌
తతశ్చిరంతనాచార్యాః పొదానుత్పాద్య తాన్పున।ః
దేశీచార్య ఇతి (పాహుః తేషాం చరణధర్మత।ః
భౌమ్యా నాభన్య ఇత్యేతాః కధ్యంతే ద్వివిధాః పునః

బృహైేకీగింధము నందు మతంగముని టేశీవృ క్రమునకు
“సంబంధించిన నంగ వామును నిదూవంచెను, అందు పాటలతుణము
లను జెప్పి వాని యవసానమున నిట్లు చెప్పెను. “బ్బ త్తవిశారదులగు
వారు తమ బుద్ధివిభవమున ని ట్లితరములను గూడ కల్పించి పయో
గింవవలయును” అని. కావున చిరం తానాచార్యులు కొందరు స్యబుద్ది
శుభవమున నింకను కొన్ని పాదములను కల్సించిరి, అట్లు కల్పించిరి
కాని వానిని వేరుగా పాదములని యనలేదు. వానిని “దేకశీచారులు”
ఆని సంశేతించిరి ఛారులలో చరణధర్శమున్నది. ఈ కల్పిత
పాదము లందును చరణ ధర్మమున్నదది. చరణధర్భముండుట చే ఏనిని
చారులనుట యు కముగ నున్నది. కావున నీ చారులు భాౌమచారులని,
“ఆకాశచారు లని శెండువిధములుగా విభాగించి నిరూవింతుము.
పాటమణుల పరస్పర సాంకర్యము వలన గలుగు విచిత్ర పాటమణులు
ఈ చారుల కన్న భిన్న ములు, (పౌఢబుద్దులు సాంకర్య సిద్ధ పాటము
లను అభ్యూహించి కల్పించు కొనవచ్చును. కాని పిల్యేక రూప
మున పాటమణుల కల్పింవ నక్క-రలేదు. అట్లు కల్పితము లగు

70 నృ త్తరత్నావలీ

పాట మణు లుండవచ్చును. అట్టవి చరణధగ్భ సామ్యమువ బారుల సా
యంగీక్షరించి భావించుట యు కము
ఆదౌ సమనఖా పార్దిరేచితా తలదర్శినీ

అర్హ మండ తిక తిర్యకుపుంచికాఖ్యావకుంచి తాః
కాతరోతు్కుంచితా తిర్యజ్యు ఖా నూప్పురవిద్దికా
మదాలనా వరావృతా తధా లంఘితజం౦ఘకా
మరాలా స్ఫురికా చోరువేణీ సంఘట్రితాభిధా
హరిణ తాసితాభిథఖ్యా కరిహసా కులీరికా
స్తంభక్రీడనికా నామ్నా రధచక్యోరుతాడితాః
సంచారితాధ విశిష్టా తలో ద్వృత్తాభిధేత్యమూః
భూచార్యోపి నిరూప్యంతే వింశతిః షడ్భిరు త్తరాః

ఇరునడియారు భూ చారీవిశోవములు కలవు. వానినామము
లీ విధమున నున్నవి.
సమనఖ -- పార్షి శేచిత - తీలదర్శిని
సి

అర్థమండలిక్ష -- తిర్యక్కు-ంచిత లా అపకుంచిత
కాతర (పకటే) - ఉత్కు.ంచిత —_ తిర్యజ్బుఖ
నూపురవిద్ధిక -- నుదాలస -- పరానృశత్త
ఆంఘిళ జంఘి క = మరాలిక - స్ఫురిత

_ ఉరువేణి - సంఘట్టిత -. వారిణ। తాసిత
'క్షరిహ స్త -- కులీరిక - _స్తంభ(్రీడనిక
రధచ[క -- జాుతాడిత - సంచారిత
విశ్లిప - కలోడ్భ త్త

విద్యుద్భాంతా పురః కేసే అవక్షేపొంఘితాడితే
డమరీ (భ్రమరీ దండపాదా బిద్ధోర్థ్వజానుకా

దేశీపాదపాటచారీవిశేషములు 7t

అలాతాందోలితా సూచీ విశ్షేపొ హరిణప్తుతా
జంఘాల6ఘనికా జంఘావర్తా చేతి వచక్ష్మ హే
ఏతా షోడశ సంఖ్యాతాశ్చారీ రాకాశికాఃకృమాడ్‌ _

ఆకాశవారులు పదారు కలవు. వాని నామము లి విధముగ
ఎనున్న వి.

విద్యు(ద్భాంత -- పురఃకేప ఈ అవన్నేప
అం(ఘీ తాడిత -- డమరి -- (భమురి
దండపాద -- బడ రా ణజార్ల (జాను
థి G
అలాత __ ఆందోలిత - నూచి
విషేప - వారిణప్లుత = జంగాలంఘనిక్ష
జంఘావ_రృ,
యధథాక )మముగా పీవి లతశ్‌ణముల నిగూవింతుము,

భూ చా ర్య ః
౧, సమనథా

సమపాదే సితా స్తానే తిరశ్చేతా (పసర్పతః

థి థి |

యదా పాదౌ సమాఖ్యాతా తదా సమనథాభిధా
ఈ సమనఖాదు లన్నియు బేళీవారులు, వీని వేర్లు సాధారణ
యముగా పూర్వకారీ నావుములతో న సమముగా

.చుండవచ్చును, లవ.ణము మా(తము వేరు,

పొదము సమపాదమున నుండి తిర్య(క్ప సారిత మగుట పాద
ములు రెండును సమ పాదస్థానమున నుండి తిరశ్చీనములై (పసరించుట
యున్నచో సమనఖవమను వేరుగల ేశీచారి యగును, ఛచేశీవిదుల
“కిది సమ్మతేము.

72 నృ త్తరత్నావలీ

ఎ se
స్థానకే యత్య పార్టీ స్తః కం

కక సా వరిక్లేయా న త్తకైః కా
పార్షి పార్భ్యగతముగా నున్న స్థాన మున రెండు పాదము లుండగా
బ్య థి

పార్టి భాగములు రేచితము లగునేని యది ప్వా శేచిత యను చేళ్లీచారి.
ల ౯3
యని నర్తకు లాడరించిరి. పార్షి భాగములకు నేచిత ముండుటచే నిది.

రాం
పార్టి రేచిక మయినదనుట యాగి కార్లసంగతి స్పష్టము. ఇక్సై యథా
లా
సంభవముగ నామసార్లక్యము భావించునది. .
౩, తలదర్శినీ
నంహతాస్థానమాస్థాయ తిర్యోంచే వృధగాయతౌ
చతుర శే బాహ్యపారాస్వభ్యాం స్వపాదే తిష్టతో యది
యదా తదా సమాఖ్యాకానర్తకై స్తలదర్శిని

సర
Eu)

పాదములు రెండును సంహ్మీతేస్తానము. పాదములు కలిసి.
యుండు థ్ధైనము పొంద్షినవై తిర్యగ్గతవులై 'వృధగ్గతములై వేరు
_వేరుగా వ చతురశ్రములై స్వబాహ్య పార్భ్యములతో
నుండునేని తల్పదగ్నిని జేశిచారి యగునని న _రృకులు తీలచి9. ఇందలి
చతుర(శత్వమును వేమభూ పాలుడు నిరూపింప లేదు.
ళం అర్ధమండలికా
భూమిఘృష్షతలొ మందం బాహ్యతో భాంమ్యతః (క్రమాత్‌
య (త్రాంఘీ గచ్చతః పశ్చాత్సార్థ మండలి కా తధా
ఎందు పాదములు తలభాగములవే భూమి ఘనక్ట ణ మొనరిం-
చినవై. నవ వగా చాహ్యా భాగము నుండి (క్రమముగా (భమణము.

దేశీపాదపాటచారీవిశేషములు 18

4

పొందునవి యగునో, పశ్చాద్భాగమునకు గమనము పొందునవియు
నగునో అచట అర్హమండలి।ః అను చేశీచారి యగునని యనిరి,
పాదతీలములచే భూకీల ఘ్యణము (భమణము పక్చొద్దమనమను
మూడు విధానములు అర్హమండలి కాబారీ రూఒ సంపాదక ములు,

హం తిర్యకు్కుంచిళా
కుంచితం చరణం యస్యాం తిరశ్చెతన్ముహుః కృమాత్‌
స్వపార్మ్వే నిక్ష పే త్రిర్య్భక్కుంచితా సా విధీయతే
ఎందుచరణము కుంచిత మె తీర్యగ్భాగ ముగా మువాూా$(కమ
మొన తన పార్ట్వమున నడ్డముగా నికీ పమగునో అచట కుంచికియను
"దేశీచారి యుండునని నృ త్తవిదుల వ్యవహారము. తిక్యక్‌ చంచితమగు
రూపమున్న౦దున నిది తిర్యక్కు-ంచి తా జేలీచారి యయి. ది

౬. అవకుంచితా
చరణా కుూంఠిచితొ కించిత్సృష్టతో గచ్చతః కంమా మాత్‌
యస్య్యామేషా సమాఖ్యాతా నృ తజేరవకుంచితా
—

చెండు చరణములు కంచిశేమ లై క1మము7గ ఏ స్ఫష్థ
మన మునరించు నవి యగునేని అపకుంచిశయన _ దేశీవారి
యగును, ఆకుంచిత. పాదములకు క )మశః పశ్చాద్గతి యన భావము

౭. కాతరా సకటీ
నంధ్యావర్తస్థితా యస్యాం చరణా వపసర్పతః
వశ్చాంద్దే శే సమాథ్యాతా నర్గకె స్పకటీతి నా
ఇచట లక్షణ వాక్యములో 'జేశీనామము టీ యని
యున్నది. మొదట పరిగణనములో కాతీరా నామము యున్నది.
10)

శ

74d నృ త్తరత్నావలీ

ఇకరులు శాశరా పదమునకు పర్యాయ పదమును చో లేదు
ఇందు మాకీమె సకటి యున్నది. కాతరా పదము (వాళలో
నకటిగా మారి యుండునా లత్యునామానుసారమున నిది కాతర
వేమాదులు నిడి కాశ రాలకుణ మనిరి.

పంచమాధ్యాయము ర దేశీస్థానక్రములలో నండద్యావ_ర్తము
౧౮ అనునది కలదు. అట్టి నం ద్యావ _ర్రస్థితిలో వెనుక భాగమునకు
పాదములు అపసర్పణము పొందునవి యగునేని బేశీవృ త్తవిచతుణులు
కాతర సకుటి యమ చేలీచాపషయగు ననిరి,

రా, ఉతుం0చితౌ
ఊత్సిప్య కుంచితే యత్స చరణా పురతః |క్రమౌత్‌
విక్షి మేతే పురః ప్యోక్సా సేయముతుంచితాభిధా
పాదము లాల్టి ప్రములై కుంచితిమ్ములె పురో భాగమున (క్రమ
ముగా నిక్షి ప్తములగునేని యది ఉత్కుంచిత మను పేరుగల
-బీశీచారి యగునుం

ణా, తిర్యబ్ముఖా
స్థానకే వర్గమానే తు పాదౌ నవ్యాపసవ్యతః
సరత స్ట్వరితే యత్ర సేయం తిర్యజ్ముథా స్మృతా
వర్ధమాన మనునది గీతము కలదు. వర్గమానము సంయుత
హస్తము కలదు, వర్ధమానము చేశ్టీస్థానము కలదు. ఇచట వర్ధమాన
దేశీస్థానక మె వివశ్లీ తము, పంచమాధ్యాయములో వర్థమాన
స్థానము ౧ నిహాషితీ మయినది. అట్టి వర్గ మానస్థానకమున పొద
ములు సవ్యాపస వ్యముగా నుండి త్వరితము గా జరుగుకు సొందునవి
యగునేసీ యది తిక్యజ్బుఖ యను చేశీచారి యగునని యనిరి.

దేశీపాదపాటచారీవిశేష ములు 75

సవ్యాపసవ్య భాగములకు వేగముగా పీసరణము పొందునని
యగుట యని భావము స్పషము,
2
౧౦. నూపురవిద్దికా
స్వస్తి సికే సానకే పొద న ఆగక చ
రేచితౌ క యత సా "స్యా న్నూపురవిద్దికా
స్వ సి; మను బేశీస్థానక ము. 'చేశీసానక ము పంచమా ధ్యాయ

మున మూడ : దిగా క త మయినడ్‌. జట స్వ స్తిక చేశీస్థానము
నందున్న వాదములు పార్షి భాగమున వాచా కల భాగమున

రేచితము లయి* చో నూపుర విద్దిక యన చేకీచారి యగును. నూపుర
మననది నారీమణుల పాదాభరణము. అది గులో పరిభూమణము.
ఇందలి పాద చేదితవముందు నూపుర ళింజాన ము లుండుట భావసీయము.
౧౧. మదాలసా
మద్యమత్తాలస స్యేవ గతిః స్యాదవ్యవస్థితా
యస్యాం చరణయో సేయం యధార్ధాఖ్యా మదాలసా
'మద్యముచే మత్తుడలసుడయిన వాని గమనమువలె పాద
గమన మవ్య వస్థిత ము గా నుండ నేని యది మదాలస మను వేళ్లీణాక
యగును మదిరాపానమత్తునవ9కు వలె చరణముటు విసంష్థులములు గా
.విన్య_స్త స్త ము లగునేని వా _సములును లోలితములుగా. నుండునేని
మదాలస చేధీబారి యనుట సార్లీకి నామము,
౧ఎ౨, పరావృ త్తతలా
పృష్టోత్రానతలం పాదో దాహ్యత క్చే త్పసారితః
తదా దేశీరహన్యజేః పరావృ త్తతలా స్మృతా
పరావృతేశల మను నిచట చేరుగల బేశీవారి మొదట
పరావృ_ర్తే మనియె యున్నది. పాదము పృష్టమున ఉత్తాలతలముగా

76 నృ_త్రరత్నావలీ

నుండి బావ్యూము గా (పసారిత మగునేని బేీరహ స్యజ్ఞులు దీనిని
పరావృ_త్తేతిల మను చేళ్లీచారి యగునని పరిగణించిరి పశ్చాద్భాశ
మున నుత్తానితతలమె భూతలనును స్పృృళించుచు పాదము బహీః
పసృత మగుట పరావృ త్తే శీల మగును. మొదట ఛం దోనుకూల
ముగా పరావ్న త్తే పదముననె యిది వ్యవహృతమయిన సిడి పరా
వృత్తతలమె. ఇశ్లు వేమాదులు నిరూవించిరి. నాట్యభాషలో పరా
వృత్త పదమున శిరము, బావువు, డేశీస్థానము, జంఘ, అంగ
హోరము అనునవి పరావృ త పద వాచ్యములు, పరాన్న త్సతల
మనునది చేక్లీణా3. అందుననె దేశీ వాస్యజ్ఞాలు పరావృ త్ర త్‌ల
మనిరని జ్యాయను డనెను,

౧5. లంఘిత జంఘికా
ఖండనూచినిచేత్పాదంతతమాకృష్యవే గతః

తజ్ఞంఘాలంఘ్యతే ఒ నేన తదాలంఘీతజంఘేకా

పంచమాధ్యాయములో ఖండసూచి యను ేశీస్థానకము
నికూవీత మయినది. ఖండసూచకము పంకా కర] కలదు, ఖండసూచి
యను చేశ్టీస్థానక మున (పసృత మయిన వాదముకు వేగముగా
వాకర్షించి దాని జంఘాభాగమును అన్యవాదమున లంఘీంచుట:
యున్న చో నది లంఘిత జంఘి క యను 'దేశీచారి యగును. జాను
సమోవమున జఘ కుంచితమె (పసారితేమె లంఘన మొనరించుటః
యిందు భావనీయము. వేగాకర్షణము లంఘనమిం దావశ్యకము.

౧౪. మరాలికా
నంద్యావ ర్తే. స్థితౌ యగ్మపార్మ్య్వా పాదాగ్యయోదపి
'రేచీశే చరణే యత నర్యతస్సా' మరాలికా

చేశీపాదపాటచారీవిశేష ములు 717

నంద్యావ_ర్త్వ మను బేశ్రీస్థానకము పంచమాధ్యాయమున
4౧౮లో వదిగా నిరూవిత మయినడి. నంద్యాన రగ్ధానక ము నందున్న
చరణములు పాదా(గను లందును యుగ వార ములుగా నండీ
సర్వతః అంతట చేచితము లయినచో నది మరాలిక యను -జీలీచారి
యగును. ఈ వమురాలికయె మరాలపద వ్యనహారమున నున్నది.
శనం ద్య్యావ_ర్తస్థితి పార్టి వన శేచనము పురతః (పసరణము మరాలా

-చీళీ చారి.

౧౫. స్ఫురితా
భూపృష్ష బాహ్యపార్మా్యాభాకం పార్మ్యయోస్సరణం [(దుతం
పురతో య్యన్వ్వసొ తద్జైః న్ఫురితా పరికీ ర్తితా

భూ పృష్టము నందున్న పాదముల చాహ్యూ పార్యములచే
-పార్శ్యభాగ ములకు సరణముండుట, సత్యరముగా పురతః సరణ
యుండుట న్ఫురిత మను చేశీచారి యగును అని తద్విదు లనిరి,

౧౬. ఊరువేణీ
కృత్వో వే ఎః స్వస్తికం పాదం పార్మ్యాభా్యం పురతో యదా
చరణౌ ఘర్షతో భూమిం ఊరువేణీ భవే త్రదా
పాదమును స్వ సికముగా నొనరించి పురోభాగమున వార్మ్శరి

-శ్రాగములతో పాదములు భూమి ఘర్షణ "మొనరించుట ఊరు వేణీ
లవణముగా నిందున్నది. టోరువులు స్వస్తిక సంయు _క్రములుకాగా
పాదములు పార్య్వ భా గములచే భూమియందు ఘర్ష ణమొనరించుట
“ఊరు వేణీ లక్షణ మని వేమభూ పాలు డ నను, ఈ లతుణమున గూడ
నకారుస్య _ సికము సంభావ్యము. ఊరు స్వస్థికము నిజపార్శ్యములచే
శభూఘర్ష ణము నున్న చో ఊరు వేణీ జేఫీ చాల యగును,

7§ నృ త్తరత్నావలీ
౧౭ సంఘట్రితా
ముహు ర్విషమనూచిస్టౌ సాదా వుత్త్సుత్య భూత లే
పతన్నా ఘట్రయే ద్యత సేయం సంఘట్రతా మతా
విషమసూచి యను దేశీ స్థానము సంచమాధ్యాయమున
ఆ_9 వదిగా నిరూవీత మయినది. పాదములు ముహాుఃవిషమసూచిా
స్థానకమె నందున్న వె ఉత్తుతి నాచరించి. భూతలమున పతన.
త పరస్సరము భుట్టన మొనరంచునవి యగునేని
'సంఘట్టిత యమ చేీచారి యగును.
౧౮. హరిణ తాసితా
కుంచితే చలితే పొదతలే స్వ స్తికతాం గతే
ఉత్తుత్య సంహతే యత; పాతిశే తా మిమాం జగుః
వారిజకాం లౌకికం చారీం దారీవిచక్షణాః
: పాదతేలములు ee చలితము కాగా స్వ _స్తీకత్యం
మును పొందగా ఉత్సుతి కరణానంతరము సంహి *ములు పాతితీములు..
నయివచో దీనిని వారిణతాసిత మను చేరు “ల చేక్లీచారి యని
చారీ. వీిచతుణులు నిరూవించిరి. హరిణ తాసిక యన; నిది “జీలీచారు-
లలో ఖౌవుచారి. వారిణన్లు * నామమున జేకీచారి” ఆకాశచా9
రూవికేము కాగలదు. _హారిణప్పుత మను “కిరణము నీరూవీత్‌ ము.
వారిణప్పుక, మృగ స్లుతీ నామములతో బారి నిహాపితే మయినది.
-ఈ నామవి శేషము | ల యనుగతిని a మూవశ్యకము.
౧౯, కరిహస్తా
rr నంగతస్టాన మా పొర్మ్శ్వాభ్యా మవనీతలం
ఘృష ష్యశే యత) హారేన కరిహా సేతి తాం విదుః

- కరిహాస్త మను నృత్త త్రహా స్త మిదివరలో నిగూపితే మయినది.
ఈ కరివా స్త్వము 'డేక్లీచారి క్రరివొ స్త మను కరణము చతురములో

దేశీపాదపాటచారీవిశేషములు 79

నిరూవితమ , సంగళస్థాన మనునది చేశీస్థానక ములలో ౯ వడిగా
నిహావితీ మయినది. అచట సంగతమని లేదు. సంహితమని
'యున్నడి. ఇచటి సంగత పదమువే నచటి సంహితపదమునే
గుర్తింప వలెను, సంహితమను టేశీస్థానకము నందుండి పాదము
-పార్ట్యములచే నవనీతలమును ఫ్లుర్షణ మునరించునేని కరివా_స్త
మను చేకీచారి యని యనిరి,

ఎం. కులీరికా
నంద్యావరాఖిధం స్థాన మాశితౌొ చరణా యదా
తిరశ్చీనం పస ర్చ్యేతే తదా (హోకా కులీరికా

పాదములు నంద్యావ మను స్టానకము నాశ్రయించిన వై
శరల్చీనముగా (పసర్పితములగునేని కులీరికయను చేళీచారి యగును.
-శీరల్లీన (పసారము తిర్భ(కృపారము నంచ్వ్యావ_ర్రనము పంచమాధభ్యా
“యమున నిరూషితీము.

she walk
‘a:

౨౧ స్తంభ క్రీడనికా
పాఠే్వే (పపసారితస్యాంఘేః తలేన స్యాన్ముహు ర్యదా
పితాంఘిపార్శ్యానం శ్రేషః స్తంభ క్రీడనికా తదా
పార్గ్యపసారిత్‌ మయిన పొదముయొక్క్‌ తలభాగమున
స్థ తాం(ఘి పార్వమునకు ముహుఃసుచేషము సంపాదించినచో ఒక
. పాదతలమున వేరొక పాదము తాడితమగునేని యది _స్తంభకిడనిక
యను చేలీచారి యగును,

చిలి రధ చకొ?
చతురశ్ళసితే పాదౌ పరిశ్నిన్నే హృసర్పతః
థి రాజ
పృషతో వాయదా ప్రోకా రధచకా? తధా బుధైః

౨

80 నృ త్త రత్నావ ల్రీ

చతుర్మశమనుస్థానక ము పంచమా ధ్యాయమున ౧౫ వదిగా-
నిరూవీత మయినది, అటి చతుకస్థానమున నున్న పాదములు
పరిశ్లివ్హ మునై. విసర్పితములు ఇవ లను. పృష్ట భాగమున శేని.
ఫ్వసర్పితములు కావలెను. అట్లయినచో నది రిధచ(క్ర నును.
డేశీచారి యగు నని బుధుల నిర్ణ యము. పరస్పరము సంశ్లీఘ్టము-
లయిన పాదములు పురతః (పసారము కాని ృష్హతః ree
పొంద వచ్చును,

౨3. పప
వకపార్శ్వస్థ ఊత్తుత్య హన్యాదన్యోరు మం(ఘిణా
భూస్థిశేన సశబ్దం త రతోస [టూరు క దళా

ఒక పార్వ్వము నందుండి ఉత్సుతి నాచరించి భూగత మయిన
పాదముచే రెండవ పాదముయొక్క. జోరు భాగము తాడన మొనరిరా
చినచో నపుడు ఊరుతాడిత మను చేఠీచాడి యగును, ఊరు భాగ.
మున తొడనము కలది యగుటచే ఊరు తాడి మగుట 'స్పష్టము.

me

అధ

ఎజి ౯6 సంచారికా.
ముహురాకుంచితం ప ముర్జిప్యానే్యన యోజయేత్‌
తలేన చరతా తిర్యగ్యదా సంచారితా తదా

తీర్య్య(క్ప సారము పొందిన తల సంచారణు కల పాదమున;
ముహాఃకుంచిత మయిన అన్య పాదమును ఉనై ఉన్రేపి..చి మె కినె త్తి యాన.
మొనరింప వలెను, ఆకుంచితే పాదమున 'కలేంము తలభాగమున-
తిర్యక్సంచారిపాదముతొ యోజనము ననునప యిందు. ముఖ్య లు
ఇట్లుండగా నిది. సంచారీళ 'యను.' చీకొచారి" 'యగునని నృత్త తకోోవిదులు:

ఫే ల ఇష్మ్యా?

కీ రించిరి. / E జుం

దేశీపాదపాటచారీవిశేషములు 81

ఒం విశిష్టా
సానకే పారివిదేఒ౦ఘీ విశ్లిషా వుపసర్పతః
థి యి 0 లాలు
ఉకాపసర్పతో యత విశిషా సా నిగద్యతే
యారు
పార్టి విద్ధ మను స్థానకము పంచ మాభ్యాయములో ౧౮ వదిగా

ణా

నిరూపిత మయినది. అట్టి = ందున్న_ పాదములు

విన్లష్ట ము లై ఉవసర్చణము ఫొందినను (క అ;:సర్పణము ఫాందినను
వస్తే యమ చేక్లీచారి యనునని అభిజ్ఞాలు తలచిరి, అం(ఘుల విశ్లేవ
ముండుటచే నిడి విన్లిష్ట యయినది.

వా తలోద్వ్య త్తం

పాదయోరంగులీ పృష్టభాగేన గమనం పురః
కియతే త్వరితం యత తటోద్వ్భృ త్త మిదం విదుః

అంగిలిపృహ్థ భాగమున పాదములకు పురఃపచేశేమునకు
తతముగా గమనము కూర్చినచో తలోదగ్భ త్తే మను చేక్లీచారి
యగును, పిపదమున నుండి సత్యరపురస్పరణము తలోద్భ్భ త్త
మునకు రూప సంపాదకము.
ఇట్లు వడ్వింశతి దేశీభూచాగులు నిరూపితము లయినవి. ఇక
ఫోడ శా కాశ జేలీచారుల నిరూపణము ప్రసంగ (పౌ పము,
ఆ కాశ బొ ర్య 3
౧. విద్యు(ధ్భాంతా
ఫాలస్యోపరి వై క్షిప్సం పాదముత్రిప్య కుంచితం
స్వపార్మ్వ(భామితం న్యస్యే ద్విద్యు[ద్భాంతా భవే త్తదా
నాట్య భాషలో విద్యు_ద్భాంత పదమున గుర్తింప దగినవి
యనేకములు కలవు. విద్యు,ద్భాంత చారి కరణము అంగహోరము
11 7

§2 నృ త్తరత్నావలీ

ఇచట విద్యు(చ్భాంత జేక్టీచారి శబ్బసంవాద మున్న క్షు కొంతలక్షణ
సంవాదము ఛావసంవాదము నుండును. కావుననే సమానపద వ్యవ
హోరము సంగతము, ఇశ్షే యనంతర స్థలము లందును గాాహ్యూ ము,
ఫాలఫాగమునకువై గా వేగముగా కుంచిత పాద ముంచి స్వ పార్శ్వ
మునకు (భమణము కలుగువట్లు చేయవలెను. అప్పుడు విద్యు! ద్భాంత
మను ఆకాశగత బేలీచారి యగును. లలాట పర్యంత పాదోక్టై పము
(ఛభమణము, పార్శ్ర్థమున న్యాస మో బేళీవారీ స్వరూ పము.
పాదము పృష్ట భాగమున వలిత మగుట మస్తక స్పర్శ మొనరించుట
ఊర్హా(ధః పారి (ము లందు మండల (భమణ మొనరించుట తుదకు
ప్రసారిత మొదరించుట మార్లచారీ స్వరూపము. చేశ్లీచారుఅలో
కన్న మార్లచారీ వీశేవములలో నవయవ సన్యాసము లధికముగా
నుండును. మార్లచారులలో పరస్ప రానుగతి యున్నంతగా చేళి
చారులలో నుండదు. మార్లచారులు పరన్సరానుషంగమున నున్న వె
కరణముల స్వగూప సరిప్మూరముల కుచితయో౫[ఇ దాన మొనరింప
గలవు, చేలీచారులు స్వమా (త్ర పరిధిలో పర్యా ప్తశో భాసంపాదక
ములె రంజనాధిక్యమున రమ్యుములుగా భాసించున, మార్లచారు
లలో నాకాంన్నీతము సాకాఃతుముగా నుండుటయు నభ్యూహ్యాము,
వీనిలో నిరాకాంత శోభ యున్నది. ఇళ్లే వివేకము నౌచి త్యాను
సారమున నంతట భావించుట యు కము,

౨, పురఃళక్షపాొ
పాదం కుంచిత ముత్టివ్య వృసార్య పురతోఒద్భుతం
స్వస్థానే నిక్షిపే ద్యత పురఃక్షేపేతి తాం విదుః
కుంచిత మగు పాదము నుతైషించి పైకి లేచునట్లొనరించి,
పురో భాగమున కి ద్భుతముగా (వసారితీ మొనరించి స్వస్థానమునందు

దేశీపాదపొటచారీవిశేషములు 83

కూర్పు” ది అప్పుడది పురఃశ్షేప యను ఆకాశ దేక్లీచారి యగునని
యనిరి. “స్పురతో జక తల్లో అను స్థలమున “అద్భుకంి”? అనుట
కన్న “జవాత్‌” అని యుండుట యుక్షము. వేగముగా పురతః
వ)సారముండుట తద్భావము. అధవా, అద్భుత పదము న నే వేగా
రము భావించునది “జవాత్‌ ”” అని వేమభూపాలు డీ స్థలమున
ప) యోగిం చెను.

౩, అవక్షేపా

బాహ్యుపార్మ్వేన సంశ్లి ష్య పృష్టమూరోః వరస్య చేత్‌

పాదోఒన్యః న్వనితంబస్య నమిప౦ గచ్చతి |దుతం

అవక్షేపా తదా లక్ష్యవేదిధిః వరికీ_రితా

ఒక పాదము యొక్క జోరుభాగమును పృష్టమును అన్య పా

దము బావ్యా పార్గ్వ్యముగా స్పృశించి సంగ్లేమ మొనరించి వేగముగా
స్వ నిత+బ సమీపము చేరు వేని లత్మ్యువిదులు దీనిని అవక్షేప
దేశ్లీచారి యగునని సంశేతి.చిరి. ఈ అపశ్నేపమును అవవ్నేప
మనియు నందురు,

౪. అం[ఘీతాడితౌ
వై శాఖస్థానకే మీప ముత్తుత్య దివి పొదయోః
తలాభ్యాం తాలికాం దద్యా ద్య(తో కా సాంఘితాడితా
వై శాఖస్థానకము చాలక్‌ ములలో నిరూవీతో మయినది. అట్టి
వ శాఖస్టానకము నందుండి వేగముగా నాకాశమున సముత్ల్సులతి
నాచరించి పాదముల తల భాగములచే పరస్పరము తొడన మొన
రించునది, 'తాలిక నిచ్చునడి, కరతీలనుూలచే తాలము వేయునట్లు
పాదతలములచే తాలమొనరించుట యను భావమును (౫హీంవ
వచ్చును ఇట్లుండగా నిది అం(ఘీ తాడిత యను చేళ్లీచారి యగును,

84 నృత్త రత్నావలిీ

వె శా ఖస్థానకముననె కాక సమసూ చిస్థానక ము నందుండియు ని

ట్లొనర్చ “వచ్చును, అప్పుడు అంఘీ హన యగునని వేమ
భూవొలు డనెను,

౫. డమరీ
జానుదఘ్నం సము త్రివ్య కుంచితం చరణం ద్రుతం
యదా న్లర్భహిరావృత్యా భాామయే డమరీ తదా
చిత మగు పాదమును జానుపర్యంత ము వేగముగా ఉత్స ప
మొనరించి అ నర్చహీరావృ తి విధానమున భ్రమణ మొనరింప
వలెను. అప్పుడది డమరి యమన టబేశీచఛచారి యగును. ఒక పాదమునకు
జానుపర్యంతే స్థితి వేరొక పాదమునకు కుంచితరీతి యు శైవము అంతే
గృహిన్నిప్ట మయిన (భమణ మనునవి యిందలి యా కారములు.
౬ భంమరీ
ప్రృసార్య పురతః పాదం శరీరం (భామయే దృహిః
దుుత మన్యతల భాంత్యా యత సొ భృమరీ మతా
పురః (ప్రదేశమునకు పాదమును పిసారిత మొనరించి శరీర
మును వెలుపలగా వేగముగా భ్రమింప జేయ వలెను, ఇట్టి సరీర
భిమణమున రెండవ పాడతీలమునకు (భమణము నుండ వలెను.
ఇట్లుండగా నిది భమరి యను చేళ్లీచారి యగును. (భమరీ ఇద మున
వారిని (౫ హింతురు. 'జేలీచారిని గ్యహింతురు. ఇచ టిడి చేకీచారి.
౭. దిండపొదా
వి శ్రేష్య న్వస్తికం తిర్య గూర్గ్వ మం(ఘేః (పసారణం
యత సా డండవాదేతి దేశీవిద్భి రుదాహృతా
పొర్మ్వవృసారితస్యోరుం స్థితాః పాదః కృతాప్తుతిః
'తలేన తాడయెత్యోపే స్థితమేనలి యది స్ప ఎక్‌
ఊరువృశ్వే న్యపార్మ్వేన దండపాదేతి మన్మతం

దేశీపాదపాటచారీ విశేషములు 85

దండ పాదము వారి యన్నది. దండపాదము కరణ మున్నది.
దండపాదము చేళీచారి యున్నది, ఇచట టబేశీచారి దండపాదము
ఇచట రెండు లక్షణములను జ్యాయనుడు నిరూవించు చున్నాడు.
రెండవ లతుణము జ్యాయన సమ్మత మయిన లతుుణము మొదటి
న్లోకమః నందలి లతు ణార్థ మిట్లు (గాహ్యము, స్వ_స్పికమును విడ
నాడి పాదమును తిర్యగూర్జ్య భాగములకు ఆవర్హితీము చేసి పి)సార
మునరించినచో చేళ్లీవిదులగు పండితులు దండపాద యను చేళ్లీచారి
యగు ననిరి.

కాని జాయన మత మా విధముగ రెండవ శ్లోకమున నిరూవిత
మయినది. మొదటగా ఊరువు పార్శ్యమునకు పి) సారితము కావ
లెను ఆయూరును ననుసరించి పాదము ఉండవలెను ఆ పాద
మాస్లుతి నాచరింవ వలెను. పాదతీలమున తాడన మొనరింప వలను
ఆ పాదము కూడ తన పార్శ్యముత్‌ ఊకుపృష్థమున స్పృశింప
వలెను. ఇట్లుండగా నిది దండపాద మను చేశీచారి యనుట జాయ
సేనాపతి సమ్మతము,

ఈ చేశీపాదముల పేరులు పూర్వ నికూవితము లయిన బారీ
కరణముల వేరులతో సమముగా నున్న వి. కావున చేకీచారుల
లతణ నిరూపణములలో వేరు వేరుమతేము లున్న చో నెవరి మతము
నూర్వణారీ కరణామల లకుణములకు సన్నిహిత సంగతి కలిగ
యున్నదో సవృావయులు సమివ్నీంప వలెక, నామ సామ్య
మున్నను భావసామ్యుము చేశ్లీచారులలో లఃపోవుటయు. నుండ
వచ్చును. అయినను జాయపతి సమసమయ సం(పవృ త్తీములను
సమోశ్నీ౧చి నిరూవించినందున త్రన్నశము ఛావసనీయము.

86 నృ త్తరత్నావలీ

లొ ష్‌
యతోపరితలః పాద।ః స్వ స్తికస్యాగ్యతో భవేత్‌
ఈషదాందోలితః సేయం బద్దేతి పరికీ రితా

ఇదివరలో బద్దచారి నిరూవిత మయినది. ఈ బద్ధ చేశ్లీ చారి
స్వ_స్తిక పాదమునకు సంబంధించిన ఉపరితల పాదము అగ భాగముగా
నుండువేని ఈ వషదాందోలితముగా నుండునేని యది బద్ధ చేశ్లీ చారి
యగును.
ల ఊర్హ్వజానుః
ఊర్హ్వజానుం వినిష్పాద్య యస్యాం పాదం స కంపయేత్‌
ఊర్థ్వజాను రియం దేశ్యాం చారీ పోగ కా మనీషిభిః
జార (జానువదము చారీకరణ చేక్లీచారులను సూచించును
బుర్థ (జాను వను ఆశాశచారి కృతీ యా ధ్యాయము-లో నిరూవిత
మయినది. కుంచిత పాదమును వత్షవీఠ పర్యంత 'మెత్తుట ఊర్ల (జాను
చారిలో నున్నది. అ ట్లూర్లజానువును కూర్చి ఆయె_తిన పాడమను
కంపింపవేసిన-చో ఊర జాను. వను చేళీచారి యగునని మనీషుల
భావము,
౧౦. ఆఅలొతా

కించిత్స్రసారితం వృయే పాదమన్వేన లంఘయేత్‌
త్వరితం య[త సా క ప్రకీర్తితా

యోాణు

అలాత మొకమండలము. అలాత మొకకరణము. అలాత
మంగపహోరముః, అలాతము చారి అలాత బేలీచారి. ఇది యిచట
పఏస్తుతము పృస్థ్టథాగమున కొంతగా (పసారిత మయిన పాదమును
అన్య పాదమున లంఘున మొనర్చ వలెను అప్పుడది అలాఠతాచేశీ
చారి యగు ననిరి,

దేశీపాదపొటచారీి విశేషములు §7

౧౧. ఆందోలితా
యస్యామాందోలితః పృష్ణతః కుంచితో ముహుః
భవే దాందోలితే త్యేషా చతురైః పరికీర్తితా

ఆందోలిత చావు వున్నది. ఆందోలిత శ్వాస మున్నది
అందోలిశ కటి కలదు. ఆందోలిత చేళ్లీచారి కలదు. ఇది చేకీచారి
పృవృ భాగముగా కుంచిత నుయిన పాదము మువు?ః ఆందోలిత
మయినచో ఆందోలిత చేక్లీచారి యగునని చతురులు కీ ర్తించిరి,

౧౨. సూచీ
ఉఊరుపృష్షం ద్వితీయన్య ముహుః పార్శ్వేన సంస్పృశన్‌
కుంచితః హృస్వతోఒ(గాంఘీర్య(త నూరచీతి సా స్మృతా
సూచీగా )హ్యాములు. కరణము, చారి, కరవ్యాపారము,
-జీలీ మండలము, పాదము, చేలీవారి. ఒక పాద పార్శ్యముచే రెండవ
పాదము యొక్క జారు పృష్టమును మువాుః స్పృృశించుచుండ వలెను,
పాదము కుంచిత మై తీక్షూూగముగా (పసృతము కావలెకు, ఇట్లున్న చొ
నిది నూచి యను చేక్లీచారి యగు ననిరి,
౧౩. విళ్లపా
పసార్య పురతో యస్యాం చరణం గగనాంగనే
ముహు రాకుంచయే దేతాం విక్షేపేతి పవక్ష్యతే
ఇారీనృ త్తవిశారదులు విశ్నేప యను బేలీచారీ స్యహాపము
సీ విధముగా నిరూవించిరి ఎదుటగా నాకాశమున పాదమును (ప సారితే
“మొనరించి మువుః ఆకుంచన మొనరించుచున్న చో విశ్నేప మగును.
౧౪. హరిణపుతా
భూయో భూయః సముత్రుత్య పృసార్య చరణా పతేత్‌
భూతలే యత సా అ వ్యాహృతా హరిణప్ల్పుతా

(“=

88 నృ త్తరత్నావలి

మణబలమణల ఎగిరెగిరి పాదమును పొసారిశములనుగా జేసి
భూతలమునపడ వలెను, అప్పుడది వారిణప్తుక బేశీచారి యగును.
హరిణప్లత పదమున కరణము ఉత్తుశి కరణము చదేకీచారి చారి
న త్రక్రరణము భయానక గతి చేకీతాలము ద్వాద శాకురవృ త్రము
గాగీవ్యాములు
౧౫. జంఘాలంఘనికా
తిర్యగాకుంచితస్యాం(ఘే రుద్బృ త్తస్యోత్తుతా యదా
అన్యేన లంఘయే జ్ఞంఘాం జంఘాలంఘనికా తదా
మొదట పాదమును తిర్యగాకుంచితముగా జేయ వలెను.
ఉన్సుతిలో నుద్భ త్తే మొనర్పవ లెను. అన్య పాదమున జంఘాలంఘున
మొనరింప వలెను. తిరక్పీన చరణమును పురో భాగమునకు కించిదా
కుంచిత మొనరించి ఉత్స్సుతితో గగనముననె యొక పాదమున లంఘన
మొనర్పదగునను భావమును గూడ నిందు సంగతము చేసికొన
వలయును,

౧౬. జంఘావరా

అంతరభృమణసా్యాం (ఘే స్తలం పృైన జానునా

బాహ్యతో భమత స్తస్య జానుపార్చ్వే వినిక్షి సేత్‌

అసకృద్యతు సా జ్లేయా జంఘావర్తాభిధా బుధైః
అంత (ర్భమణముతొో నుండు పాదము యొక్క తల భాగమును
అన్య పాదమునకు సంబంధించిన జానుష్ఫష్టముతో గూర్చ వలెను,
ఆ జానుమూర్ధ భాగమున నుంచ వలెవని భావము, ఆ అన్య వాదము
కూడు చావ్యా భాగమున భమణముతో నుండవలెను. ఆ జాను
పార్మ్యమున మొదటి పాదము కూర్చ వలెను. ఇట్లు అసకృ(త్చ్ర యోగ
మావశ్యకము. ఒక పాదమున కంత్మర్భమణము అన్య పాదము నకు

దేశీపాదపాటవారీవిశేషసములు 89

చావ్యా(భమణము ఇందున్నది జానువృష్ట్రమున పాదతల విన్యాసము
మొదట. జానుపార్శ(మున పాదతల విన్యాస మనంతీరము కలదు
ఇట్టిరీతి కసకృ్యత్ప యోగ మావశ్యకము. జంఘాభాగముల కావర్తన
ముండుటచే నిది జం ఘావ రాఖ్య చేశీచారి యయినది. ]

ఇ టిచట వోడవాకాశ చారీ విశేవములు నిరూవితీము
అయినవి. మార్ల చారీ నిరూపణమున జాయ సేనాపతి ఫపిధమముగా
భామ చారీ విశేషములను అనంతర మాశకాశచారీ విశేషములను
నిరావించెను.. ఆవిధానమునే యూ జేలీచారీ విెశేవ నియాషణమున
గూడ ననుసరించెను, చాదరీవిధావను లన్నియు క ట్యాదిపాదాంత
' చేస్టావి శేషములతో నుండుట తృతీయా భ్యాయారంభమున నిరూాపిక
మయినది. ఇారీశబ్దవ్యుళ్స తియు నచట ప్రతిపాదిత మయినది,
అచట చెప్పినను మణల నిచట నీ వాక్యము సృతికి దెచ్చుట
యుచితము.,

న్ఫశ్తే నాశళ్వ్యు చ వారీభి?
వినా కించి న్న.వర్రతే.

ఈ నిరూవించిన చేళీచారీ విశేషములు కాకల్పంకిను. నాలుగు
చేశీచారీ విశేషము లిందు నిరూవితములు. కావలనీ యున్నది.
ఈ చారీచతుష్టయ మితేరగంధము లందు కానవచ్చుట లేదు,

తలసర్పణిక - వాంసరుతం '
తిల్తిగతి -- అంతరప చ్మాసనము"

అని వీని నామములు, వీనిలో అంతరప ద్నాసన మను నాలవది
దేశీస్థానములలో కొన్ని (గంధముల పరిగణితము నిహూవీశము

నయినది, భౌొమాకాశ చేల్లీచారీ సాంకర్య మున నింక నెన్ని యో
12 7]

00 నృ త్తరత్నావలీ

చారులు రాదగి యున్న వని నిరూపీతము కాగలదు. పిసిద్ధ వారీ
సంబంధమును సంకీర్ణ చారీ స్వరూపమును నిభాలనమున గుర్తించి
భావకులు వఏసిని సంభావించుట యుక్తము కాగలదు. ఈ వారీ
చతుష్టయ స్యమాప మో విథమున నుండును,
౧. తలసర్పణికా

పర్యాయేణా(గ పాశ్చాత్య భాగాభ్యాం తలయో రతం

[పసర్చేతాం చతుర్షిక్కం చరణౌ యత సా బుదై 8

తలసర్పణికా (పోక్తా పరైః సెవ కులీరికా

"రెండుపాదములును అ(గతీలమున పృష్టతలమునకు వేగముగా

ప ర్యాయ్మకమమున చతుర్షిక్కముగా (వసరించునవి యగునేని నాట్య .
బుధులు తలసర్పణిక యను చేకీచారి యగునని యనిరి, కొందరు
దీనినే కలీరికా నామమున భౌమచేలీవారి _౩౦వదిగా నిరూవిత
మయినది. అందు నంద్యావ రస్థానాశయ మున్నది. అది యిందు
లేకు కావున దీనికి తీలసర్పటికా నామమె సముచితము పాదతల
ములచే (వసర్పణ మిందు కలదు. కావున నీ నామమె సముచితము,

ఎ. హంసరుతం
అద ఆదం తి చీ అర్య .
ఆజంఘామధ్య ముత్దిష్య స్థితస్యాం్యఘెః పురో యదా
ఊర్వాధః(_పేరణె ర్వితె రానపాటానుసారిభిః
(౨) రూ OG“ ౧)
నూప్పురం ముఖరీకుర్యాత్సర్యాయేణ విహాయపి
తదాహంనరుతిం[ బూ తేపాదంజాయచమూవతి,

—

"మొనరించి గానానుకూలము లయిన పాటరీతుల ననుసరించునట్లి

Sm ట అధ అ ఏ అడ
స్థీతి పాద మెదుటగా పాదమును జంఘామధ్య పర్యంత మల్టి ప

డార్హా(ధః([ వేర ణమి. లచే రెండు మూడు పర్యాయములు నూపురమును
మొఖరీకృతే మొనరింప వలెను ఆర్దా(ధః (వేరణములు రెండుమూడు

ఉశీపాదపాటచారివిశేషములు 91

పర్యాయము లుండుటను నూర ముఖరీకరణము ౬0(తిప ర్యాయము
లుండుటను శె”చి త్యాను సారమున సభ్యూహించునది. గగనమున
ఏ నూపుర ముఖరీకరణమును పర్యాయమున నొనరింప వలెను ఆ
వాదముచే నొక మారును, ఈ పౌదముచే నొక మారు నాచరింప
వలెను ఇట్ట విధానము రంజనాథిక్యము సంపాదించును. ఇట్టి యీ
గీతి హూంసరుత మను బేశీవానీరీతి యగునని జాయచమూపతి నిశ్చ
యించు చున్నాడు. నిరూపించుచున్నాడు. పిఎ) త్యేకముగా నీ చారీ
విషయమున స్వనామసం౦కీ రనముచే దీనినితరులు నిరాపింప లేదని
జాయచమూపతియీ భావించి నిరూపించినాడని గుర్తింవవచ్చును.

3, తిత్తిరిగతిః
ఆలంబ్యాలంబ్య భూభాగ మంగుల్య గ్రేః వసర్చ్పతః
అకరతా తలే య[త పురతః పృషత సధా
అ ర ౨
సేరయంతొ చ చరణౌ సాతి తిరిగతిర్మతా
DD

చరణములు శెండును భూ భాగమును పట్టిపట్టి దుమికిదుమికీ

అంగుళుల య(౫ భాగములతో పిసరించునవి కావలెను. భూతేలము
నందున్న ఆకర్షించు వసువుతో బాటుగా పురతః పృష్థతః చరణములు
చేరణము కలవియు కావలెను. అప్పుడది తి త్రిశతి చారి యగును.
తి చీరి పిట్లగంతులు వేయుచు భూమి నున్న వసు వాకర్స్‌ ంచు చుండగా
ముందునకు వెనుకకు పాదములు (వేళు (గోళ్ళు) లతో (పసరించుచు
పాదములను (జేరణ మొనరించుచు రీతిని భావించి యిం దనుకరింప
దగును, క్‌ కార స్పష్టకే క్రై యీ చెప్పిన భావము నేని సంగతపజఅ చు
కొనుట యుక్తము,
౪ అంతరపద్మాసనం

ఉత్తుత్య గగనే పద్భ్యాం బద్ధ్వా పద్మాసనం పునః

92 నృ త్తరత్నావలీ

విశేష్య త్యరితం తి స్స ద్చుధః పద్మాసనా న్తరే

వ్యోమ్ని పద్మాసన౦ బిద్ద్వా కృత్వా తస్య చ విచ్యుతిం

తదై వోపవిశత్యుర్వ్యాం యత సమ్యక్సుళిక్షితః

ఆకాశమున శెగిరి అచటనే పాదములతో పద్మాసనము

బధించి వెంటనే మణుల విడదీసి భూతలమునకు వచ్చునప్పటేకి
తి(రితేముగా పద్మావనా౭తీరము కరాగ్చె యందున్న చో నల నాట్య
బుద్ధుని వినాష్షపమును అంతరప డ్నాసన మందురు. ఇంచే మరి యొక
"భేదము. ఉత్తుతి ఛాచరించి ఆక్‌ సమునందు పద్మాసనము జంధించి
ఆ తభ ననున విచ్యుతి నాచరించి యక భూమియం దుపవిష్టు
తీయిన-చో సమ్యక్‌ సుళిన్షీ తుడయిన యా న_ర్తకుని విన్యాసమంతర
వ మగును,

ఇప్పటికి చేశీవారీ విశేవము లన్నియు నిరూవితము లయినవి,

వారీ రీతు లింకను గలవా? భెమాకాశచారులు కాక మరి నాలుగు
చారులు నిరూపితములు కడా! కటి పాదోరు జంఘా విన్యాసముల
విశేవము నెన్ని యేని భావితములు కావచ్చును. కావున నితీరచారీ
వి శేషవిమయమున నాశంక్ర యుదయించును. అందులకై. జ్యాయను
డిట్లు సూచించు చున్నాడు,

చారీణాం వో్యోమభూస్థానాం పాటానామిహ సంకరాత్‌

హసాద్యంగవి శేషాచ్చ భవే దేషా మనంతతా

హస్తాద్యంగ(క్రియా చాత స్యాత్పయోగానుసారిజీ

చేకీచారు లిట్లు లతుణ యు_క్రముగా నిరూవీతము లయినవిం
ఇందు భౌముములు ఇరువదియారు, అకాశగమః పదునాను అధిక
ముగా నాలుగు మొ త్తేయు నలుబవియారు వారీ రీతులు నిరూవితము
లయినవి. ఇవియి కాక ఇంకను చారు లుండ వచ్చును, ఎట్టుండ

దేశీపాదపాటచారీవిశేషములు 9 8

వచ్చును? ఇట్లుండవచ్చును. భౌనుచారులు ఆశాశచారులు పాటములు
నిరూవీశము లయినవీక దా! వానిసాంకరము వలన చారుల సంఖ్యా
కము అగును, సంకరస్య భావః సాంగర్యం, సంకరము వనాడువిధ
ములు, అంగాంగ భావ సంకరము ఏక నాచకామ (ప వేశ సంకరము,
సందేహ సంగకరము అని. నాబ్లవది సమ్మపథాన సంకరము.ను కలదు,
తివిధ సాంక ర్యమునగాని చతుద్విధ సాంగ ర్గమున యసంఖ్యాకము
లయిన భేదములు కలుగును, వానినన్నిటి లెక్కించుట దుశ్ళకము
కావున చారు లనంత ములు, భొమములు _౨౬. అకాశగతములు ౧౬
పాటములు ౨౮. వని సాంక ర్య మె: బవాుుభేవముల నిచ్చును,
ఇంక నిందు హూసాదులయిన అంగముల విశేవవుల వలన గూడ
నానాభేదములు గలుగును, నాలుగు విధములకు నాలుగు విధముల
సాంకర్యము కలుగగా నట్టి సాంకర్యము వలన చారు లనంతీము
లగుచున్నవి. వాని "లెక్కించుట శక్యము కాదు, వాని నేల నిరూపీంప
లేదు ? ఇంకను కొన్నిటి నయిన నిరూపింప లే జేమి! సాంద ర్యావహ
ములగు వానినె యిందు నిరూవీంచితిమి. ఈ నిహావీతీముల వలననె
రంజనాధిక్య మున్న ది. ఇట్టి వె యిచట నిరూపితీములు,

చారీరీతు లన్నియు కట్యూరుజంఘా పాదముల సన్ని వేశ
విశేవముల వలన గలుగునని కదా! ఇందు హస్తాద్యంగ విశేష
పస క్తి యేల! వాస్తాద్యంగ విధేవమున గూడ సాంకర్యము ' కలుగు
నని తతత ముగా గూడ భేదానంత్యము సిద్ధించునని యనుట యేల!
ఇట్ట దూథశంకా నివారణమునకె జూాయపతి “వాస్తాద్యంగ క్రియా
చాత స్యా (త్రయాగానుసారిణీ” యనెను. ఈ 'దేశీచారులలో
హస్తాదవయవనుల [కియావిశేవములును పయోగానుసారమున
సంగతము లగును, బేశీవిధానములలో నవియు సంగతము లయిననె

94 నృ త్తరత్నావలీ

శోభా విచేవము కలుగును. కావున వాని సంబధథము నిం దావశ్యక
మని భావింప వలెను,

దేశీలాస్య ము
దేశీలాన్యన్య భేదానాం పృసిద్దానాం సమాసతః
వృవ్య కాని విధాస్యామః లక్షణాన్యధునా వయం
నుక మారమగు నృత్యము నృత్తేము లాస్య మని అది మధుర
మని పూర్వము నిరూపిత మయినది. శివు డుద్దతముగా నృత్త మొన
రింపగా ఉమా బేవి సుకుమారముగా నృత్త మాచరించినది. అట్టి
సుకుమార (వయోగ మంతయు మథురమై లాస్య మయినది. “ఉమా
తుమ్యతి లాస్వేని అట్టి లాస్యమునకు సంబంధించిన లాస్యాంగములు
మార్గ రీత్యను సార ముగా నాట్యధర్శ (పయు క్షముగా నిరూవితము
లయినవీి, అశు లోక ధర్శ(పయుక్రములగు చేళీవిధానము లందును
లాస్యరీతులు కొలను అవి చేశీలాస్య రీతులు. చేశీలా స్యాంగములు
అవియు ఇచట నిరూషణీయములు, బేశీలాస్యాంగములు ననేకము
లుండవచ్చును, వాని నన్నిటిని సం కేతించుట శ్రకరము కాదు. అందు
పిసిద్ధములయిన వానిని సౌంద ర్యావహము లగు వానిని శోభా
సంపాదకిములగు వాని నిచట సంగవాముగా నిరూపింతుము,
వానికి మేమి “డు (పవ్య కము లయిన లక్షణములను నిరూవింతుము.
ఇచట “వయం వీధాస్యామః” మేము నిగ్గింతుము. అని సాభిమాన
ముగ జాయ నేనాషతి చెప్పుట సాభిపాయముగ నున్నది.
దేశీలాస్యాంగాని

సౌష్టవం స్థావనా రేఖా డాలః చాలి చలావలిః

లలిః తృకని రుల్హాసః సుకలాస మురోంగణం

భావః ధరహరం కిత్తుః దేశీకారం నిజాపణం

దేశీలాస్యాంగములు 95

డిల్లాయీ లవణిః గీతవాదితాధిన యాహ్వ యాః
లయః కోమలికోయారః తతోజఒనీకీతి సంజ్ఞ కః
అంగహారమనోధర్మోవంగానంగం వివర్తనం
రింకో ముఖరనషేవా విహసీ ధసక స్తలం
వితలం రసవృ త్రిశ్చ తతో మసృణకాభిధం
అనుమానం (పమాణాఖ్యం లంఘితాంశగతీ తధా
సుసంధిః పాదపాటాఖ్యం గతిస్థం చండనాభిధం
షట్పత్వారింశ ది త్యేషా మథ లక్ష్మణ ముచ్యతే

ఈ (పఘట్టమున చేశీలాస్యాంగముల నామములున్నవి. ఇవి
యన్నియు నలుబదియారు కలవు.

సౌష్టవ స్టాపవ రేఖ
జాల వాలి చలావలి
లలి ఖని ఉల్లాస
సుకలాస ఉరోంగణ భావ
ధరహర కిత్తు చేళీకార
నిజాపణ డిల్లాయి లవణి
గీత వాద్యత అభినయ లయ
కోమలిక ఓీయాక అసీకి
అంగహాోర మనోధర్శ అంగ
అనంగ వివ రన రుంక్ర
ముఖరస శేవ వివాసి
భసక త్‌ల వితల
రసవృ తి మస్ఫణత అనుమాన
(పమాణ లంఘిత అంశగతి
సుసంధి పాద పాట గతిస్థ

96 నృ త్తరత్నావలీ

ఈ నలుబదియారును చేశీలాస్యాంగ నామములు. ఈ నామ
ములు సంస్క ఆ భీజ్ఞులగు భార లకును [కొత్తగా నుండును. చేర్లీ
రీతులు చేశ వ్యా ప్తములై ేశీయ నామములతో వ్యవహార పిసిద్ధ
ములె యుండును, అట్టి విందు సంస్కృశీకృతములై. యుండును,
న్బ త్తే లతుణ కారులు బేళీ లా వ్యాంగ ములను నిరూపించిరి. కాని
వారివారి (గంధములలో నామములు ఛిన్న భ్నిములుగా నున్నవి.
కొన్నిటిని జూచి కొన్నిటిని సరిడిద్దుకొనవలసిన ఆవశ్యక తీయు
నుండును. పాల్కుికి సోమనాధుని గింథముల లోని కొన్నినామ
ములు వీని సంవాదముతో నున్నవి. కొన్నినృ త్రశ్యాన్హ (గంథము
లలో నిందలి నామములు నామాంతరములతో నున్న వి. ఇట్టివన్ని యు
నమో మాకుక్షుల క శ్రీ పర్వములు,

యధాక )మముగా ఏని లతణ మిక (పవ్య_క్తముగ (పతిపాదిత
మగును.

౧. సౌష్టవం
యదుక్రం సొక్షవం స్థానం తదేవాత్రావగమ్యతే
కింతు తస్యావగంతవ్యా ఖర్వతా తివిధా జనై 84
చతుర్శి రధ వాష్టాభిరధ ద్వాదశభి ర్మతా
అంగులై రిహ న రక్యా జాను వంక్షణ నామనాత్‌
ఇచ్చయా భూమిపాలానాం తత్త ధెశానుసారతః
అతః పరం తు ఖర్వత్వం వరం నృత్యే న ళోభతే.

'జేశీలాస్యాంగ ములలో సౌష్ట్రవము మొదటిది. ఈ పథమ
లా స్యాంగమున కు సరగ లా స్యాంగము లందు నానిశ్యకత యున్న ది.
ఇది యువ్ననే లాస్యాంగములు శ్రోభావవాములు కాగ లవు, కృతీ
యా థధ్యాయమున న రూవ్రిత ము లయిన పైప జ్ఞాన కాదులలో నవశ్య

దేశీలాస్యాంగ ములు 97

ఆనా
ముగా నీ సౌష్థనముండుట యచేవ్సీ తము, “సావ్య వే నోపకోభితం
వైష్టనం స్థానకంి” వై ప్లవస్థానకము సౌష్ట్రవముతో కూడినదై కోభ్చిం
చుట యున్నది, అచటనే సమపాద CR నందును సహజమయిన
సౌవ్టవముండవలయుట నూ'చిత్‌ మయినది. ఇట్లు స్థానకము లస్నియు
సౌవ్టుప సమువేతేము అయిన శోభించుట పిసిద్దము సమ్మత మును*
' అంగపహాోర ములు సౌవ్ఫవో పేతములు కావలెనని యున్నది. నృత్త
సర్వస్వము సౌష్టవ సహీత నుయిననె రాణించు ననట ఆయా
స్థలములం దభివ్య_కమగుచునే యున్నది. వ్యాయామ. మొపరించు
వారు సమధికముగా సౌవ్యఐమున లెస్సగా యత్న మాచరింప
వలయు ననియు నచట నిరూపిత మయినది. “సాధక స్తేన హీనాంగో
నాచ్చే నలి నశోభ తే” సౌస్ట్రవము, లేకున్న చో క్రీ నాంగుడగు
సాధకుడు నాట్యము న నన న్ఫం్తే ne గాని శోభింప డనియు నష్ట
ముగా నినూవీతీ్‌ మయినది. వ్యాయామావేవ్స్‌త మయిన సౌష్టవ
మచట పిశదముగా నున్న ది, సౌవ్యవ వునునది వ్యాయామ మొన
రించు సాధక పురుషులకు మాత్రమె యవేవ్నీత్‌ మని భావించరాదు,
అది న త్త |; ప్రయోగ దీశ్రూస క్షు రులగు శ్రీసురుషుల కందర
“చీశ్షీ తము. ఇ. యచట నిరూపితీములయిన శెండుక్లో కము:
లిచట నిరూవితేము లయినవి, ఇచట రెండుమూడుగా నున్న శ్లోక
ములు తృతీయాథ్యాయమున నున్నవి. వీని భావ మచట నిరూవిత
మయినది. అయిన నర్భసంగ తి క్రై యిచట నిభూపణము యుక్తము,

తృతీయాధ్యాయమున సౌవవముకల స్థాన మేది నిరూవిత
మయినదో యదియీ యిచట నుండవలయు నని “యవగమ్య మాన
మగుచున్న ది. అచట సౌస్ట్రవస్వరాప నిరూపణమున “*య(తనాంగ
18]. వలే Fe

98 నృ త్తరత్నావలీ

మతీవోచ్చం నాతిఖర్వం” అని యున్నది. దేహమత్యంత మున్నత
ముగా నుండరాదని ఖర్వముగా పొట్టిగా నుండ రాదని చానిభావము.
అచట సౌష్ట్రవమునకు సంబంధించిన ఖర్వత స్వరీయము లగు (వమా
శానుసారమున మూడు విధముల నుండుటను తెలియవలసి యున్న ది.

జాను వంతు,ణ నమనము వలన మూడు విధముల ఖర్వత
యుండవచ్చును. జాను నమనము మోకాలు వంచుట వంతుణ

మనగా ఉజరువులసంధి గజ్జలు. పొత్తికడుపు నకును తొడకును మధ్య
సందు. అట్టి వంక్షుణనమనమునను ఖర్యత కలుగును. జాూనువంతణ
ముల మనముల వలన మూడు విధముల పొట్టితనము కలుగును,
నాలుగంగులముల ఖరగత, ఎనిమిది యంగుఆముల ఖర్వత, పం(డెం
డంగులముల ఖర్యత. ఇట్లు (త్రివిధ ఖర్వత యున్నది లా స్యాంగముల
సభినయించు నర్తకి యిట్టి మూడు విధములగు ఖర భావములలో
చేచేని కలిగియుండ వచ్చును. పొడవుగా నున్న న ర్తకి యయినచో
ద్వాద శాంగుల ఖర్వతే, పొట్టిగా నున్న నర్తకి యయినచో చతు
రంగుల ఖర్వత యు_కృముః భూమ పాలకుల యిచ్చానుసారమున
ఆయా "జేశానుసారమున నిట్టి ఖర్వతను మా(తమె యంగీకరించి
' నిశ్చయింవ దగును, క వేరుగా ఖర్వత్వే ముండుట నృత్య మున
శోభింపదు. కావున నర్తకి కాదలచిన కన్య యా నౌష్టవము కొలది
యగుట యావశ్యక ము,
ణి, నానా
' శేఖయాలంకృతా రమ్యా స్థితిర్ముఖరసేన చ
నృత్యస్వాభఖినయానాం యదంతే సా న్ధాపనా నుతా
నృ త్తాంతము నందు గాని యభినయమ-ల యంతమున గాని

శేలాలంకెత మయిన రమ్యస్థితి, ముఖరస రాగ రంజిత్‌ మయిన

దేశీలాస్యాంగ ములు 99

స్థితి స్థాపన యనదగి యున్నది, లేఖ యనునది యొక లాస్యాంగము.
బ్రంజే మూడవదిగా నిర్షిసష్ట మగును, ముఖరస మను నదియు లాస్యాం
గము, ఇంటే ౩౨౧వడిగా నిరూపఫిక మగును, స్వస్వన్థానము లందు
సన్నివేశ రమ్యములై సౌష్టవోపేతములై శోభాతిశయ శకారులై
కానసూదయ కారు లయిన యవయవమ ల ర మ్యస్థితిని రేఖ యందురు.
అట్టి శేఖాలంకృత రమ్యుస్థితి స్థాపన. ఆయా నృ_త్తములకు సము
చితము లయిన అభీష్టము లయిన నైపద్య రచనల వలన వేవభూషా
విశేవముల వలన గలుగు పిసన్న మయిన ముఖము యొక్క
రాగకాంతి ముఖరస మన దగును, అట్ట ముఖరసమున గలుగు
రమ్య స్థి స్థితి స్థాపన అయా విశేవముల వలన గలుగు రమ్యస్థిలి
నృతారంభమున నుండ వచ్చును. నృ త్తాంతీమున నత్తి త మొనరించి
శ్రమపడి యున్న సమయమున గూడ నున్ననే స్థాపన యగును,
పూర్వపూర్వనిరూపవిత ముల య వేత్షు యు త్తరో ee దున్న చో
పాఠక సహృదయులకు థఛారావాహీక్‌ మయిన విషయ నిరూఢ
కలుగును, ఇచట నిరూపింపబోవు వాని యవేతు యున్నది కావున
పునః పునరనుసంధానమున నిందలి విశేషములు ఫావనీయములు
కావలసి యున్నది.

శ. రేఖా
అంగానాం య।త సర్వేషాం మిధశోభా విధాయినాం
సౌవ్టవే సన్నివిష్టానాం స్వక్షే[తేష యుదా.ని తః
హరేదఖిలచిత్తాని సా రేఖేత్యభిధీయ తే.
నర్తకి స సర్వావయవములు సమవిభ_క్తము.ల సుస్లిసష్టము_లై యుండ
వలెను. సర్యావయవములు పరస్పరము శ్రోభాసంపాదన మొనరించు:

100 నృ త్తరత్నావలీ

నవిగ నుండవలెను, వయంగమున కాయంగము రమ్యముగ నుండుట
కాక్‌ ఒక యంగము వేరొక యంగమునకు శో భాసంపాదకముగ
నుండ వ తను. అట్టు మినశ్ళో భాసంధాన సమర్గము లయిన యంగము
లన్నియు సౌఫ్థ వమున సంగశములె యుండ వలెను, అట్టి యంగ
ములు తమతమ న్రైనములందు సముచిత సాంగత్యము కలదె
యుండగా నట్టస్థితి సర్యసహృదయ చి_త్తవారణ సమర్గమయిన వో
రేఖ యను దేశీలా స్యాం మగును,
౪, డాలక
మందానిలచలద్చద్య్మబలాంతజలబిందువత్‌
నిభృతో ఒంగన్య నంచారో నృతే్యసొ డాలఊచ్యతే.
న్నత్యము నందు నిభ్భత మయిన నిబిడమయిన నిండుగా నున్న

గంభీరముగా నుండు సావథానముగ సాభి పాయముగ నుండు అంగ
నంచారమునకు డొల మని చేరు. మండానిలముచే కదలు వద్భ
చలము నందలి దలాంత మున నున్న జలబిందువు వలె అంగ సంచా
రము నిభృతముగా నుండ వలెను. కించిచ్చలనముతో నున్న కరము
నందలి ముక్రాఫలము ముక్తామణి మంచిముత్యము వలె అంగసంచా
రము మనోహరముగా నుండవలెను. న ర్తనమున నట్లు నిభ్బత
మయిన గాత చలనము డాల మమ చేళ్టీ లాస్యాంగ మగును.

౫. చాలీః
మృదు మధ్య లయం తాలసామ్యరమ్యం నమాగమం
త్యగ్రత్వబిహులం పాద కర కట్యూరు చాలనం
నమమేవ భవేద్యత సా చాలి రభిధీయతే.

నర్తన మొనరింపదలచిన నర్తకి యాచరించు పాద పాణి
శట్యూరుచాలనము ఎట్టుండ వలయునో యా బాలి చేర్లీ లాన్య్యాంగ

దేశీలాస్యాంగ ములు 101

ములో నున్నది. ఆ కరపాదముల కట్యూరువుల చాలనము మృదు
మధ్యల యూన్వితే ముగా నుండ వలెను. విలంబిత లయరీతి కాని
దుంతలయరీతి కాని యుక్తము కాదు. అందుననె మధ్యలయాన్విత
.చుునుట, అదియు మృదువుగా నుండుట యావశ్యక ము. తాల(పాణము
లయ శశ్జార్థము (కియానంతర విశాంతికి లయమని చేరు. అది
చుుతమధ్య విలంవీత ఇఛేవమునె తి )విధము “ లయనాల్లయ 97
తాలాతే రాలవర్తి కాలమునకు లయ మని చేరు. లయము తెల
-సామ్యర మ్యముగ నుండవలెను. తాలసామ్యుమున మనోహరము
కావలెను, తాలగతి ననుసరించియె లయ ముండును. (త్య శ్యాదిజాతి
తాలములలో మధ్యవిలంభితే లయరీతు లుండును, కావున (త్యశ్య
ఎమిం(శ్రఖండ సంకీర్ణ జాతులలో (దుతలయ ము(డదు. నృ_త్రేమున
దుితలయ ముపయోగి, కాదు. ఇంక నీ బాలి సకూగ యముగా
నుండవలెనని యిందున్న ది. ఈ పదమున సంశేతిత మయిన భావము
గోచర మగుట లేదు. వేమభూపాల లతతములో నిచట “ోన్నేత్రహోరి
శుభము నిర్భరం” అని యున్నది. సచమత్క్బుతి అనియు కలదు.
సవ్మిభమం అని సవరించుకొందమా ! సమ్‌-.-ఆగమ = సమాగమ
'సమ్యగ్విధానమున నవయవ విన్యాస మను నర్గము కల్పించుట
జ్లీస్తాన్వయ మగునో? ఇట్ట యూ చాలి త్య(శ్రత్వ ఒవాులం. త్ర్యశ్వజాతి
తాల పమాణానుసారమున నుండ వలెను. లఘువర్ణ్మ నియమాను'
సారమున చతుర(శ డత్య(శమిశ్ర ఖండ సంకీర్ణ సంజ్ఞ కల జాతు
"తేర్పడినఏ. అందు చతుర(శ్రము చాతుర(ర్థ ము. (తశ్రము (తివర్షము.
మశ ము స_ప్తవర్ణము. పంచవర్ణము ఖండము, నంకీర్ణ ము" నవనిర్ణము,
ఇచట వర్ష మనుట లఘువని సంకేతము. ఈ చాలి (త(శతా [వచుర
ముగా నుండ దగును. కావుననె మధ్యల మా న్వితమనుట. ఇట్లు
-పాదకర కట్య్యూరుచాల నము సమముగా" నుండగ్లా, నిడి ఇూలి .ళయను

102 నృ త్తరత్నావలీ

చేశీ లాస్యాంగమగును. పాదవిన్యాస మొక కాల నియమమునను:
కరచాలనము వేరొక కాల నియమమున నుండరాదు. అన్నియు.
సమకాల చాలనముతో నుండుటయె యుక్తము. కానున నిది నేత.
మనోవారమై చమ త్కా-రకమె వి(భమనిర్భర మై రమ్య మగును,
౬. చలావలిః
సైవ సామ్ముఖ్యభూయిష్టా సొష్షవం న విముంచతి
యదా ద్రుతలయో పేతా తదా ప్రోకా చలావలిః

ఇందు చలావలియని యున్నది. దీనిని చలావలి యనియు.
నందురు. ఈ నిరూపించిన కటూూరు కర పాద చాలనాత క మయిన
చాలియె సామ్ముఖ్యభూయిష్ట్రమె ఆభిముఖ్యమున రచితమై నదై నచో
సౌష్థవము నువిడనాడనిది యగును. అప్పుడది! దు)తలయోశచేతము
కాగా చలావలి యను చేశ్లీలాస్యాంగ మగును. నృ_త్తమున (దుత
లయ రీతి యువయోగి కాదని పూర్వము నిరూవిత్‌ మయినది. సర్వ
సామాన్యముగ నదియశ్లై మధ్యలయ విధానమున నున్న వాలి
ససాష్ట్రవమై లఘుప్రకియా ప9)దర్శనమునకు అభిముఖరచిత మె.
దుతలయ సహితము కావచ్చు ననుట యిందు వికేవవిధిగా-
.గీహింపవచ్చును,
8. లలిః

సంగీతప్వా ప్రిసంభూతః తతొందర్యనిరంతరః

ఆనందాతిశయః కోపి లలి రిత్యభిధీయతే

తాలచ్భందానుగం తిర్యగుపాంగాదివిచాలనం

సుకుమారం విలాసాఢ్యం లలి రిత్యూచిరే పరే,

ఈ టేశీలాస్యాంగమున కిచట రెండు లతమణము లున్న ి..-
మొదటిది జ్యాయనసమ్మతము. శెండవది అన్యసమ్మతము, సంగీత:

దేశీలాస్యాంగ ములు 108

పా్పక్తి! సంభూత మయిన అఆనందాతిశయము సంగీత సుందరతా
నిరంతర ముయినచవో లలియను లాస్యాంగ మనుట జ్యాయన సమ్మ
తము, సౌందర్యసంపన్న మగు సంగీత సం(పాప్మీ వలన సంభవ
మయిన హౌర్షముసకు లలి యని వేరు. ఆ వర్షమధి భూమింగతముగా
నుండ వలెను గాన సంపత్తి వలన సర్వతః రస సంపూరణము
జరుగగా సాధకుడు ద దాస్వాద భృారె కాగుడై యంత ర్నుఖు డై హృష్టు
డగును, అనంతరము ఆస్యాదయితే వేద్యాంత రసంవర్క. శూన్య
చముయిన స్వరూప మా, తొవస్థానమున నుండును, అప్పు డానంద
నివ్యంద మభిన్యక మగును. ఇది లలిలాస్యాంగ మున ననుభూయ
.మానమగు ఆనందాతి భూమి,
జ్యాయనుడు సూచించిన లలివిషయమున నన్యమత మా విధ
-మున నున్నన, తాలచ్చం దానుగతీ మయిన తిర్య గుపాంగాది విచా
"లఅనము సుకుమారము విలాసాఢ్యము "కాగా లలి యగునని కొందరు
పలికిరి. సౌకుమార్య నముజ్ఞ (లము తాలానుగతము సరసము
తిరశ్చీన మయిన అంగముల వాగు వాలనము కల నృత్యము లలి
"యను లాస్యాంగ మగును. నృత్త చతురు లీ లాస్యాంగము నీ విధ
ముగ సంశకేతించిరి. ఆ స్వరూసమున క్రీ స్వరాపమున కంతర మధిక
ముగ నున్నది. అయిననేమి? అభిజ్ఞా లట్లు సూచించిరి®, సూచితము
“లలో నాద్యమతము జాయ వతి సమ్మతము. (దష్టుగా శోఏఎతగా
“జాయసేనాపతి యనుభూలి పరమమయిన మతమును సమ్మతేముగ
భావం చెను,
ల, తృకనిః

పృకారెః శిరసస్తాలలయచ్చ్భందాను సారిభిః

గతొ యద్యత్‌ స్థితౌ తద్వ త్త త్రద్భాచమనోహరై 8

రసిక ప్రేక్షకానందదాయినీ తృకని ర్భవేత్‌.

104 నృత్తరత్నావలీ

ఆయా భావ మనోహరము లయిన శిరః ప కారములు తాల.
లయ చ్భం డానుసారులుగా నుండుట యిం దావశ్యక ము. ఛంద
మనునది కరములతో నొనర్వు నాదన విధానము శిరఃకంపన (పకా
రములు తొల లయానుసారమున నుండుటయ కాక వాద్య వాదన
విధానానుసారములుగాగూడ నుండుట యావశ్యకము, “గతౌయద్వత్‌
సిత తద్వత్‌ ”' శిరఃక్రంపనములు గతిలో నెట్లు తాలలయాదుల
ననుసరించుచు నుండునో స్థితి యందును తాల లయా దుల ననుసరించు.
నవిగనె యుండవలయును, అట్లుండగా రసికు లయిన వేతుకుల
కానంద దాయక మగు విధానమును తృకని యన లాస్యాంగ మని
తదిగదులు పరిభావీంచిరి.

లొ, ఊల్తాసః
తాలాద్ద్వి (తి గుజైః శ్ర మ్యాద్భావాభిప్యంజకై ర్యదా
శధసంధిభిరంగ న్య సూక్షై్మైరుల్లననం విదుః

నర్తకి యొక్కఅంగ సముల్లసనములతో గూడుకొనిన విధాన
మునకు ఉల్లసనము ఉల్లాసము అనివేరు నర్తకి త్య రావి శేషముచే
శీ ఘు తాతిశయమువే తాలసంబంభమున ద్విగుణములు (తిగుణములం
నయిన భా వాభివ్యంజనములతో నంగవిన్యాసము లుండవలెను, ఆ
యుల్ల సనములు న్లధసంధులుగా నున్నను లలితమధురములుగా నుండి
ఛా వాభివ్యంజన "మొనరించునవిగనే యుండును. అట్టి అంగ సముల్లస.
నములతో నుండు విధానము ఉల్లాస మను వేరు కల చేశీలాస్యాంగ
మగును. నర్తకి లాఘవాతిశయమున వేగా వేశమున భావాభివ్యంజ:
కము లగు నంగవీన్యాసములను మజలముజల నాచరింపగా ద్విగుణ.
ముగా (తిగుణముగా సముల్లసనమున ప్రదర్శింపగా లలిత మనో
వారములగు నా విన్యాసములు కుల్లాసమను వేరు గలుగుట నభ్యూూ.
హీంచునది.

దేశీలాస్యాంగములు 105

అల్లో

౧౯. సుకలానం
హరణం గీతవాద్యానాం మధ్యే మధ్యే విధీయతే
శోభనం పౌంఢన ర్తక్యా నుకలాసం తదా భవేత్‌,

ఈ లతుణ న్లోకమునం ద చేన్నీ తాంశ పూరణ మావశ్యక ముగా
నున్నది. నర్తన (పౌఢికిల నర్తకి నర్శన మొనరించుచు మధ్య
మధ్యలో గీకవిధానములకు వాద్యవిధాన ములకు సముచిత ముగు
మేలనము సంయోజనము సంపాదించున డ్రై శోభనముగా నర్తన
మునరించునడి యగునేని సుకలాసమను చేశీలాస్యాంగ మగును.
గీతమునకు వాద్యమునకు న_ర్హనమునకః ఏకీ కరణముండుట యావశ్య
కము. పౌోఢనర్తకి యీ తోతయ సామరస్యమున రమ్యత ను
సంపాదింప గలదు. స్వభావ సముచితముగా న రనమాచరించు గ్‌త
(పనారమునకు వాద్యవిధానముసకు వముధ్యలోమధ్యలో నవకాశమిచ్చి
వాని సమ్మేలనము జతపఆఅచుకొని యభినయము నాచరించునది
కావలెను. అప్పు డా నర్తకి పితిఫాావాఢత భాసించును. అప్పుడడి
సుకలాసమనులా స్యాంగ మగును. అంగభాలనము గీత వాద్య మేల
నము పితిభాశోభన న రనము అనునవి సుకలాసమునకు శోభా
సంపాదక రూపములు.

౧౧. ఊరోంగణం
ఊర్థ్వాధః పురతః పాత, ౦ంధయోకి ననయోరపి
దు9తం విలంబితం యద్వా లరిశం తాలమూనతః
పర్యాయాచ్చాలనం యత స్వాదు క్తం త దురోంగణం

ప్రగల్భ యగు నర్తకి స్కం౦ధములకు _స్తనములకు పర్యాయ
|. క్రమమున చాలనము సంపాదించుట యా యురోంగణమున
14 7

106 నృ త్తరత్నావలీ

ముఖ్యము. భుజచాలనయు _స్పనచాలనము అలితముగా నుండ
దగును, తాల మూానానుసారముగ నుండ వలెను. (దుతముగా చాలన
-మొనరింప వచ్చును. విలంబితముగా చాలన మొనరింప వచ్చును
సర్వము "తాలమానానుసారవబన నుండ వలెను. ఆ స్కంధ స్తనవాల
నమును ఊోర్హ్యాధః పురతః పశ్చాద్భ్యాగముల కండ దగును, 9 టీ
కుచాంసవాలన మురోంగణమను దేశీలాస్యాంగము.

కొందరు కుచాంసములకు లలితీముగా అల్పముగా తిర్య
క్నాలన మున్న చో న్ఫుంగము అని వేరు పెట్టిరి తాలకాలనియ
మానుసారమున (దుతగా[తకంపనముతో కుచాంసఇచాలన మున్న చో
నురోంకణ మగు ననిరి, అంతట కుచాంసచాలన మానశ్యకము.

౧౨. భావః
సా్యాన్నృ త్తసహితం గీతం వాద్యం చ లయసమ్మితం
న ర్హక్యాః ప్రావ్య హృష్యంత్యాకఃి పుష్యంత్యాః పులకాంకురాన్‌
నృ త్తన్య విరతి॥ క్షిప్రం భావ ఇత్యభిధీయతే

నర్తకి నర్తన సమయమున నృత్తేసహిత మగు గీతమును
యసమ్మితే మగు వాద్యమును పొంది సంతుష్ట్రయె పులకాంకుర
పరిపుష్టయె యున్నచో నా సమయముననే వేగముగా సృత్తము
విరత మొనరించుట మను లాస్యాంగ మగునని యనిరి. నృ త్తగీత.
వాద్య త)ితయ సమ్మేలనము లభింపగా నర్తకి సంతుష్ట వులకీత
యయి నపుడు తేదనుభూతి పారవశ్యమున నున్న ప్పుడు వెంటనే నృత్త
విరతి యుచిత మని చానిని భావ లాస్యాంగముగా జాయపతి నిరూ
పేంచెను. సర్వసామరస్యమున సంతుష్ట్రయి విలాసమథురముగా న_ర్తన
మునరించుట భావ మని కొంద రనిరి.

దేశీలాస్యాంగములు 107

౧౩. ధరహరం
భుజావధి యధా శీఘ$౦ కంసనం కుదకుంభయోః
సముల్రసతి నర్తక్యాః తదా ధరహరం మతం
(తావ కుచకంభములకు భుజూవధికముగా నుకంప
నము సమ.ల్హసించు “నేవి ధరహర మను లాన్య్యాంగ మగుట సమ్మ
తము, కుచాంసములకు కంపనము జాలనము ఉరోంగణములో
సూచిత మయినది, ఇందు కేవలము కచములశే కంపన ముద్దిప్టము,
ఉరోవష్టంభమున కచస్ప్సండ ముండును. కక్ష స్ఫురణమున కుచాం
చలచలన ముండును. అబు కాక ఇందు కుచముల కునురులకు
గలుగు కలుగజేయ కంపన చాలనము లుద్దిప్లకులు. అవి దృశ్య
మానసుందరములు, ధరవహారస్యయాప మిట్లది.
౧౪, కితు
'స్తనయో ర్భుజయోః కట్యోః స్పందనం తాలసమ్మితం
సలీలం న ర్లకీ కుర్యాద్యతృ త త్కిత్తు కీర్తితం
కిత్తు లాస్యాంగము క్రిను అనియు కొందరి వ్యవహారమున
నున్నది. నర్తకి సలీలముగా తాల సమ్మితముగా స్తనములకు భుజ
ములకు కటిఛాగములకు నేతనందనముగా స్పందన మునరించునేని
యది కిత్తు అను చేశీనాస్యాంగముగా కీర్తిత మయినది. కటి _స్తన
భుజముల కొక సమయముననె తాలసమ్మిత స్పందనము కలుగదు,
బకొాాక పర్యాయ మొకొ-క జంటకు అట్టి సలీలస్పందన ముండుట
సహ్బాదయ నేత్ర నందనముగా నుండును, లోకరంజనమున కిట్టివి
మధ్య మధ్యే సమాయాజితము లగుట సుందరము.
౧౫. దేశీకారం
నానా దేశోద్భవం నృత్యం తత్తదీతి మనోహరం
ఆ(గామ్యం దృశ్యతే యత దేశీకారం తదుచ్యతే

108 నృ త్తరత్నావలీ

నానా దేశ సముత్పస్న మయిన నృత్యము తత్త దీతి, మనో
వారముగా నున్నను అగాగమ్యముగా గోచరించిననె యది రమ్య
మగును. ఒక్కొక చేశాచాకవిచారానుసారమున నొక్కౌకరీతి యా
యా చేశజనులకు మనోవారముగా నుండవచ్చును. కాని యవియె
యస్య దేశీయుల కగామ్యముగా నుండదు. జుగుప్పావవాములు సభ్య
మర్యాదాభంజకము లగు వానిని నృత్య యోగమున నిరూవింప
రాదు. నానారీతి శోభా సుందరముగా భావీంచినను జుగుప్పావహా
ములుగా నుండు వానిని పి డాదాయకము లగు వానిని అమంగ
లాత్మకము లగు వానిని పీియాగమార్లమున కూర్చరాదు. అగా.
మ్యముగా నున్ననె వాని ననుసంధానించి కూర్చ దగును, ఇట్ట
అ(గామ్య రమ్య -జీళీలీతి చేకీ కారమును డేశీలాస్యాంగ మగునని
చేశీధర్శవిదులు కీ ర్రించిరి.

౧౬. నిజొపణం
సౌష్టవం రేఖయా యు _క్రం పేేక్ష కే వబ్భాాపమాణవత్‌
హసానుగత భావార? దృషిభిః సుమనోహరం
అణాల టు యలు
అహ్ముయత్నకృతం నృతే్య విజాపణ ముదీరితం

సౌష్టవ (స్వరూపము రేఖానూపము నికూవితీ మయినది.
అవయత్నక్నత మగు సౌస్థవము (వేతకుల యిచ్చానుసారముగా
_ శెఖాయుక్ష మగునేని వాస్తానుగతము లగు భా వార్షిదృష్టులచే -
నత్యంతము మనోవారముగ నుండు నేని నృత్తమున నది నిజాపణ
మను దేశీలాన్యాంగ మగును, “యతో వాస్త _స్పతో భావి” యని
నట్టుగా హస్త మెటుగా (పవ_ర్తించునో యటుగా... దృష్టీ. (ప్రసరింప
వలెనని, ద 'యెటుగా (షసరించున్నో యటుగా ' భావము (పసరింవ
వలె ననునది సామాన్యముగా నభినయమున సిద్ధ మయిన త్ర _తేముం

దేశీలాస్యాంగ ములు 109

హాస్తానుగతము లగు దృష్టులు భావార్హ్రము.లై యుండుట యావళ్య
కము, ఈవిఫాన మంకయు నయత్నకృతముగా నుండవలయుట
వివశ్చితము. ఏదియు యత్నకృతముగా నుండరాదు. ఇట్లనుటచే
స్యభావసహాజముగా నుండవలయు నను భావమును గుర్తింపరాదు,
రసభావాభిని వేశమున నర్తన మొనరించు నపు డపేవ్షీతము లన్నియు
'రసభావ (పవణములై యహమహమికతో (పసరించునవి కావలయునే
కాని వృధగ్యత్న సంవాద్నముగా నుండ రాదు, ఆనంద వర్లనుడు
చెప్పిన అపృధగ్యత్న నిర్వ ర్యృమానత యనునది కావ్యధర్శ మయినను
“నృత్యథర్శము నగుననియె జ్యాయనుడు ర అపెయత్న కృతం 0౫
[స యోగం చెను.
౧౭ డిల్రాయీ
భావార్షహృదయం హాలామంధరామంద సౌష్టవం
శ్షధం మధురమంగం చేత్‌ డిల్లాయీ కధితా తదా

నర్తన మొనరించు నర్తకి శరీరము భా వార్షగహృదయముతో
నుండవలెను. హేలామంధరముగ నుండవలెను. పూర్ణ సౌష్టనముతో
నుండవలెను. శ్ల్షధమైె మధురమై యుండవలెను ఇట్లున్న-వో నది
చల్లాయి యను "జీలీచారి యగును.

౧౮. లవణిః
యతా9ంగానాం హపృయోగేషు సమసం దుష్క రేష్వపి
అ|శమేణ భవేత్సోయం లవణీః పణిగద్యతే

ఈ లవణి లవణీపదమున నవణీ పదమునను వ్యవవ్శాత
మయినది. దుష్కూురము లయిన నృ త్త పి యోగము లందును (పౌఢథ
'సర్తకి అంగములకు నమన మ(శమముగ న్నషయశళ్న ముగ '- కూర్చి
వచో లవణి యను దేశీలాస్యాంగ' మగును: సామాన్యముగా న ర్రక్తీ

110 నృ త్తర్తత్నావలి

నృత్త మభ్య సించిన వా రంద రంగనవున మునశగింప గలరు. వష
దుమ్ముర(పయోగ ములలో వా రట్లొనరింప లేరు శరీరస్టాల్యమున
గాని సంధిబంధముల యస్వాధీనత నలన గాని వారట్లు చేయలేరు.
అభ్యాస పాటవము గల నర్తకి యట్లు చేయ గలుగ వచ్చును.
వారును కొన్ని దుష్మురములనే యాచరింపగలరు. దుష్కురముల
నన్నిటి నాచరింవ జాలరు. ఆచరించినను వారి పృధవ్యత్న మందు
గోచరించును. వా రందు (శ్రమపడి రనిపింప పచ్చును. (పొఢన ర్తక్రియ
_సర్వ్యపయోగము లందును అవి మెంత దుష్మురములుళా నోచ
రించినను అ(శ్రమముగ నాచరింపగలదు. అట్టి న_ర్హకీవిథానమునె
లవణి యను చేళీలాస్యాంగ మని వ్యవహరింతురు.
౧౯ొ. గీతవాద్యతా
నుగీత వర్త కాకుభ్యాం సదృశన్య లయేన చ
వాద్యస్యానుగుణం నృత్యే ద్యత సా గీతవాద్యతా

నర్తకి వాద్యానుగుణముగ నర్తన మొనరించినవో గీత
| వాద్యత యను చేశీలా స్యాంగ మగును. ఆ వాద్యము లయవిధాన
సదృశ మగుటయు గీతవర్లానుత మగుటయు కాకుస్వరమున కనుగుణ
మగుటయు నావశ్యకము. గీత వా ద్యానుగుణముగా గీ తాత రానుగత
ముగా లయస౦ంబద్ధముగా వాద్య మొందును గావున వాద్యానుగుణ-
ముగా నర్తకి నర్తన మొనరింప వలసీ యున్నది. అట్లున్ననే గీత
వాద్యత యుండును. నృత్త త్ర గీత్ర వాద్య ,సామరస్యము సూచిత.
మయినను త త్పామరస్యమున నర్తకి ముదిత యగుటయు కాక
తేదనుగతముగా నృత్తీ మొనరించుటయు నిందు ఏ వివశ్నేతము.

౨౦, అభినయః

గీతవా ద్యేఒను కరణాన్యంగ హారాంళ్ళ్చ....
2660400220 ౬. యధావ్‌ ద్విదధీత చేత్‌

దేశీలాస్యాంగ ములు 111

అంగై శ్చేతోహరై ర్భావగరై రభినయ స్తదా
గీతార్జా భినయో ఒన్న్యైస్తు గణ్యతేఒభినయః పునః
అభినయ మను చేశీలాస్యాంగమునకు సంబంధించిన రెండు
మతము లిచట రెండు శ్లోకములలో నిరూవితము లయినవి. మొదటి
లతుణన్లోక ముతో (తుటి యున్న ది త ద్భావము నీ విధముగా
గహింబ వచ్చునని భావము. గీత్రమును వాద్యమును అనుసరించి
శ్షరణములను అంగహారములను శేచకములను చారులను యధా
విధిగా నాచరించినచో అభినయ మను టేశీలాస్యాంగ మగును.
“రెండవ నుత మో విధముగ భావసీయము. మనోవహారములు భావ
“శర్భు ములు నయిన యంగవిన్యాసములతో నభినయించుట గీ-తార్ల
మనుగతముగా నభినయించుట యున్న చో కొందరు అభినయ మను
డేకశీలాస్యాంగ మనిరి. కరణాంగహో రాదుల యధావిధి, విధానము
గీత వాద్యానుగతముగా నుండుట యభినయ మగు ననునదియె జాయ
ేనావతి సమత లవణ మని భావింప వచ్చును.

౨౧. లయః
ప్రవ ర్తమానే ఏకస్మిన్‌ నవౌ యత పదౌ లయో
యోజయంత్యా యధాయోగ్యం న ర్తక్యాపి (పగల్భయా
నృత్యేతే చకృవచ్చారు నృత్యేఒసౌ లయ ఊచ్యతే
ఒక విధముగ (పవ ర్శించుచుండగా నొ సమయముననే మజల
"రెండు లయ విధానములను యోజన మొనరించి (ప్రగల్భనరక్ర
యధాయోగ్యముగా నర్తన మొనరించు నేని నృత్యమున నది లయ
మకు బేశీలాస్యాంగ మగును, ఒక లయరీతిలో నితర లయవిధాన
ములను యధోచికముగా నాయోజవము చేయవలెను, అప్పు డది
చక్ర (పవృ త్తి వలె సుందరముగా నుండును మూడు విధము _లగూ

112 నృ త్తరత్నావలీ

ఆయరీతులు తగిన విధమున (పవృ త్తములు కాగా చకవచ్చారుత:
యుండునని జాయన భావము. లయలక్షణముతో చేరొక్రరీతియు.
కలదు, మనొవారవిలానవిన్యాసములు కల కరములకు సవిలాసచలన.
ముండుటయు లయ లాస్యాంగ మగును.

౨౨. కోమలికొ
లయ కీీడాభిరోంగానాం వర్తనా వలనాదిధిః

_సజ్యతే నుకుమారాభిరార్ర్యుతా మనసో భృశం

తన్వంగ్యా సహజా నృత్యే సేయం కోమలికా మతా.

సుకుమారము లయిన వర్తనావలనాదులు కల అవయవ.
"లయ (క్రీడా వీధానముల వలన మనస్సునకు మిక్కిలి యార్ల త
కొలుగుసేన్సి సవాజ మగు చి త్తదుతి యుదయించునేని నృత్యమున
నది కోమలిక యను టేశీలాస్యాంగ మగును, వర్తనా వలనాదు
లన్నియు సౌకుమార్య తరంగితమువై యుండుటయు లలిత చేన్షీత
ములతో నుండుటయు, నృ _త్తకి)యకు నవినత నాపాదించును, ఇట్టి
దత్యంతము కోములముగా నుండునని నృ త్తేజ్ఞాలు కోమలిక యనిరి.

౨౩. ఓయోరః

నృత్యస్యావయవాః పూర్వవపకాంతా సాలయు కి భిః

గత్యా నర్వాంగశోభిన్యా వర్షర న్నుత్తరోత్తరం

నర్తక్యా శ్చతురాయాశ్చే దోయారః కీరిత స్తదా.
పూర్వ ముప(కాంతములై (పవర్తించు చున్న నృ త్యావ
యవము లన్నియు తౌొలవివేవ సంబంధమున ఉత్తరో త్తర మభీవృద్ధి
| పొందునవిగా నుండునేని, స ర్వాంగములకు శో భాసంపాదక మగ.
(| గతిచే రమ్య ములు గా నుండునేని చతురన ర్రకీ సాధ్యము లగు

సీ విధానములకు ఓయార మని చేరు. దీనిని బేశీలాస్యాంగముగా:

దేశీలాస్యాంగ ములు 113

నభిజ్ఞులు పరిగణించిరి. నర్తకి సర్యాంగశోభ నము లయిన గతివి భమ
ములతో (ప(కాంత నృ త్రావయవములను ద్విగుణములనుగా తిగుణ
ములుగా నొనర్చి వలెను. ఇందు తాలయు క్కి సవాకరించును, ఇట్టిదిది
ఓయారలా స్యాంగము, ఇదియు ఓయార మని కొందరి భావము*.
శిరమును కొంతగా వై కెత్తి అడ్డముగా నుంచుట దీనిని ఓీయ్యార
మనియు నందురు. తెలుగు బేశమున ఒయ్యార మొలకబోయుట
కలదు,

ఎిళ, అనీకీ
గీతవాద్యే యదా తాలలియే చ స్థలనం వినా
నర్తకీ తనుతే నృత్తం తదానీకీతి కీర్తితా.

గీత వాద్యముల విషయమున గాని తాలలయరవిధానమున గాని
సలనము లేకుండునట్లుగా నర్తకి నృత్త మాచరించు నేని అనీకి యను
'జేశీలాస్యాంగ మగు నని నృ త్సవిదులు కీ రించిరి.

౨౫. అంగహోారః
స్మరచాపలతేవాంగయష్టిః పార్శద్వయేన చేత్‌
సవిలాసా మిలత్తాలలయా వినమతి కమాక్‌
హరణాదంతరంగాణా మంగహార స్తదా మతః

అంగవోర మను నిది అంత రాంగముల హరణ మొనరింప
గలదు. అంతరంగ వారము. మనోవారము, మన్మధధనుర్ల త వలె
నున్న నర్తకి అంగ యస్టి. సవిలాసముగా శతాలలయవిధానములతో
గూడినచే పార్గ్య్యద్వయమున కిమముగా నొదిగినవో వినత
మయినచో అంగపహార మను చేశ్లీలాస్యాంగ మగును. ఒక్క పార్శ్వ
మున నొక పర్యాయ మొదుగుటయు జరొౌళ పార్శగమున వేరొక
15 7

114 నృ త్తరత్నావలీ

పర్యాయ ముదుగుటయు నిందు మనోవారముగ నుందగా నంగహోర
మగును, అటు నిటు నతి వినతి కల నర్తకి చేవాము కందర్పధనుర్వన్నీ
మనోవార మని యందురు,

౨౬. మనోధర్మః
ఊపదిష్టా త్పృధ గలవా; మనోనృ_త్యనుకూలయా
హస్తాద్యంగ।క్రియాయోగం (పాప్తయా వ్యంజితో గుణః
కోప్యపూర్వో మనోహారీ మనోధర్మో 'నిగద్యతే,
నాట్య దేశికు డుప టేశించిన దాని కన్న వేరుగా నర్తకి తన
మనోవృ త్తి కనుకూల మయిన దృష్టీ ననుసరించి వాస్తాద్యభినయ
వాభినయమున నొకానొక అపూర్వ మనోహరగుణము నభివ్య_క్షము
చేయు నేని మనోధర్మ మను టేశీలాస్యాంగ మగును, నర్తకి యనున
రించు నృ త్తేము మనోనుకూలన్న తి రచితమై ఉత్తరో_త్తరము
మనోవారాంగోపాంగి ములచే నపూర్వభంగ రుచిరముగా నున్నచో .
నృ త్తవేదులు మనోధర్మ మందురు. ఇది (పగల్ఫన_ర్రకీ (వలిభా
విశేషము సృ త్తభావిత యయిన నర్తకి తన మనమును నృ త్తవశము
చేసికొనగా నా మనోధర్మ మంతయు నవూర్వభంగ్గీ సుందరమెం
యగును,
౨౭. అంగం, ఎలా, అనంగం |
నృే యల్లాన్య ముద్దిష్టం నిజై రంగై _స్తదాన్వితం

a క్ష న.

అంగమిత్యుచ్యతే అనంగం తాండవాంగ తరంగితం్మ
wa యా Ee be Ge ఒత్త 1 న '

,. నృత్తము నందు లాస్య మ ద్దిష్ట్ర మయినది ఇ్మది మధుర మని
సుకుమ్తూర్శ్యమని. వపడిష్టము, ,అట్లు నముద్దిష్ట్రుముయిన సుకుమార
లాష్యముమ నర్తకి తన యవయవ విన్యాస, విశేపములచే సమన్విత
మొనకించు నేని అంగమను దేశీలాస్యాంగ మందుగు. ఇంతవట కీది

దేశీలాస్యా్థంగ ములు. 115

అంగ లాస్యాంగ లక్షణము. అనంతరము అనంగ లాస్యాంగ
లవణము... ఉద్ధతముగా నిర్లిష్ట మయిన నృ_త్తము తాండవము.
తాండవాంగ తీరంగిక మయిన నృ_త్తము అనంగ మను జేరు కల
జేశీలాస్యాంగ మగును.

అవిక ం నివర్తనం
కరణభ్యమరీ పొదచారీ హమై ర్యధోచితం
వాద్యాక్షరసమం నృతేకి ద్య|త తత్స్యా ద్వివ దనం. /
వివ_ర్శన మూప్టకర్ష కలదు. వివర్తనము చేశీన్ఫ_త్తేమును

కలదు. ఈ విప రనము టేశీలాస్యాంగము. కరణములు భమరీ
విశేవములు, పాదములు చారీవిశేహషను లు. హా స్తములు అనువాని
పి) యోగములచే తగిన £ధమున వాద్యావీర సమముగా నర్తకి
నర్తన మొనరించినచో వివర్తన మను చేశీలాస్యాంగ మగును,
కరణాదుల (ప ఊూగములలో వాద్యములకు నంబంధించిన సంశీతా
క్షరములకు తగి యాండు విధమున నర్తన మొనరించుట .యత్యంత
మావశ్యక ము.

౩౦. రుంకా i
... ఉద్ధృత్యశాలయిత్వాంగ మాహరంతీ సవిభ్యమం
ఉడత ఎ్రుందినం వంఛయమానేవ పార్మ్వతః పురతోఒధవా

- నశశే. తనుతే నృ,త్తం యదా యుంకా తదా వ్యతోౌ.
చేవాము సముద్ధతము కావించి 'చాలన ' మొనరింప జేసి
సకిలాసముగా నభినయ మాహారించునదై (_వేతుకజనులకు వంచనము
జేయు దాని వలె పార్వ భాగ ముననో పురోభాగముననో నత్తకి
నృత్త మునరించుచేని దాని రంంక యను దేశీలా స్వాం మందురు.

సభ్యసమవమున నృత్త మొనరించుటకుగా నంగసముశేవ సముధ్య

116 నృ త్తరత్నావలీ

మముతో సర్తకి యుండగా *పార్ట్య భాగముగా నీ నర్తకి నృత్య
'వెొనరించును* అని వే9త్సుకులు తలచు నట్లుండి పురోభాగమున
నృత్య మొనరించుట యుంక. *ఈ నర్తకి పురోభాగమున నృత్య
మొనరించును”” అని సభ్య లనుకొను నట్లుండీ పార్శ్వ భాగముగా
నర్తన మునరించుటయు రుంక,

వేమభూపాలు డీ విధముగా. రయుంకాభూపము నిరూవీంచెను,
కించి దుద్ధతిపూర్వకముగా విలాసయుతముగా ఫురోభాగమునకు
గాని వొార్మ్గ్యథాగ మునకు గాని ేంం మును లలితముగా చలిత
మొనరించి సామాజికుల హృదయమ.ననే పలుకు చున్నట్లుగా
నృత్య మొనరించు నేని యది రయుంక యగును. “కధితా యుంకా
భీమ తా వేమభూభుజాం అని సాదరకధన మిందు గలదు. ఈ
లతుణముస విశదము కాని “జనం వంచయమానేవి అను నంథము
జూయుపతివాదనమున గలదు. ఇట్లు భావ్యమాన సుందరము లిం
చున్నవి
8౧. ముఖరసః
తత న్నృత్తోచితాభీష్ట నేపధ్యరచనాభువః
(పసన్నముఖరఠాగన్య కాంతి రుఖరనః స్మృతః
ఒకొక్క నృ'తేయన కొక్క నేవధ్యరచన యుక్తము,
వేవభూపారచనము నేపధ్యము. ఒకొక నర్తకి యొక్కొక నేపధ్య
"రచన యశీవ్టముగ భావించును. ఒకొక బేవామునకొట్కాక
' యోవోర్య'ముచితము. కాగా ఆయా నృ త్రవిభానముల కుచితము
అయిన' ఉభీష్టుయలు నయిన నేపద్యరచనల -వలన' క_రకి విశిష్టమగు
- ముఖరాగుము కలది యగున్కు అబ్బు (పనన్న ముఖ రా౫మునకు సంబం
ధించిన కారతి ముఖరన మనము చేశీలాస్యాంగ మగును. (ప్రసన్న

దేశీలాస్యాంగ ములు 117

ముఖరాగ కాంతి ముఖరస మనుటచే ముఖ రాగ యూవమును గుర్తింప
వలసి యున్నది. భావరసానుకూలముగా ముఖరాగ ముండుట
యా వశ్యక ము అది రసభావ(వకాశకము, రసాంచిత ముఖ్య రాగము
లేకున్న వో నభినయ మెంత లతణయుతముగ నున్నను శోభింపదు,
సముచితముగ ముఖరాగ మున్నచో నభినయ మల్చముగ నున్నను
ద్విగుణముక శోభించును ముఖరాగ మున్నచో న్నేతము (పతి
క్షణము నవ నవముగ రాణించును, ముఖ రాగము రసాత్శక మనో
వృ్తి (పకటించును.

ముఖరాగ మెనిమిది విధములు, స్వాభావికము, ప్రసన్నము,
ర_క్తము, శ్యామము, వికస్వరము, అరుణము, మలినము, పాండురము
నని అభినయోధేశమున ముఖరాగము సహజము, ప9)సన్నము
ర_క్రము, ఉఇ్యామమొ నని చతుర్విధముగా నుండుట సోమేశ్వర
మతము, ద్వితీయాధ్యాయములో ముఖరాగము విశదముగ నొరూవిత
మయినది. ముఖుశాగ ము చతుర్విధమని జాయపతి నిర్ణయము.
కృంగా శాద్భుత హోస్యములలో Gr మావళ్య? మని
ద్వితీయమున నిరాపిత మయినడి. “ోనాంగికాభినయో భాతి ముఖ
రాగవినా కృతః ముఖ రాగము లేత ఆంగికాభినయము శోభింపదు.
ఆంగిక్టాల్సినయ స్యాన్య ము ఖరాగో పీ జీవితం?” ఆంగికాభినయము
నకు ముఖరాగము జీవితము. అట్టి పిసన్న ముఖరాగ కాంతి
ముఖరస మనుట యు క్షముగా నున్నది
8౨. రేవా
ఊ_త్తరంగే యదాపాంగే స్వభావా ద్భావగర్శితౌ
నర్తనే వామనేత్రాయాః స్యాతాం శేవా తదా మతా,

న_ర్తనము నందు సుందర నేతములు కల నర్తకి అపాంగ

118 నృ త్తరత్నావలీ

ములు ఉ త్తరంగములై స్వభావరమ్యముగా భావగర్భితములు గ
నున్నచో శేవ యను బేశీలాస్యాంగ మగును. మృగశావాన్నీ
యపాంగములు మజుల మజల తీరంగితములె శో భాయవమౌానము
లగుట అవి ఛావసూచకములు నగుట లా స్యాంగ శేవ,

౩౩, విహసీ |
స్మేతం వ_క్తున్య విహనే పద్మ స్యేవ మనోహరం,

న_ర్హన మొనరించు నవ్వూడు నర్తకి ముఖమున మనోహర
మగు సిత ముండుట వివాసి యక దేశీలా ఫ్యాంగ మగును. అది
వద్భమునకు వలె మనోవారము. పద్భమునకు వికసనమువలె ముఖ
మునకు సి స్పికము మనో వారము. ముఖము సుందరముగా నుండుట
వివాసి యని కొందరి భావము. ముఖసితేము వద్గుసా దర్య వేశం
ముగా నుండుట నంద రభిమానించి?, పాశ మారువిధములు
స్నితము వాసితము, వివాసితీయు (వ వాసితేము, అతివాసి శము అప
హసితము నని, ఇందు మొదటి ద్విక ము త్తముల హోనము, ఇట్లు
స్మిత ముండుటయె విహాసి. ఇదియు నవసరా 'వేష్షికము = నుండుట
యు _క్తము. సర్వసమయము లందును దంత ముల్లు, వలి కే యట
యు "కము కాదు. స్నితము చిరునగవు, అదియే . యు క్షము. కనుఫుటల
కదలిక కపోలముల కుంచనము, ఓన్థముల స్పందము పారా

నోభ్థ స్మితముట న్ఫురింవ జేయ లన ప.
ల వక టై ఇల
87 ధసకః
చంచరీక నమద్వ, లీలానుకారిణీ
న్తనాధో ద్దేశ నమనాద్యదా, (తస్తేవన ర
వాద్యానుగం విలాసాఢ్యం "స్త సారం సకృత్‌

మధ్యే మధ్యే వృకుర్వీత నృ త్రన్య ధనక స్తదా,

డేశీలాస్యాంగ ములు 119

కుమెదల'టే వంగు వల్లి లీల ననుకరించునదై నర్తకి చెదిరిన
విధమున _స్తనాధో స్రైశ మును నమన మునరించినచో మధ్య భాగము
నకు సొంపుగా వంపులు మార్చిన చో వాద్యానుగతముగా “విలాస
బహులముగా _స్తనములకు అధోనయన మూపాదించినచో నడి ధసక
మను చేశీలా స్యాంగ మగును, నృ యమొనరించు నప్పూడు మధ్య
మధ్యలో మధ్యము వంచుట, కుచముల నమనము కూర్చుట సకృత్‌
ఉండ వలెను, ఈ నమన నయనములను జూచు (వేకు లభినందింతు
రని ఆసకృత్‌. ఆచరింపరాదు. అప్పుడే అది ధసకము, నృత్త మధ్య
ములో విలాస భర నిర్భరముగా కుచకుంభనమనము, తాలవాద్య
లయాన్విత ముగా శరీరయస్టీ ప్తవసము సుందర మై మాద్యక్శధుకరా
(శాంత కుసుమ స్తబశానత్‌ నల్లరీవంజులముగా నుండు ననుటను
చంచరీక నమద్యల్లీ లీలాను కారిణీ పదమున జ్యాయన రమ్యముగ
సూ చించిసాడు,
౩౫. తలం
పొటాధా్యకః పృతిభాసంశే దుష్యరా స్పుకరా ఇవ
క్రమాద్యంగసమాయు క్రా య త్త త త్రల ముచ్యతే.
నృ త్రాంగములుగా నిభూపితములయిన పొటాదులు దువ
రము: లయినను సుకరములుగా ప'తి భాసించు నేని కశిమముగా
౨... వన్నియు సర్వాంగస మాయు ర్హములుగా నోచరించునేని తల మను
బేశీలాస్యాంగ మగును. అంగ (పత్యంగముల వలన “చలన వివ్నర్తన
వ్యావ ర్తనాదుల శంద రనాయాసముగ నాచరింప జాలరు,' కొందరు
శ్రమపడి యాచరించి నట్టుండును; వారి యంగన_ర్హనము లంతగా
ననుకూలములు శాకుండుట. హేతువు, కొంద ర(శమముగా నాచ
కింతురు. . దువ్య-రములును వార్తలకు సుకరములుగా నుండును,
అట్లనాయాసముగ నవి యాచరితము లగుటయ కాక అంగసమా

120 నృ త్తరళ్నావలీ

యు క్షములై (క్రమానుసంహీతీములై ధారా వాహీక ముగా శ్లో భా
పసారము కలవిగా నుండును. అట్టుండుట తలము,

3౩౬. వితలం౦
చారీపొటాదికం యత సుకుమారం నిసర్గ తః
కృతం బలేన కఠిన మేత ద్వితల మోరితం,.

మార్షరీతిలో నిరూవించినవి కాని బేశీరీతిలో నిరూపించినవి
కాని చారీపాటాదికములు స్వభావసహజముగా నుకుమారములుగా
నున్నను బలకృతములుగా యత్యకృతములుగా (శ్రమకృతములుగా
కఠినము లయినవిగా గోచరించు నట్లు నాచరించినవో నప్పుడు
వితలము అను 'జేశీలాస్యాంగము లగును, "నుకువూరములుగా నొన
రింపగా తల మగుట యిచట నిరూప్రిత మయినది. త్‌ల వితల ములకు
మ్‌ వై రుద్ధ్యము కల దని సూచించుట యిందు ముఖ్యము కాదు. కొందగ
ట్లాచరించిన సుందరము. కొంద రిట్లాచరించిన సుందరము, . శల
మాచరించు వారిలో (వ(క్రియాలాభువ కౌశలములు సుందరము లై.
భాసించును. వితల మాచరించు వారి కాయ పాటవము ననుసరించి
యాచరణేయమ్లు లందలి వేశసాధ్యత స్ఫురించుచుండ్తున్న్న ఆచరించు
వారి పొభవము, ఆచరణీయ(పాభవయ ననుసరించి వీని. రమ్యతను
భావింప దగును,

38. రనవృతత్తిః
- సంభోగో విపాలంభో వా గీతస్యార్షో ఒభినీయతే
ర అర అల wa
అంగ క్రధోచితై ర్నృతై _సర్భావాకృషచి త్రయా
న ర్రక్యా య|త భావజ్డా రనవృ త్తి తిమిమాం వీధుః.

నంభోగశృంగారణూప మయిన గీతార్ల మభినయించు నష్పూడు
గాన్ని విపఆంభశ్చంగారరూప మయిన గ్‌తార్డ మభినయించు నపుడు

దేశీలాస్యాంగ ములు 121

గాని త త్తద్భా వాకృష్ట చిత్త యగు నర్తకి తత్తత్సంభోగ విపలంభ
ములకు సంబంధించిన భావములచే సమాశృష్టు వృాదయయె యథో
చి తాంగవిన్యాసములతో న తవిజేవములతో నభినయించునేని
భావజ్జులగు ఛావుకులు దీనిని రసవృ తి యను చేశీలాస్యాంగ మగునని
యనిరి, (వ ధమాధ్యాయ యిన విహొపితేము లయిన లా స్యాంగదశ క
ములో రసాకృష్ణచి త్తయగు న రకి యభినయింప వలయు విశేషములు
సూచితము లయినవి. ఆయఃశముల నిచట భావించుట యు కము,
గేయపదాది లాస్యాంగమ లలో మార్లసంవ త్తి నాట్యధర్మత భావ
సీయము కాగా నిచటి వానలో ేశీసంప త్రి లోకధర్దత భావనీయ
మని భావించుట యుక్తము, రసవృలత్రిత (వయోగ (వయో_క్ష్ర
శావకులలో నావశ్య]॥ ము.

౩౮, మసృణతా
అభివ్యంజిత శృంగారా సషగా దృష ర్విరాజతే
నృత్త హస్త నభీ యస్యామియం మసృణతా మతా.
న రన మొనరించు న రకికి దృష్తి యనునది హూ ససఖ్క న రకి
నా క పు ఎ ఎలి
స్ని గ్వదృష్టీ శృంగార మభివ్యంజనము చేయునది యగునేని మస్ఫణత
యను బేశీలాస్యాంగ మగును. *యతో వా _స్థః తతో దృష్టిః” యనిన
విధమున వా_స్తము (పసరించిన వైపుగా దృక్టి (పసరింప వలెను.
ఆభ అడ 9 అర్య అభ ః అ
అట్లు (పసగించిన-వో దృష్టి వా_స్తసఖ యగును, ముగ్గ స్నిద్ధ రసనిర్భర
యగు దృష్టీ. నృ త్తహస్తానుగతముగా నుండుట యావశ్యకము, అటి
దృష్టివసారము శో భావవాము,

ఇకా, అనుమానం
నృత్తం (పస్తుతయో గీతవాద్యయో సదృశం డృతం
16 ]

122 నృ త్తరత్నావలీ

కృతై కభూలతాక్షేపా వితర్కయతి న ర్రకీ
దోలాయితమనా యస్మి న్ననుమాన మిదం మతం.

నృ తారంభసూచకముగా గీతము వాద్యము (పస్తుశములు
కాగా సద్భశనృ తకరణముననై. ఒక కనబొమ నెత్తి నరకి డోలా
యితే మన స్కై విశర్క మొనరించునది యగునేని అనుమాన మను
చేకశీలాస్యాంగ మగుట సమ్మతము. గీ తానుకూలముగ వాడ్యము,
వాద్యానుకూలముగ గీతము పవృ త్తీము కాగా ఉభయావకూల
ముగ నర్తకి నృత్త మాచరింప వలెను, సరగసమా కారమున నుండు
మొదటి యుషకమగతిలో నెట్టి నృత్త మవేశ్నీక మగునో వెంటనే
గోచరింపదు. అట్టి యనుకూల నృత్తాలోచనాస కయై నర్తకి
ఉన్నమి'తె కభూలతయె డోలాయమాన మానసమయై యాలోచన
మొనరించుట వితేర్య్కము. అట్టు వతర్క మొనరించి నిశ్చయించి
నృత్త మొనరించుట నర్తకీ స్వభావము,

౪౦. ప్రమాణం

[ప్రమాణం గీతవాద్యాభ్యాం నృ త్తన్య: సమతా భవేత్‌.

నృ_తమునకు గీతముతో వాద్యముతో సమత్వ ముండుట
పమాణము అను బేశీలాస్యాంగ మగును. గత వాద్య నృ ్తి తేములు
మూడును సమానిముగ నుండ వలెను. నృత్త పదర్శనమును ముఖ్య
ముగ భావింతురుం గీతము లేక నీ తార్థానుసరణము తేక నృత్తేయి
శోభింపదు, నృ_త్తము నందలి అంగోపాంగముల కదలిక లన్నియు
వాద్యము ననుసరిం చెయె యుండును, గీతము ననుసరించి వాద్యము,
వాద్యము ననుసరించి నృ_త్తేము నృత్త దేశమున గీతము నుండుబయె
యు క్షత. గీత వాద్య న్బత్తే సామరస్య మౌావశ్యకము. గీఠ గానము
వాద్య వాదనము నృత్యన_ర్హనము డేని కవి వేరు వేరుగా సాముర.

దేశీలాస్యాంగ ములు 129

సగము విడ నాడీ (పాధాన్యము కలవి కా రాదు. (పమాణాతీత ములు
కా రాదు. గీత వాద్యము లారబ్దములు కాగా నర్తకి తదనుసంధాన
మున నృత్య మారంభీంచి గ తా వాద్య సమశణ్వేము సంపాదించుట
యావశ్యక ము, ఇట్రెది పమాణ దేశ్లీలాస్యా3గము.

౪౧. లంఘీతం
యదా విశృమ్య విశృమ్య లంఘయంతీ ముహు ర్ముహుః

లాస్యస్యావయవాన్నృత్యే నర్తకీ లంఘనం తదా.

నృత్యమున నర్తకి నర్తన మొనరించుచు నాగి యాగి లాస్య
మనకు సంబంధించిన యవయనవములను మువార్శ్నువాుః లంఘన
మొనక౦చుచు, అప్పు డప్పు డొక్కొాక యంగమును చాట వేయుచు,
అనంత రాంగపియోగ మాచరించుచు నర్తన మొనరించు నేని
లఘన మను బేశీలాస్యాంగ మగును. కొన్నిటి కొన్నిటి నట్లు దాట
వేయుట యొకవిథ మగు నర్తన (పౌఢి. వరుసగా నన్నిటిని ధారా
వాహీకముగా (పయోగించుట కలవడుదురు, మధ్యలో నొక యంగ
వలనమును విడిచినచో ననంతర వర్తన (పయోూోగమున సమర్థులు
కాక పోవచ్చును. అట్లుకాక ఒక యంగమును విడనాడీనను అంగాంతర
మందికొని నర్తన మొనరించుటలో కొంద 5 సమర్దు లగుదురు అది
యొ (పొఢి అభీజ్ఞులు చే“తుకులుగా నున్న పు డిటై (ప్రయాగ
చాతుర్య (పదర్శన ముండును, అది లంఘత లాస్యాంగము,

వాద్యావయవములను మువార్నువా!ః ఉల్పంఘించి నకి
విశ్రమ్య విశ) మ్యు ఆగి యాగి నర్తించుటను లంఘిత మని కొండరు
భావించిరి. అట్టి భావనమును జ్యాయన (పతిపాదనములో భావనీ
యము కా గలదు.

124 నృ త్తరత్నావలీ

౪౨. అంశగతిః
శస్త్ర వ్యాయామ భేదేషు నర్తనేష్వితరేష్వపి
రమ్యానంశాన్‌ క్షణం నృ శే నరకీ దర్శయెద్యదా
ఉచితావసరే కాంళ్చి త్రదాంశగతి రుచ్యతే,

క్షన్ర్రప)యోగభేదము లందును వ్యాయామాచరణ భేదము
లందును ఇతరము లగు నర్తన భేదము లందును కొన్ని రమ్యము
లయిన యంశము లుండును, కొన్ని పయోగానుగతికి సంబంధించిన
నృత్తవిద్యా(ప్రక్రియ లుండును. నృత్త మొనరించు నర్తకి సముచి
తావసరమున కొన్ని రమ్యము లగు నంశములను కణ మవధాన
మున పఏదర్శించినచో నప్పుడు అంశగతి యను 'దేశీలాస్యాంగ
మగును, రమ్య్యంశము. లనుట తాత్కాలిక చమ(త్కియా పాదకము
లని భావము, ఇట్ట రమ్యాంశములు సంగీత పయోగమున నుండును,
వాద్యవిధానము లందు నుండును. నృ త్తములో నుండు నట్టి వానిని
చతుర నర్తకి యనుభవవిశేషమున గుర్తింప గలదు. విశిష్ట
(నెతుకులు సదన్యులుగా విచ్చేసి నప్పుడు వారి యభిరుచి విశేషము
లను గుర్తించిన నర్తకి వారి చి త్తరంజనానుకూలము లయిన రమ్యాం
శములను నృత్తేమున పిదర్శించి తదభినందన మొందగలదు. అప్పా
డంశగతి లాస్యాంగ మనుట తడ్విదులకు సమ్మతము.

౪8, సునంధిః
భాండవాద్యా త్పృధ గ్భాండవాద్య (పాపా విచక్షణా
తాలా శ్రాలాంతరప్రాపొ యధా సంధి ర్న లక్ష్యతే
తధా చే న్నర్తకీ నృత్యే త్సుసంధి స్పోఒభిధీయతే.

నృ త్తారంభమున నుపయు_క్త మయిన యొక భాండ వాద్యము
వాదనవిధానమున నుండగా దానికన్న వేరుగా నొక భాండ

దేశీలాస్యాంగములు 125

వాద్యము (పా_ప్రమయినపుడు ఉపకమమున నొకవిధమగు తాల
ముపకాంతమై దాని కన్ని వేరుగా నొక తాలము పియోగ
పప మయినప్పుడును, నర్తకి చకిత కాక విచకుణయె సంధి
యుండ నట్లు నర్తన మొనరించు చేని నుసంధి యను చేకీలాస్యాంగ
మగును, వాద్యవాడన సమర్గుడు ఒక వాద్యమున కన్న మరొక
వాద్యమునకు సంధి యుండ నట్లుగనె వాదన మొనరించును. ఒక
తాలమున కన్న వేరొక తాల ముపయోగించు నాతడును అంతరము
గోచరింప కుండునట్లుగ నె పియోగించును. వాని నుపలశ్షించి విచ
మణ యగు నర్తకి నృత్తమున సంధి గోచరింపకుండు నట్లు సాను
సంధానమున నున్నట్లుగా నరన మొనరించిన సుసంధి యని భావము,

౪౪. పొదపొటః
స్ఫుట ముచ్చారయంతీవ వాద్యపాటాక్షరాణి చేత్‌
పాదపాపే ర్నిజేః పూర్వకాయరేఖా మముంచతీ
నర్తకీ లలితం నృత్యే త్పాదపాట స్తదా మతః

పాదపాటమునకే పాదమణో యనియు చేరు. పాద పాటమును
కొందరు చేకీచారి యవయీ భావించిరి. మతీంగుడు పదునారు పాద
పాటముల నంగీకరిం ను. జ్యాయనుడును నిరూపిం చెను. ఇచటి పాద
వాటము 'దేశీలాస్యాంగము. పాట మనునది నాట్యవిద్యలో నొక
సాంశేతిక పదము. వాద్యవర్ధపమూహమునకు పాట మని వేరు,
“స పాటో యశ్చ శషానాముచ్చారో వాద్య సంగినాలి వాడ్యసంగ
తము లగు శబ్దముల సముచ్చారమును పాట మందురు. “మృదంగ
పికాముర జూది జన్నా క రాభిఘాతపభవస్తు పాటణి అని రఘునాధ

లతుుణము,

126 నృ త్తరత్నావలీ

నర్తన మునరించు నర్తకి వాద్యపాటాతురములను స్ఫుట
ముగా నుచ్చరించునదై తన పాదపాటములచే లలితముగా నర్తన
మునరించు నేని పాదపాటమను ేశీలాస్యాంగ మగును, ఇట్టి యీ
న_ర్తనమున పూర్ణకాయ శేఖ నేమాతిము విడనాడరాదు.
పూర్వ కాయ మచంచలముగా నుండగా రేఖాసౌష్టవసంపన్న ముగా
నుండగా నింంతర నిజపాద పాటములచే వాద్యాతరముల నుచ్చారణ
మొనరించు చున్నట్లుండ వలెను. డఊొర్లగదేవాము కదల రాదు,
పాదములె వలుకు నట్టుండ వలెను, అప్పుడు పాదపాటము.

౪౫. గతిసం,
ఇ
మార్గ దేశీగతం యద్వా సమగ్యం లక్షణాన్వితం
వాద్యతాలయుతం నృత్తం గతిస్థం (పణిగద్యతే.

మార్గసంపిదాయానుగత మగు నృత్తము కాని దేశీసంవ
దాయానుగత మయిన నృ త్తీము కాని సమ్మగ మయిన లత ణాన్విత
మగు నృత్తేము వాద్య తొల యుతముగా నున్నచో గతిస్థ మను
బేశీలాస్యాంగ మగును. వాద్య తాల యుతేముగా నృ త్తే ముండుట
యావశ్యకము, అట్లు కాకున్న నది యుక్తము కాదు, :అట్లున్న
గతొస్థ మగును,
౪౬. చండనం

గీతానుగస్య వాద్యస్య గీతేన రహితస్యవా

ఊచితం నర్తనం కృత్వా తదంతే (ప్రొఢన ర్రఃకీ

నృత్యన్య త్యాగమాధ త్తే సౌష్షవేన యుతాధవా

క్షణం నిష్పందితె రంగై సిషే చ్చి[తార్చితా యధా

ఆచి ప

యత చండన మితే్యేత న్నర్తకైః పరికీ ర్రితం.

దేశీలాస్యాంగ ములు 127

నృ త్రేరంగమున నర్తన మొనరించు (పొథన ర్రకి గీతానుగత
మాున వాద్య మునకు తగిన విధమున నర్తన మొనరించి గాని
గీశఎరహిత మయిన వాద్యమునకు తేగిన విధమున న రన మొనరించి
గాని, తదంతమున సముచిత సౌష్టవముతో కూడంకొనినదె నృత్త
మునకు త్యాగ మొనరించునేని తా నొనరించు నృత్త మాపునేని
చందన మను వేరు కల బేశీలాస్యాంగ మగును. వాద్యము గీతసహిత
మయినను కాకున్నను తదుచితముగా తా నొనరించు న్ఫ్భంర్తి తమును
తదంతమున వెంటనే యాపుట యిండలి రూపము, వెంటనే యావి
“వ్యవముతో నుండుట (పొఢనర్డ రకీ విలాసము, అది చందనము,
3s ఇదియు చందనము. నాదో చిత నృ తానంతర ము వంటనే
కుణ కాలము చి తార్పిశ వలే ని వృంచావయవములతో నిలబడు
నేని చందన మగును, వాద్యాంతమున నే యంగ భంగిలో నున్నదో
ఆ యంగభంగిలో తుణకాల మన్షై యుండుట (చేతుకుల మనోధారణ
మునకు తీగినట్లుండి యభినందనాస్పద మగును.
ఇప్పటి కిల్లు ఉద్దిప్రము లయిన 'దేశీలా స్యాంగములు నలుబది
యారును నిరూవితము లయినవి. ఈ చేశీలాస్వ్యాంగ భావనము
సర్వవిధ నృత్య రమ్య తాసంభావనమున సవాకారి.

గతిలవయ,ణ౦

ఇటుపె గతిలవణ నిరూపణముతో నీ యధ్యాయము సమా _ప్త
మగును. తాలవిథానానుసారమున గతులు మూడు విధములు. అవి
శుద్ధగతులు సంకీర్ణ గతులు నగును. ఏకవింశతి సంఖ్యాక ము లయిన
సంకీర్ణ గతులు కలను. తాలముల లయవిధానములు కూడ పరిపర్త
సమానము లని మానసామ్యము కలవి యని భేదమున నున్నని.
తదనుసారమున గతులు ఏకసర ద్యిసర త్ర)సర ఛేవముల. నుండును.

128 నృ త్తరత్నావలీ

అవీ యన్నియు వారులతో పాఓములతో లా స్యాంగములతో
గూడిన వై యనేశకభేదములు కల వగును. ఇట్టి గతు లన్నియు
మనోవారములు. వీని నిరూపణ మిచట అవసర (పా_ప్తము.

నర్తనే గతయన్తి సో దుతమధ్యవిలంబితాః
దీర్హాల్పతాలకాలేషు సంభవం త్యఖిలే ష్యపి

ఏతాః శుద్ధాః పునసాసాం సంకీర్షాః సంకరాన్మిధః
ఆదిమధ్యావసానేషు రాజని స్వయమేవ యాః

తాః శుద్ధా! సు ర్ష్వయో రోగా త్సంకీర్హా స్తసృణా మపి,

న రకీ నర్తనము నందు మూడు గతు లున్నవి. దుితగతి
మధ్యగతి విలంపిత గతి యవి వాని వేరులు, సర్వవిధము లయిన
తాల కాలము లందును ఇవి సంభవించును, దీర్భతాల కాలమున
మధ్య తాల కాలమున అల్ప తాలకాలమున నివి సంభవించును. ఈ
విధముగా నాయా తొలకాలానుసారమున సంభూతము లగు నీ
గతులు శుద్ధములు, మరికొన్ని సంకీర్ణ ములు, (దుతే మధ్య ఏలందిత
తాలకాలమానముల పరస్పర సాంకర్యము వలన సంకీర్ణ గతు
'లేర్పడును. ఆది మధ్యావసానములలో నీ గతు లన్నియు న్వయము. గ
శోభించు నవి యగును, కావున నివి శుద్ధ్దములు. రెండు విధము
లయిన తాలకాలముల సంజంధమున (ఇ సగించు గ తివి శే వముల
సంబంధమునన్వు మూడు విధము లయిన గతివిజేపముఆ సంబంధ
మునను నంకీర్ణ౫తు లేర్చకును.

ద్వివారచరణన్యాసం తాల స్యెకస్య మానతః -
కుర్వతీ న ర్రకీ గచ్చేద్యస్యాం సా కధితా దుతా
ఏకవారం తు మధ్యా స్యా త్రాలమానం తు తత్పునః
ఏకవార మియన్‌? ధీరై* వినిర్షిష్టా విలంబితా,

దేశీలాస్యాంగములు 129

గతి కియ లక్షణ మచట నున్నది. ఒక తాల మానమునకు

రెండు పర్యాయములు న ర్తకి చరణన్యాస మునరించినచో తాల
మునకు రెండు పాదన్యాసములుగా. న్నరకి గమన -మొనరించి న-వో
నది (దుతగతి యగును. ఒక తాలమానము ననుసరించి యొక
పర్యాయ మె పాదన్యాస మొనరించిన మధ్య గతి యగును. విల బిగ
గతి నివాపక మయిన లకుణాంథము శుద్ధిసా వేశుముగా నున్నది.
ఉన్నది యున్న విధమున వివశ్ని తార మిచ్చట లేదు. ఈ భావన
మిందుండ దగును ఒక తాలగూనమున కధికముగా నర్తకి
పాదన్యాస మొనరించుట పిబంబెత గతి యగును, (దుత మధ్య
విలంబిత గతు లీ విధముగా తాలమానానుసాగమున నున్నవి. ఇవి

విలంబవితదు?తా మధ్యవిలంబా దుతమధ్యమా

తిసః స్యుర్వృ త్తయసాసాం ఇతి షట్సంకరాద్ద్వయోః

తయోరేవ తు కస్యాళ్చిదావృత్వ్యా సంభవంతి షట్‌

మధ్యాద్యంతే దుతాద్యంతే విలంబాద్యంతిమే ఇతి

దు9తమధ్యవిలంబాధ మధ్య[దుత విలందితా

విలంబదుతమధ్యా చ మధ్యలంబిత స|ద్రుతా

లంబమధ్యదుుతా తద్వద్దుతలంబితమదధ్యమా

భవంతి సంకఠాత్‌ షట్సుుః తేమాతా ఏకవింశతిః

ఈమూడు గతులకు మూడు వృత్తులు కలవు. వాని
నామములు.
౧ విలంబిత (దుతగతి
౨9 మధ్యమ విలంబగతి
5 (ద్రుత మధ్యమ గతి
17 ]

(80 నృ త్తరత్నావలీ

పీనిలోని వాని యటు నిటు సాంకర్యము వలన ఆరు భేదములు
కలుగును. మై మూడు వృత్తులకు సాంకర్యసిద్దము లయిన మడ్చేద
ముల సంబంధము కలుగగా లీ“౬ =౧౮ పదునెనిమిది భేదములు
అద్దము అగును, ఇవి సంకీర్ణములు. మొదటి శుద్ద భేద (తయమున
సహాడీ గతిభేదములు ఇరువదియొకటి యగుచున్నవి. విలందిత(దుత
ములకు రెండిటి కావృ ర్తి యొనరించుటలో మధ్యమమునకు నావృ త్రీ
హార్చి మజ్ళేదములను సీద్ధపణచ వచ్చును, వాని స్వరూపక ధనమున
ఏ విధానము గుర్తించుట యుక్తముగా నుండును మధ్యమము
*ద్యంత ములో నుండుట, (ద్రుత మాద్యంతేముల నుండుట, విలంవిత
రూద్యంత ములనుండుట భావవీయము కాగా నిట్టి రూపము లేర్పడును.

౧ దుతమధ్యవిలంబిత్ర
_9 మధ్య(దుతీవిలంబిత్త
5 విలంబిక(దుత మధ్య
ర మధ్యవిలం వీతదుత
> విలంబితమధ్య(చుతే

౬ |దుతకేవిల బత మధ్య ur

ఆద్యంతీము లందు దుకమధ్యవిలంబిత ములను జాయపతి
“ంఠో కిగా చెప్పుటచే గతి ననుసరించు సుగతి కల నర్తకీ ఆయా.
గానము లం దనుసంథాన విశేషము కూర్చవలె నని భావము ఇంట్ల
ండలి విశేపూంఛములను తాల వాద్యాకర(గంధముల నుండి. హిం

సుట యుక్తము,

Pr

పరివర్తనమానా యే తాలోనోం నియతో అథయోః
మానసామ్యయజో యే చ తైరేవ పోోతయా గతౌ
న ర్షనీయం విపరా కిసాదప్పుకోఒరాంగరేఖయా

దేశీలాస్యాంగ ములు 131

ఆదితాలె కతాలాఖ్య మంఠికా వముథా ఇమే
పరివ ర్త మాజ్జేయాస్తాలాస్తాల విచక్షకై 8
(వతిశాలద్వితీయాఖ్యొో నిస్సారుక తృతీయకౌ
'ఏవమాదీ మిధో ee తజ్రేర్మాననమాలితి.

సలు

గ తివిధానము కై-లానుసారి కాగా తాలవిణథాన మిందు
నిరూవిక మగును. తాల ముల బతక కుటు పరినర్తసమానము లని
మానసామ్యము కలవి యని రెండు ఏధములుగా, నియతమ్ములె
యున్నవి. పరివర్తన శభ్రార మో విధముగ నిధా"హ్యాము,. తాల
శాస్త్రము నందు పరివర్శనము పారిభావీకపదము. తొలలయ
విధానమున వరివర్తన మంగము. గీతేమున గాని నాట్యమున గాని
పాదభఛాగముల ఆ వృత్తిని పరివర్తన మందురు. ఇచట పాద మనగా
వకకల ద్వికల చతుమ్మలాదులలో (పయు క్త మగు విభాగము.
గీకనాట్యముల తుదివరకు తాలమునకు పునఃపున రావ_ర్తన మావశ్య
కము. దానిే పరివర్తన మని వేగు. తాల కాల (పమాణము
మానము. తీ త్పామ్యమున తాల లయ విధానము లుండును. పరివర్త
సమానములుగా మాన సామ్యము కలవిగా (వసిద్దము లయిన తాల
లయవిధానముల బే గతిపౌఢీ నంపాదించిన నర్తకి న ర్రనరంగమున
న_ర్హన మూచరింప వలెను. శరీరము నందలి పూర్వ్యభాగ సంచారమున
గూడ నీ గతిపచారము ననుసరించి నర్రింపవలసి యుండుటను గతి
విదులు చెప్పిరి. .

ఆది తాలము వక కాలము మంళిక మొద లయిన చేరీ తాల
ములు పరివ_ధసమానము లని కశాలలత్‌ణనిదు లనిరి, (పతితాలము
ద్వితీయ కాలము నిస్సారుక తాలము అను బేశీకాలములు పరస్ప
రము మాన సమానములని తద్విదు లనిరిి ఆయా తాలముఃల
స్వరూపవి వేక మో విధముగ నున్నది.

132 నృత రత్నా వలీ

౧ అద తాల ము, “ఆదితాలేలఘుః, లఘునా త్యాది
తొల, స్యాత్‌ ౨ ఒక్క లఘు వాది కాలము.

౨ వక తొలము *వకదుతేన వకతాలః” ఒక్క
గురువుండుట వక తాలము. లత్యుమున వక తాలము ర క్తిప్రదము కా
వని వక తాలస్థానమున ఆది కాలము నివేశిత మయిన దని యందురు.

' ఏ. మంరిక. ఇదియు దేశీతాలము. *మంఠికా లా
నుత ద్యంద్యం 1) ెండులఘువులు చెండు గురువు లుండుట మంఠికా
తెాలము.

ర ప తితాలము, దేశీతాలమె లఘుద్యంద్వా.
దార్ల (౦ స్వాద్గగ నద్భయం > పతి తాలమున రెండు లఘువులు
రెండు గురువులు నుండును. కొందరు “లఘునా'చ (దుకాభ్యాం చ
పతి తాల; వికీ ర్రితఖి ఒక లఘువు ెండు గురువు లుండుట
ఫొందరి భావము,

Ae ద్వి తీయ తాలము, “(దుతద్భంగ్యా లఘు శ్చాం తే”
వ్వతీయ తొలమునందు ఆేండు గురువులు తుద కొక లఘువు నుండును.

౬, నిస్పారుకము. “ విరామాంతం. లఘుద్యంద్వం
శాలే నిస్పారుకే భవేత్‌” నిస్సారుక తాలము నందు విరామాంత
మున రెండు లఘువు లుండ్వును విరామ మనగా “విరామః తాల.
కాలోఒ(త స్యాత్‌ (దుతాక్కించిదూనితః” (ద్రుత కాలము. స
కించిత్‌ తక్కువ యయిన కాలము,

4
శ /
sist "Hh
HIND! 3

గలి భేదాః "౪
గతిరేకసరాఒన్యా తు ద్విసరా తినరా తఈ ''
' తిసృను గతయో దిక్షు సంభవంత్యభిలోన్వపి.
అణాల

సకాలా సహజా పాదనృతి రేకనరా మతా

దేశీలాస్యాంగ ములు 138

సకృదాద్యం వినిక్షప్య నిక్షి పేచ్చరణం పరం
భూఘృష్షనిక టే తన్య న్యాఫ్యన్నాద్యం పురస్సరం
యస్యాం పర్యాయిళో ధీరై ః ద్వినరేయ ముదీరితా
అస్యామేవ యదా పూర్వన్రివారం చరణస్సరేత్‌
ద్వివారం పూర్వవచ్చాన్యః తిిసరేతి తదామతా,

మరి కొన్ని గతిభేదము లిందు (వదర్శ్నికము లగును, వక్ష
సరగతి ద్విసరగతి (తిసరగతి యని మూడు గతులు కలవు. ఇవి
సర్వదిశలందును (పసరించును,

౧ వక సర. తాలవిధానము ననుసరించిన సవాజ మగు పాద.
పిసారము వకసరగతి యనుట సమ్మతము, వక్షస్వర మనునొక
వర్హాలంకారము కలదు. సరిగమవధని అను స్వరములకు,
కమముగా నారోహణము వలన ఆరోహీ వకన్వరము కల్లును.
నిధపమగరిన అను వ్యుత్కమమున నవారోవా మున్నచో
అవరోహి ఏక్షస్వర మగును. స్వరము లన్నియు (క్రమముగా వకఘాత
రుచిరము లయిన-వో వక్రస్వర మగును. తాల మొకలఘువుతో
నుండుటను ఏకఘాత రుచిర మనునది సూచించును. ఇది ఆదితాలాను
గతమె తానా యుండును.

్ర ద్పిసరం మొదట నొక్కా పర్యాయ మొక చరణము
నుంచి రెండవ చరణమను భూఘృప్ట, మయిన సమోపభాగమున
నుంచునది. ఆ రెండవ చరణమునకు మొదటి చరణమును పురస్సర
ముగా నుండునట్లు కూర్చు వది. మణుల రెండన చరణమును మటుల
మొదటి చరణమును పర్యాయమున గూర్చవలెను, ఇట్ట విధాన
మునకు దసర మని శేరు, ద్వినరమను వర్షాలంకారము కలదు,
స్వరయుగముకు రెడు వర్యాయము లుచ్చరించి వేరొక స్వరము

134 నృత్త రత్నావలి

నొక్క పర్యాయ ముచ్చరింప వలెను, సరి సరి గరి గరి గమ ఇయే
న్యుత్ర,-మమున మ గరి గరి గరి సరిస. ఇది రూపక తొలానుగత మె
ఆనుపూర్వీవిశిష్టముగా నుండును.

3 తిసరం ఈ ద్విసరగతి యందలి మొదటి చరణము
మూడు పర్యాయములు ప్రసరించిన చో రెండవపాదము పూర్వము
వలె ద్వివారము పిసరించినచో (తిసర అను గతి యగును, (తిస్వర
మను వర్లాలం కారము కలదు. ఇందు స్వర(తీయమును “రెండు పర్యా
యము లుచ్చరింప వలెను. అనంతర మున్న స్వరము నొక పర్యా
యము పలుక వలెను. ఇది రూపక తాలానుగతముగా నుండి ఆను
స కల దగును, సరిగ సరిగమ రిగమప.

ఈ నిరూపించిన వకసర్వర ద్విస్వర (త్రిస్యర విశ్తేవములకు
ఏకసర ద్విసర (తిసర గతులకు సంబంధ మూహీంచునది.
అ [గతః పృవ్టతో వర్ష్యం దిక్షు షట్సస్టపకాస్వపి
న్వ సికం ఘటయేత్పూర్వః వలో విశ్తేషయంశ్సరేళ్‌
ఏళ్లాస్వేవ యధా తాః మ్య స్తదా స్వ స్తికప్లూర్వకాః
అన౦తాః స్ఫురిమాశ్చారిపాట లాన్యాంగ ఫంగతా।

ఈ చేప్పిన గతి భేదములు స్వ ్తి స్థిక్‌ పూరక ములు కాగా ఛేదాం
తరములు కలుగుట యిచట నిరూఫికిము లగును. అగ భాగమ్మును
విడనాడి పృవ్భ భాగమును విడనాడి యితరము లయిన్ల ఆర్లుదిక్క-
లందును మొదటి వాదమున స్వ సిక మును కూర్న లెను. రెండవ
పాదమున లిశ్లేవ మ్రొనరించుచు సరింప వలెను. ఇట్టనుసరింపగా
స వకసరాది. గతులలో స్వ సిక పూర్వకము లయిన గతిభేదము
లేర్చడును, ఇట్ల గతులు చారి పాట లాస్యాంగ సంగతములై అనంత

దేశీలాస్యాంగములు 135

భేదములు కలవగునుు వాని నన్నిటిని సంఖ్యానించుట శక్యము
కాదు. అభ్యూవాసారముగా సమర్లు లగు వారు ప)యోగమున సరి
చూచు కొనుట యుచితము

లీలాః సౌష్టవో పేతాః సోల్తాలాః సాక్షి వి|భ్రమాః

హ స్తకరణాః కస్య గతయో న మనోహరాః

ర

ల్‌

అధ్యాయోపసంహారమున జాయనేనా వతి ౫తిపిశంస యొన
రించుట యిందున్నది. లీలానహితములు సౌవ్షనో వేతములు జిల్లాల
యు_క్షములు నే|తవిభమ సహీతములు వాసాచరణ సహితములు
నయిన గతు లేకికి మనోపారములు కావు? అపి యట్టివి సర్వమనో
రములు. వీనిలో లిలాసౌష్టవోల్లాలావీవిభమ వా_స్తకరణ పదములు
సాభిపాయముగా (వపయు_కృము లయిశవి,.

శ్రీ మన్మహారాజాధిరాజ గణపతిదేవ
గజసాధనిక శ్రీ జాయ సేనాపతి
విరచిత నృ_త్తర త్నా వల్యాం
దేశీస్థానక కరణ (భొమరిలతుణా నామ
షస్థాభ్యాయః

ఆం(ధభోజ, సాహి*తీవల్లభ

శ్రీ ముళ్లపూడి తిమ్మరాజ
భావసాధక (శ్రీ మాధవరామశర్మ

విరచిత సాహితీవల్ల భాఖ్య వాక్య

బేల పాటచారలా ప్యాంగ గ-చిలతుణము

షష్థా ధ్యాయము.

(శ్రీ?
జాయసేనాపతి విరచిత

ఈ స_ప్తమాధ్యాయనమున సర్వ్యసంభావనీయము లగు విశేష
ములు కలను నృ త్యారంభ యోగ్యము లయిన తిధులు నిర్ణితము
లయినవి, వాని జూచి యారంభ యోగ్యములు కాని వానిని
గుర్తింప వచ్చును. రంగభూమి న్యరాూవ మున్నది. నాట్యశి మూరంభ
సమయమున జేయ నలయు పూడావిశేఇము లున్నవి. శిశ్రాపద్ధతి
కలదు. శిక్షాయోగ్య యగు కన్య స్వరూపము ఆ కన్య నేపధ్యము
శిక్ష్రోపకరణ ములు నిగ్లిష్టములగును. అభ్యాస క్రమము పాటపమునకు
కారణము లయిన నృ_త్రరవాస్యములు నిర్జీ తము లయినవి.

భావ(వాధాన్య మంత్రట అపరిహార్యము, దృష్టీ మనోభావ
ములు కరానుసారులుగా నుండుట కరములు రసవినియాగ౫మున
నుండుట నిర్దిష్ట మగును. జూడ పదక త చ్భేదములు నున్నవి. నర్తకి
ప వేశించి మొనరింప వలసిన విధానములు చితఏపద్ధతి బేశీన్స త్ర
భేదములు వికటన_ర్తనము (వేంఖణ న్రర్తనము సూడన రనము రాసక
నిరనము పాత వాళ _స్య్వము రాసకోచిత మయిన న్‌ు re
నయము నిధాకపిత మగును,

న_నమున పవేశ నిర్షమునాదులలో కొన్ని విశేషములు

కలవు, న "రక సంఖ్యయు నియతము. శివవీయ న_ర్తనము సవిశేమ
18 3

138 నృ త్తరత్నావలీ

ముగా దెలియ దగి యున్నది. శివోత్సవములలో నది యా చరణ
యము. చిన్తు నృ త్తీము కందుక నర్తనము భౌండిక నృ త్తము వివిధ
రుతముల ననుకరించుట అది పహోస్య పాయ మగుట దాని వినోద
ఫలత్వము ఇందు నిరూపితీము కాగలదు. నర్తనము నందలి గానము
లన్నియు కిరాత రూపు డయిన శివుని స్తుతిహాూపఫములుగా నుండును,

పురువములును కొన్నిటిని (పయోగింవ జనును. చారణన్న_త్తీము
సౌ రాష్ట్ర్రన_రనము బనుచాప నర్తనము కోలాట న_రనము
నిరూవితీములు కాగలవు. ఎందును (గ్రామ్యత యు క్షము కాదు,
న ర్రకీ లతుణము న రక లయేణము గుర్తింపదగి యున్నది, బృంద గీతి
తద్భేదములు ఉత్పవాదులలో నుపయోగించుట యిం దుండును.
రోం౫్గ మంటపము దాని భేదములు వర్గితము లగును. సభాపతి లవ.
ణము సభ్యగుణములు ఇందు నిరూవీతములు కాగలవు, 9 టీయధ్యా
యము సర్వసవృాదయసం భావ్యముగా నిరావిత మగును. నృత్తగార
వము గుర్తించుట కిది యావశ్యకము,

ఇందు మొదట నృ త్యారంభ యోగ్యము లయిన తిధుల
వార నక్షుతఏముల విచారణ మి ట్లున్నదిం

తిధిస్పర్వా వినా రికా తయో వారా బుధాదిమాః
హస్తః శతభిషగ్పుష్యావనూరాధో త్రరాత్రయం
ధనిష్టా రేవతీ జ్యేష్టా నృత్యారంభే ప్రశస్యతే

..
స! య

క శూన్యతిధికాక సర్వతిధులు నృ త్యారంభమున్ల. క యల
యగును. బుధ గురు ళుక వారములు మూడు నముబీవేషులు. హస్త
శతభిషక్కు పుమ్యమి అనూరాధ ఉ _క్రరాత ) యమనదగిన ఉతర
థ్‌ _త్తరాభ్యాద ఉత్తరాపాఢ నక్షత్రములు ధనిష్ట ేవతి జ్యేష్ట అను
నేత్రములు నృ త్యారంభమున సముచితేములు.,

.

రంగభూమి 139
ర౦0గ భూమిః

ఫౌడే కేలివనే రమ్యే శాద్వలే2న్యత వా శుభే

స్థానే యోగా విధాతవ్యా వితానాదివిచితుతా

సిరా. శక్షా సమా గొరీ కృషా వా రంగభూర్మతా

ఛి ౧5 ణి

హేమంతే రే చోషా వసంతగ్రీష్మయోర్తి మా
(> లా

ఘనాగమాపగమయోః సాధారణగుణా తధా

రంగభూనిర్దయ మిం దున్నది. రాజసొౌధమున రంగ శాల
యుచితము శేలివన ముచితము. శేలివన మనుబ అచటనున్న
పాిసాదము వివశ్నీతము కావలెను. రమ్యుముగా నున్న శాద్యల
మందును నృృత్యరంగ ము కూర్చు వచ్చును శుభాస్పదమయిన యితర
స్థలమునందును నృృత్తవినోదనము యుక్తముగా నుండును. ఆయా
స్టలములందు వై యాచ్చాదనము లేకున్న చో వితానాదివిచిత్రతను
సంపాదింప వలెను, అటి సముచిక స్థానము నందు రంగభూమి
యుండుట యు క్రము+ వార్శ్యమున గృవామధ్యమున మనోవార
పాింగణమున ఉద్యానమున శాద్యలస్థానమున నృ _త్తవినోదము
యు క్షముకా నుండుసని మానసోల్లాసాదులందు కలదు. అట్టి భావము
జ్యాయన రచనలో సంగృహీత మయినది. రంగభూమి స్థిరము
శ్లక్షుయు. సమముగా నుండ వలెను ఎగుడు దిగుడుగా నుండక
నిమ్మా న్నతభాగముల సద్దు చాటుతో నుండవలెను, నున్ననె
మెత్తగా నుండవలెను, ఇట్లున్ని రంగభూవి గెరవర్ష్మముతోగాని
సీల వర్ణ ముతోగాని యుండ దగును ఈ వర్గములతో నున్న చో
దృశ్యము సదస్యులకు రమ్యము కాగలదు.

శంమంత శిశిర సవయములం దుస్లత క లిగించునదిగా,
వసంత(గీమ్మ నమయములలో శ్రీతలత నాపాదించునదిగా వర్షా

140 నృ త్తరత్నావలీ

ఫరత్సమయములలో సాధారణ గుణాశ9య ముగా నుండుట
యు _క్షము. అట్టున్న నే సదస్సులు దృశ్య(శవ్యలగ్న మానసు లగుదురు,

ప శ రా దడి పూ జూ,

వి ఘ్నేశ్వరం సుర జ్యేష్టం వె కుంఠప్రముథాన్సురాన్‌

భారతీం చండికాం మాతృసమాజం కులదేవతాం

ఆతోద్యమలఖిలం తాలం దండికాం స్టూణయోర్వ్వయం

రంగభూమి ముపాధ్యాయం కన్యకాం చ యధావిధి

విపేణాభ్యర్చయేత్‌ శుభే ఏగంధపుష్పాక్షతాంబరైః

ధూపెరారాతిక్రై ర్లీపె రైవేదై క ర్వివిధై రపి

రంగ శాలలో న రనారంభ సమయమున కొన్ని పూజావిధా
నముల నోనరింప వలసి యున్నది. వాస్తువిద్యాతం[తానుసారము న
భవనము 'స్టావరాత్చృకముగ నున్నను చేతనాత్మకముగ నుండుటయు
విసిద్ధము. సర్వ బేన తాత్మక ముగ నుండుటయు నున్నది. కావున
నచట మొదటగా సుర జ్యేఘ్టడయిన వి మ్ను శ్యరుని పూజింప వలెను.
నమ్ముట విహ్ల్ల్వాది దేవతల నర్చింప వలెను. భారతీ దేవిని చండికా బేవి
నారాధింప వలెను. మాతళ్ళసమాజనామమున జెప్పుదగిన సప్త
మాతృకల నారాధింపడగును, (బాహ్మీ మాహాశ్యరి కావమూది
వైప్లవి వారాహీ ఐం(దాణి చాముండేశ్వరి అను వారు స_పమాతృ
కలు. కుల చేవ తారాధన మావభ్యక మ, కల చేవతలు కుల పాలిక
కామేశ్వరి ఉమా దేవి హైమవతి (శ్రీదేవి మాధవి మొదలగు... (పనిద్ద
నామములతో కుల దేవతలా రాధ నముల నందుకొంధురు;
నృత్యరంగ స్థలము న నావళ్యేకములయిన ఆతోద్యములను "తాల

మును దండికను స్థ్థూణాద్వయమున్లు రంగభూమిని నృ త్రవిద్యోపా
థ్యాయుని నవవర్హ కన్యను యధావిధిగా సం్యవపదాయ విదుడయిన

రంగభూమి 141

శో(తియాహ్మణునిచే నర్చింప జేయవలెను. శుభ్యములయిన
గంధపుపష్పాత తాంబకములతో ధూపములతో ఆరా ర్తికములతో
దీపము లతో వివిధములగు నై వేద్యములతో విపుడర్నన మొనరింప
వలెను,
ధి కూ ప వ త్రి;

షట్స ప్రవర్షదేశీయాం గౌరీం యద్వా తు రోహిణీం

కన్యాం చార్జోరుకం గాఢం వసానాం శిక్ష యే[చ్చమం

తతః స్తనోద్యమే జాతే దధానామపి కంచుకం

నాట్యాచార్యుడు నాట్యము సృత్యుము న తము శిష్యులకు
నిక్షణమున శిశ్లిి త మొనరింప వలను. ఈ శి శ్రైపద్ధతి యిబ్లున్న ది.
ఆరుగావి. వకుగాని. సంవత్పరముల వయనుకల కన్యనగాని,
అంశికన్న చిన్న వయసుకల గౌరి యనదగు కన్యనుగా ని, అధ వా;
తొమ్మది సంవత్సరముల వయసుకల రోహిణి యనదగు కన్యమనగాని
గాఢముగా చిన్నలాగు (అర్దోరుకము) ధరించిన దాని నృత్య(శ్రమ
శిక్రిత నొనర్పవలెను. వయసధిగముగా నున్నచో నవయవములు
నృ_త్తశిక్షణోచితముగ నుండ జూలవు. కావున లేతవయసుననె శిక్షణ
వూయ వలయును. ఆ కన్యకు _సనోద్దమ మంకురించినచో కంచుక
దారణము యుక్తము. రవిక ధరించు కన్యకకు శిక్షణమిచ్చుట
యుచిశము 9 ట్లుండు కన్య శిశ్రాయోగ్య. ఆ కన్యా నేపధ్య
మర్దిరుకము. సవా గురము వోటమరించిన చో కంచుకము. అట్టి
విల్లు నాట్యాభ్యాసశికుణ మిచ్చుట రమ్యుము. శ్రీమమనునది
నృత్య భ్యాసము. 5
నాట్యశికు ణము న కొన్ని యుపకరణము లున్నవి, అట్టి యుప

కరణములను అవధభానవిశేవమునకూర్చి యుంచనవెను. గిఠుణ విధా
నమున కొక దండిక యావశ్యకము, ఆ దండికా లతుణ మిట్లున్నది.

ti? నృ త్త రత్నావలీ
ద౦డికాలవము ఇం

ణవీం దండికాం శనం దోషహీనాం సుఖ(గహోాం
_వ్రభిః వర్వభిర్యు కాం మూలతో గాతవర్తనైెః
గాత్రసౌష్టవసిద్ద్యర్థం కన్యానాం సనసంమితాం
ప్రాగగ్యముదగగ్యం వా స్థూణయోర్విని వేశయేత్‌
హస్తాభ్యాం దండికాం ధృత్వా స్‌ ర నవక.

వె
య్‌
న

ఆదార్యస్యోపదేశేన మార్గ దేశీ విభాగతః

శి క్రూ పద్ధతి యందలి దండిక వెదురుతో సిద్దమయిన దండము
“వేణుదండము ఇ వె ణవదండిక. ఆదండీక శ క్లుము నున్నగా నుండ
దగును, వ కావలెను. పొరుపు లుండరాదు. చేడు
రేగరాదు. ముడులునుడు లుండరాదు, పట్టుటకు యోగ్యముగా
చక్కగా నుండ వలెను నుఖగహము కావలెను. వడుకణుపులతో
నుండవలెను. ఆ దఃడమును మొదటి నుండియు కణుపుల దగ్గర
మలచి నున్నగా జేయ వలెను, ఆ దండిక' నర్తన మొనరించు కన్యల
స్కనసంమితేమె యుండ దగును. వాదయ పమాణము నుండ
వలెను. అఆ దండము స్వరూ; సౌష్టవము !లది యగుటకై పోగ.
గముగగాని ఉచదగ్య్గ ముగగాని లందు ఆముల మధ్యకూర్చి
యుంచ వలెను. అప్పుడది వంపులు దీరి తిన్నగా నున్నగా నగును
అబు యుక్త రూపమయిన దండికను థైర్యనిద్ధిక. నర్తకి ధరింప

వలెను. మార్షటేశీ విభా౫మున ఆచార్యుని యుప చేశాను సారము?
నా నర్తకి (పవర్తింప వలసి యుండును. దండికను చేశ బటి నర్తకి
పాదగ౫తు అభ్యసించుట మొదటి రీతి. ఇట్లు దండికోవయోగ

మున్న ది, దీని ఆనన రకు నర్తకి యభ్యాస -బేయినరిం చుట
యు _క్షమూ

రంగ భూమి 143
ఆఅ భ్యా సక మః
స్థానాదీన్సుకరరానాదౌ (పయోగాన్హుష్కంరా సతః
అభ్య సేచ్చనకై ర్నిత్యం యధా శాఫంతి ర్న జాయతే
బుద్ధ్వా సిద్ధాన్పయోగాంస్తాంస్తాలై నృంయోజయేత్పునః
అరై తాన్వ క్రువాద్యేన గీతేనాపి కృమాత్తతః

న_నాభ్యాస మొనరించు నర్తకి ముందుగా సుక్షరములగు
వాని నభ్యసింప వలెను. తృతీయాధ్యాయమున నిరూవితము లయిన
స్థానములు సుగరమిలు,.. ధ్ధానమె స్థానకమ.. అది భావిగ త్యనుకూ
లము. న_రనాద్యంతిము లందీ జాని మావశ్యకము. “ఫి లౌ
గచ్చేత్‌ తదం లేపి8 ప్రేత్‌ ౫ అద్యంతిములలో స్థాన మా ఎశ్యకము.
స్థానము లేకున్నచో చే పియోగము నుండదు. భావరోగము కల
ఫరీరాంగ విన్యాసవి శేమము స్థానము. నిశ్చలముగా నుండి మొద
టగా నేత క ర్మాభ్యాస మునరించుట యుక్తము. భావయోూగమున
నేత్రకర్మ లలవజచుకొన వలెను. వైష్ణవ స్థానము మొదలగు;వి
తృతీయమున నిరూపితీము లయినవి ఇట్లు సుకరములయిన స్థానాదు
లను నర్తకి పిధమాభ్యాసమున గుర్తింప వలెను. అనంతరము
దుష్కురములగు (ప్రయోగముల నభ్యసింప వలెను. నెమ్మదిగా
నెమ్మదిగా న భ్యసింపవ లెను. తొ. దరపడ రాదు నిత్య మభ్యసింప
వలెను. (శ్రమకలుగకుండున ట్రభ్యసింపవ లెను. ఆ వీమ్మటనే సిద్ద
పఎయోగముల ననుసరించునది. ఇ ట్లభ్యాసించిన వానినన్ని టిని
తాలములతో సంయోజపవేసి పునఃపునః అభ్యసింపవ లెను, అనంత
రము వక్తవాద్యమున కూర్చవలెను. వ_క్తఎవాద్యము = స్వరము
లను నోటితో బలుకుట, వాద్యధ్యనులను నోటితో ననుట వాని.
వరుసలను ముఖమున ననుట. ఇట్లు వక్క వాద్యమున గూర్చి యభ్య

t44 నృ త్తరత్నావలీ

సించిన యనంతేరము గీతీముతో యోజన మొనరించి యభ్యసింప
వలెను, ఇట్లు (క్రమముగా నభ్యాసించుట శిశ్రాపద్ధతి.

గురుం సంతోష్య బృందేన సహ స్వర్హాంబరాదిభిః

శుభే హి పూర్వవత్పూజాం విధాయాతోద్యవాదకై ః

సార్ధం సర్వేణ బృందేన శమం కుర్వీత నదర్తకీ.

సక్రమముగా శిక్షూపద్దతి ననుసరించిన నర్తకి తన బృంద

ముతో గూడి గురుపూజ నాచరింప వలను, స్వర్షాంబరాదులతో
నారాధింప వలెను. పూర్వమువలె శుభ సమయమున పూజనిర్భహింప
వలెను. అనంతరము అతోడ్యవాదకులతో తనన ర్రకీబృందముతో
గూడి నర్తకి నృత్తాభ్యాస మొనరింప వలెను. గురుసమత్తమున
గుర్తించి గురుదశ్నిణలిచ్చి నర్తకీబ్బృందముగూడి. గీత వాద్యసమ్మిలిత
ముగా నభ్యాస మొనగింపవలెను, నలుగురు కలిసి యభ్యాస మెన
ర్లించునప్పుడు చక్కగా విశేషములను గుర్తింప వచ్చును, పొరబాటు
లను సర్దుకొన వచ్చును. ఈ యఫ్యాసమె (వొఢి నిచ్చును,

(పొఢాయామధ నర్తక్యాం గీతే వాద్యేఒధ న రనే

పారంపర్యాత్సమాయాతమభా్యనసా్యహ్యగోచరం

శోకానాం పంచకేనా త సార్రేన పకటీకృతం

ల న ఇ

రహస్య ముపదేషవ్య మాచార్యేణీద మాదరాత్‌.
వ

అభ్యాస విశేవమున నర్తకి పొౌిఢథ శకాగాందు. గీకమున
నర్తనమున వాద్యమున న రకి పొఢ శ్రావలయును గీ తార ము
నేనుసరీంచి న ర్రించుటలో వాద్యానునారమ'న న ర్శించుటలో నేస్పన
విధమున దోషరహీతముగ నర్తించుటలో నేప్పుగలది కావలెను.
“నే నదోవముగ నర్శింపగలను” అను ఆత్మవిశ్వాసము కలది
కావలెను, అప్పుడు పారంపర్యమున సమాగతము లయిన విశేషము

రఈ0ంగభూమి 145

లను బాగుగా (గ్రహింపగలడు, అభ్యాసమున గోచరముకానట్టివి
సాం(పదాయకములయిన విశేషము లనదగినవి సమధికముగా
నుండును. వానిని సానధానముగ నర్తకి గుర్తింప వలసి యున్నది.
నాట్యా చార్యుడు శశ్షూపద్రతి ననుసరించి మ క ఖ్టమున (వ వాఢ
యయిన నర్త$ నుదేశిచి యాదరముగ ఫొంత ఉపచేశింప వలసి
యున్న ది. ఇదియే సమయము సాం[పదాయిక మభ్యాసాగోచర
మగు నాట్యరహాస్యము నుప టేశింప వలెను, అది సార్లశ్లో క పంచక
మున నిందున్నది. ఆ యుప దేశము గహించి నర్తకి నర్తకి కాగలదు,
న్భ త్తే రహా స్య 0,

గీతస్యావయవానంగై ః భావాన్‌ దృష్టివిచేషితై ః

హ స్రైరర్ధం, లయం పద్భ్యాం, వర్హాన్వామెః వృదర్శయేత్‌

గీతాక్షంసమం వాద్యమవాద్యం గీతమేవ వా

లాస్యాంగై ః పాదహసాదై్యై న్తన్మిశై )! నృ త్తమానయేత్‌

పాణేశం భావయంతీ స్వం మానసేన సభాపతిం

గీతార్థాపతితా న్భావా న్వ్య్యంజయంత్యనురంజయేత్‌

యేమ యేషు (పయోగేషు (పేక్షకాణాం రుచిర్భవేత్‌

సమ్యక్‌ జ్ఞాతేంగితా కామం భంగ్యా తాంస్తాన్‌ పదర్శయేళ్‌

అజ ఇళాళ్టస్తానాం వినియోగేష యతో హేతోః కరో భవేత్‌
దృష్టిక్మనశ్చ భావశ్చ. తత ఏవ భవే(త్క మాత్‌
రసానాం పునరుత్స తిర్భానై ర్భవతి భావిత్రె |
ఇచట నిహాపించిన సార్టక్షో కపంచక ములో పదునొకండు

పం కలలో న్ఫృ తేర వాస్యము త. అందలి వివమయము లిట్టున్న వి,
గీతము యొక్క యవయవములను అంగములచే (పదగ్శింప వలెను,
భావములను దృష్టివిచేష్టితములచే (ప్రదర్శింప వలెను వా స్తములచే
19 ]

146 నృ త్తరత్నావలీ

నర్గమును పాదములచే లయమును పాటములచే వర్శములను అభిన
యించి పదక్భింప వలెను, పాద వాస్తాదుల విన్యాసములతో గూడు
కొనిన లాస్యాంగములచే నృ త్తీ మనుసరింప వలెను, ఆ న్ఫ_త్తేము
గీతాక్షర నమమయిన వాడ్యముననుసరించి యుండును. వాద్య
రహితమయిన గీతము ననుసరించియు నుండును. అట్టి నృ తీమును
హ_స్తపాదాద్యభినయ _ మిశిమయిన లాస్యాంగ (పదర్శనమున
ప) యోగింప వలెను,

నర్రకి సభావతిగా నున్న సవాదయుని మనసులో తన
పా) ణేశ్వరునిగా భావించి గీ తాన్ధానుగతములై యున్న భావములను
అభివ్యంజన మొనరించునధదై రంజింపజేయ వలెను. వయే ప”) యోగ
ములలో (పేతకుల కభిరుచి యుండునో ఆ యభీరుచిని బాగుగా
గుర్తించి చక్కగా నొ యా భంగీవిశేషములచే నాయా భావఎ లను
(పయోగమున (పదర్శింవ వలను క రవీన్యా సము రస్మపయాగము
లందు వినియోగములందు ననుగతమె యుండును గావున దృష
మనస్సు భావము ఆ(క్రమమునె యనుసరించి యుండవలెను, బాగుగా
భావితములయిన భావముల వలననె రసనివ్చ లీ యుండును, కావున
రసోత్ప్చ త్తికి తగిన విధమున భావ్యపయోగము భావనీయముగ
నుండుట యు క్రము. మనము ద్భషీ హస్తము ఒకడానికొకటిగా
సంబద్ద మె యుండి రసవినియోగము వొందునది కావలయును. కావున
రసపరక్లవసాన స్థితికి తగిన విధమున నృ త్తే త మాచరింపవలయు ననుట
నల్ల త్త రవాస సము.

వా ద్యప పద్ధ్‌ తిః
' అధ పాత్సన్య నృత్తార్గం ప. వాద్యపద్దతిః
మతంగవ్య మతే (పోకా బృహద్దేశీ విధానతః
నృ త్తప కరే శుద్దా విచితా చేతి సా ద్విధా.

ర౦0గ భూమి 147

ఇక పాఠము నృత్త మొనరించుటకై వాద్య పద్దతి నిరూవిక్‌

మగును. వాద్యానుసారమున నృ త్త మొనరింప వలెను. గావున
వాద్యవిధాన మిచట నిరూవిత మగును, బృహ దేశీ విధా నానుసార
మున మతంగుని మతమున వాద్య పద్దతి నియావికీ మయినది. నృత్త
(పకరణము నందు వాద్యరీతి శుద్ధము విచిత్రము నని రెండవిధములు.
మతంగుడు బృవా కేళి యను (గంధమునకు రచయిత. సంగీత శాస్ర
కారు లందరు మతంగుని పిమాణముగా నెన్నుదురు. విషయ
పరామర్శమున మతంగకౌశలమః (పశంసనీయము. అతడు నిరూ
వ్లించిన వాద్య పద్దతి యిందు నిరూవీత మగును,

సమహసో భవే తత (పాక్‌ సర్వాతో ద్యసంభవ

పావృదారంభ సంరంభ గంభీరాంభోధర ధ్వనిః

రంగపృత్యూహ శాంత్యర్థం నాయకస్యాపి వృద్దయే

వాదనాత్సమహస్తాదై్యః పామైరన్వర్గ సంజ్ఞకః

భృశం సమహహారాభ్యాం హస్తాభ్యామపీ వాదనాత్‌,

నృత్యరం౫ స్థలము నందు మొదటగా సర్వవాద్య సముత్పన్న

మగు సమవా_స్తమును వాదన మావిమ్మృతీము కావలెను, సర్వ
వాద్యమున వాదనము నసమ (శుతిమహితమగు నాద మావిర్భా
వము: 'పౌంద వలెను. ఆ ధ్వవి వర్థారంభ సంరంభము కల గంధీ
రాంభోద ధ్వనిగా భాసింప వలెను, ఆ గంభీర ధ్య? రంగవిఘ్ను ముల
నన్నిటిని ఇవూం30ప జేయ గలదు. ఈ ధ్వనిచే విఘ్న ములు నశిం
చును. నాయకుని అభ్యుదయమునకు నిది సూచకము, సమహాసాది'
పాట విధానములతో వాదన మున్న ం౦దున నీ గంభీర ధ్వని సమహా_స్త
మను సార్ధక నామమున నున్నది, : బాగుగా సమ విహారము కల
వా స్తములతో వాదన ముండుట వలన గూడ నిది సమహ_స్త నామ
సార్ధక్య్యిమున నున్నది.

148 నృ త్తరత్నావలీ

తదను వవిశేద్యంగే నమపాదేన న ర్రకీ

కృతసందల+కా కుర్యాద్వామపాదం నికుట్టితం

ముఖ|తయేణ కుర్వీత సాంగేన పుటిలం తతః

తత హృవ ర్హయేదీతమధై తి ద్వినివ]ర్తయేళ్‌.

గంభీకధ్వని యాపూరణానంతీరము నర్తకి సమపాదమున
నున్నదై పవేశింవ వలెను. అట్లు రంగమున (ఫవేశించి నందంశ
మను అసంయుత వా స్తమును పట్టంలెను. సందంశ హస్తము ద్వితీ
యాభ్యాయము న నిరూవితే మయినది. ఈ పందంశమిు అ(గసందం
నము ముఖ సందఎశము, పాక్ళగసందంశము నని మూడు విధములు.
సమయ వినియోగ సముచితీముగా సందంశ హా స్తము[చ నవలంబీంచి
వామ పాదమును నికుట్టిత మొనరింప వలెను. అనంతరము ముఖ
తయమను వాదన విథానమెన పుటిల మను వాద్య పద్దతిని
(పవర్తింప జేయ వలెను. అపూకు గీకమును (పసరింప జేయ వలెను.
అనంతరము దీని నివర్రింప జేయునది.
ముఖత యము. గీతన్న త్ర (వారంభ విధానమునకు ముఖ

మని వేరు. ముఖమననది యొక: తా౭విశేషము. నాలుగున్నర
మాత లు కలది, ముఖ సజ్జ క విధానమును మూడు ప ర్యాయము
లాచరించుట యిం దావశ్యన ము. సాంగముగా మ-ఖ(తయమున
పుటిలము (పవర్త్హింప జేయునది. ఒకానొక చితవాడ్యమున నుండుట
ముఖ వాద్యము కాదగును. చి( వాద్యముతోనున్న ముఖ వాద్యమును
పుటిల మందురు. న_రృకుడు ' వాద్యశుతులను గుర్కింళశున వాడును
మః: ఖ-చాద్యవి శార దేడుగ నుండుట యావశ్యకము కదా! చిత వాద్య
మున నుండు ముఖ వాడ్యము పుటిలము కాగా సీ పుటిలము (ప్రవర్తింప
చేయుట యుక్తము. అందు గీత పవృ త్రి యుక్తము. అనంతరము
నివ_ర్తన ముండునను భావమును సె స్థలమున గంర్తించున ది

రంగభూమి ' 149

కలిచన గతయః

కుర్యాన్ముఖత్సయేణాధ పదై రంగె ః హృశేశికం
విదదీత కియతా్యలం గతిం మంఠికయా తతః
కమా త్తదనుయోజేన ఖండయతా వదేన చ
మలపేన తధాంగేన పాశెశ్చ సుమనోహరై ః
శుష్క వాద్యం పృయంజీత హృవేశపదయోః పునః
శంఖకాంస్యాదిసంభూతా మృదంగకరటోద్భవాః
పొటావిచి[తతా హేతోః వాద్యాః (శో[తనుఖావహాః

నృ త్తీమున పివర్తించిన నర్తకి రంగమున నొనరింప వలసిన
కొన్ని గతివిశేవము లిచట నిరూపితములు కాగలవు, ముఖ(తయము
ననుసరించి పదములచే అంగములచే తగిన విన్యాసముల పిద
ర్భించుచు నర్తకి (వవేశితము నాచరింప వలెను. (వవేశిక మనునది
యొక నృ త్తీవిశేషము. లది (పవేశికము నగును ోప్రవేశయతి
పా(తాణి రంగం? పాతలను రంగమున (ప వేశింప జేయునది.
పవేశసూచకము లయిన గీత పద్ధతులు (వసరించుచుండగా నర్తకి
(పవేశ మొనరింప వలెను ముఖ[తయ మనుట - ముఖ మనునది
గీతాంగము. గీతనృ త్త (పారంభ విధానమును ముఖ మందురు, ముఖ
మనునది యొక తాలవిశేవము. ఇట్లు గీతాంగ ముఖ(తయమున
పదవిన్యాస మంగవివ్యాసము సముచితముగా నుండునట్లుగా నర్తకి
(పవేశ మొనరింప వలెనని భావము,

అనంతరము కొంతకాలము మంఠికావీధానమున గతి ననుస
రింపవ'లెను. మంఠక యనునది యొక తాలవిశేవము. పరివర్త
సమానము లయిన తాలములలో మంకిక యున్నదని షబ్టాథ్యా
యము తుదిభాగములో నిరూవిత మయినది. ఈ మంరికయె మట్ట

150 నృతృరశ్నావలిీ

పదమున నున్నది. మంఠిక చేశీతాలము. మంఠికా తాల విధానమున
గతి నొనరించిన పిమ్మట యోజ విధానమున ఖండయతి యను సార
మున వదవీధానమున మలప విధానమున అంగరీతులచే మనోవా
రము లగు పాటములచే శుష్కువాద్యమును (పయోగింప వలెను,
ఇచటనున్న యోజాది పారిభావీక పదముల భావము నిట్లు (పహీంప
దగును,

౧ యోజి; ఇది యోజనము నగును యోజ యనునది
యొక తాలవిశేషము. ఈ యోజతాలమునకే భేంకి యనునానుము
నున్న చి.

౨ ఖండయలతి; ; చేశీ పద్ధతికి సంబంధించిన వాద్య విధా
నములలో నొక విశేవము,

కె పదము: ఇది యొక (సబంధాంగము, వాద్య (పబం
ధమ్యు ఆది నుండి వాదన మొనరించి పాట విథానమున యతి
విడనాడినచో పదమని యందురు. దీనిని దీ పన రనమున నుపయో
గింతురు, (పబంధాంగము లారు కలవు వానిలో పద మొకటి.

ర మలపము; వాద్యని శేషము వాద్య(పబ ధము దీప్త
న ర్తనమున వినియు క్ష మగును,

(ప వేశమున పద(వ సారమున కుమ్మ వాద్య మును (పయోగింపం.
వలెను, (శోత్యసుఖావవాము లయిన వాద్యములను విచిత్ర తా
సంవాదనమున కై పయోగించుట యుక్తము, అశై పాటవయోగ
మావశ్యకము, శంఖము కంచు వాద్య ము మొదలగు వాని వలన
నుత్సన్న ము లయిన పాటములను ప్రసరింప జేయవ లెను. మృదంగ

కరటసముత్ప్సన్నములగు వానిని (ప్రయోగింప దగును, మృదంగము

ఠరఈ౦0గభూ మి 151

పిసిద్దమె కరట మొక యాతోద్యము, ఇరువదియొకటి యంగుల
ముల పొడ వుండును, మ త్ప్యాకృతిగా నుండును, ఉత్పవ వివాహా
యా(తాదులలో దీని వినియోగింతురు. ఇట్టి వాద్యముల వలన
సముణ్సీన్నము లయిన పాటాది వాడ్యముల నిచట (వయోగింప
వలెను ఇచటి గతి పిసంగమున వాద్యరీతియు నున్నది. ఇకనీ
పన కిలో తాల సంగతి శ్ర వాద్యవథా నములు నిరూపణీయములు
కావున వాని నిరభూవింవ వలను.

నిరిషోఒయం విధిర్నిత్యం భావి తాలచతుష్షయే

దక టు
గీతం మేన తతా9దౌ కించిత్కాలం పవరయేత్‌

రు నీ
తతః పూర్వో కమేవాత్స శుష్కువాద్యం తతః పరం
అవచ్చేదం తతః కుర్యుః అవధానవరాయణా।
స్యాద్ద్వితీయతృతీ యాభ్యాం చతు ర్రనాప్యయం విధిః
శాలేనేతి మతంగేన నిరిషా శుదపదలతిః
అయ అథ

ఉ. (కాంతి మయిన శుద్ధ పద్ధతి స్వరూప మిచట నువసంహ్నత
మగును. నృత్తారంభ విధానమున నిది నిత్యవిథి. ఇ ట్లేది నిర్షిష్టము,
తాల చతుష్టయమున నిది నియతేముగ నుండవలెను. అరంభము
నందు. కొంత కాలము మట్టవిధానమున గీతమును (ప్రవర్తింప జేయ
వలెను. మట్ట మొక తాలవిశ్తేషము. ఇది మంఠిక్రయు నగును.
కించిత్మా-లము మట్టతాలమున గీతపివ_ర్తన మయిన. పిమ్మట
పూర్ణము చెపిన శుమ్క-_వాద్యమును పిసరింప జేయ వలెను,
ఆ పిమ్మట అవశ్చేద మావశ్యకమని అవధాన వరాయణు లాదర
మున నిరూవీంతురు. అవచ్చేదము వాద్య్యాంగ ము, మతంగు డీ
శుద్ధ పద్దతిని నిరూపించుచు ద్వితీయ తాల తృతీయ తాలములచే గాని
చతుర్గ తాలమునన గాని యీ విధి యుండు ననెను

152 నృ త్తరత్నావలీ
విచి(కే ప ద్దడతిః
స్వరై ర్పగ్ధెన పాతెళ్చ కృమేణ కరణ[తయం
గేయం వర్లన్వరో పేతం గాయనై రధ వాదనై ః
వాద్యం యధాక్షరం యగు సా చితా పద్ద క్‌! నంతా
నర్తకీ నర్తనం కుర్యాత్తత వాద్యాక్షరై సృమం,

అది శుద పద్ధతి, అది విచిత్ర పద్దతి. ఇందు ముందుగా స్వరము
లతో పాటములనో నొక [కమమును సు బద్ధ ముగా నొనరింప వలెను,
అట్టి (క్రమమున Ag ప న్యన్నృ త్రేములను (తీయమును గూర్ప ప లెను,
వర్ణ స్వరో వేత మయిన గేయమును గాయకులు కూర్చవ లెను,
వాదకులు గేయగత విజశేషూనుసారముగ యధాతరముగా వాద్య
మును కూర్చవలెకు; వాద్యాతురఠములతో సమముగా తగినట్లుగా
న_ర్తకియు నర్తన మొనరింప వలెను, ఇట్లుండుట యిది చిత పద్ధతి
ఇదియె విచిత్ర పద్ధతి.

చేశీనృ త్త భేదా? - చేరణీలక్షుణం.

రంజకో రూపసంపన్న (పథ్యాతః భ్యాతవంశజః
భావుకో రసికసాలవేదీ గమకకోవిదః
ధ్వనిశారీరసంపన్నో రాగాంగాదివిచక్షణః
పంచాంగకుశలో ఒవ్యంగన్సర్వభాషావిశారద।ః
సురేఖో వాద్యవిత్చాఢః హృస్తావోచితణాషణః
గోతా గీతప్రబంధానాం లాన్యతాండవపద్ద తే;
విద్వానుత్సుతి పూ ర్వేష కరణేషు సలాఘవః
భ్యచు రీపాద విన్నానాల ప్రిజ్ఞ 8 (పేరణీ మతః
వఠోటీకము మెర్హాతరూపరత్నమయె రపే

భూషణై ర్ఫూమతో భాన్వజ్భస్మో భూ లితవిగహః

దేశీనృ త్త ము 153

శిభావాన్ముండితశిరా దధత్చు స్త సభణాధరం
ఏకెన రంగయష్టిం వా కరేణాన్యేన చామరం
చిభత్‌ ఘుర్దరికాజాలే జ ఎపుయో ర్భృథసంయ లే
ఏకళో ద్వంద్వళో వాపి కృమాత్సూర్వ (ప వేళ తై |
చతుర్భిరధవా షడ్భిరష్టాఖీర్వా సహా హాయ క ॥
అభితః సహితః న్వస్య దధానె న్తుల్యవేషతాం
సమపొదేన వా తిష్టన్‌ భుజంగత్యాసి తేన వా
కృతే యవనికాశ్షే పే సతి రంగభువం విేత్‌.
ఇటు పై చేలీ ౫ నృత్త భేదము లు నిరూవీతము లగును ఇట్టి నృత్త
వీదుడగు వానికి పేరణి యను వేరు కలదు. “వేరణీ లతుణ hss)
కలావిదుకు స భాజన మనోహరుడు 'న్ఫ తీ శాస్రుజ్ఞుడు చేరణి నృత్త
మొనకించును. జేరణి రంజకుడు జనరంజనము సంపాదించుటకు
స మరువము కావలెను. రూపు సంపన్నుడు కావలెను. రూప మనునది
క కక శో భాఠమ్య్యూ కార ముండుట. అభూపణ రమ్యత
రూవము పిబ్యా నే సాంపదాయిక్ష వంశమున టక్‌ రసల వాడగుట
యు కము. చాననాశీని సంప్ర జాయ పరఠరిపళాగతము లయిన
నృ a థ్రహాన న్యములు తేలిసిన వాడని విశద మగును.
అన్తే ళు దాశను విఖ్యాతిడు కావ లెను. _ శకేవలము వంశ
సాసీచీతాల, థౌర్షవము న గౌరవము. పొందువా డగుటకాక తన విద్యా
విశే | పాకిభావమునను (పఖ్యాతుడు కావలెను. ఆతడు భావింప
సమర్గుడగు భావుకుడగుటయు విభావానుభావముల సంచారి భావముల
సంబం? సట తదమున సముల్ల సితస్థాయి ఛావమున ర సీక్ళతాత్శుడై
రసాస్వాద మొనరించు రసికుడు స ఇట్లు రసరసనాత్శక
ద్భప్టీ కలవాడే న్యుత్స ర్తి తి విశారదుడగు కలావిదుడు వండితుడు
విపశ్చిద పశ్చిముడు కావలెను, అందుననే ఆతడు తాలవేది గనక
917

154 నృతృరత్నావలి

కోవిదుడు నగుట యావశ్యకము. సుస్వర సంపత్తి కల శారీరము
కలవాడగుట ముఖ్యము. తగిన గా(కేసంప త్తి యున్ననే సర్వము
రాణించును. ఇంకను రాగాంగాది వీిచవ.ణః పంచాంగ కుశలః అగుట
యావకశ్యకము. రాగాంగములు మొదలగు వానిలో నాతడు విచత్షు
ణుడు. రాగోపాధికమయిన (వేమ పం(డెండు విధములు. ఇది
సా_ల్వీక రాజస తామస గుణముల సంబంధమున నుండును, హారిదా
రాగము కాంపిల్య రాగము, రీతిరాగము, రోళనారాగము మొద
లుగా నున్నవి ఇట్టిరాగ విశేషం ౨ గుర్తించుటయు నావశ్యః మే.
కాని యది యిందు ముఖ్య వీవవ్షతము కాదు. [గమ రాగ చాయా
మా(తోజజీవనమున రాగాంగత కలుగును. అది యిచట అవశ్య
కము. మడ్జాది(గామముల వలన నెలువడు రాగముల చాయ
యుండగా రాగాంగ స్వరూప మేర్పడును. ఇట్లు రాగాంగాదులలో

రసభావ సముచితము లయిన రాగవిశేషములలో నాతడు విచక్షుణు
డగుట వీవన్న తము,

అన్షై పంచాంగకుశలః వేరణాంగము లయిదు కలవు, అవి
పంచాంగములు ఈ యధ్యాయముననే నిరూవీతములు కాగలవు,
నృత్తము నై చారము, ఘుర్భరము, వికటము, గీతము అనునవి
పంచాంగములు, వీనియం దాతడు కౌఛలము కలబాడు కావలెను,
అంగ వైకల్యము కలవాడు కారాదు. స్వర హీనుడు కారాదు. సర్వ
భాపావిశారదుడు కావలెను. అపుడే యాయా చేశభాషారీ
త్యనుసారి చేశీనృ త్రరీతులను గుర్తింప గలడు సౌష్టవము కల శోభా
సుందరము లయిన యవయవముల విన్యాసము కలవాడు కాన లెను.
అది స్ఫుశేఖత' వాద్యవిదుడు (పౌెఢుడు పిస్తావన ముచితముగా
సంభాపీంప గల వాడు గ్‌త్ర (పబంధములను చక్కగా గాన మొనరింప
గల వాడు లాస్య రీతులను తాండవ విధానములను బాగుగా గుర్తిం

దేశీన్స త్రము 155

చిన వాడు విద్వాంసుడు గా మండ వలెను. ఉత్పుకి పూర్వకము
లయిన నానావీధ కరణముల ప)యోూగ మున ననాయాసముగ లాను
వము కలవాడగుట యుక్తము. (భమరీ విధాననులలో తగిన పాద
విన్యాసములను గుర్తించువాడు కాదగును, నానావిధములగు నాలాప
ములను తెలిసిన వాడును కావలెను ఇటున్న చో వేరణ యగును
ఇంతవర కిట్లు ఆతని స్వరూప స్వభావ గతము లయిన విశేషము
ల ల్లీ ఖతము లయినవి

ఆతని యాహోర్య మో విధమున నుండును. ఆతడు భూవణ
భూషీతుడు కాదగును. ఆ భూవణములు వరాటకమయములు
కావచ్చును. సునర రత్న మయములు కావచ్చును. ఇబ్లుండి భాస్వ
దృస్ఫోద్ధూలితవిగ హ; చక్కగా పి కాళించు భస్మోద్ధూః నమున
రమ్యమగు చేహాము కలవాడు కావలెను. శిఖ కలవాడు ముండీత
శిరస్కుడు పు సఫణాధరము ధరించిన వాడు కాదగును. పుస్తము
త ద్భేద ములు (పధమాధ్యాయములో అహార్యలతుణ కధనావసర
మున నిరూపీతము లయినవి. సు స్తభూపాంగ రచన సజీవ మగు
నాహార్యము సంధిమ వ్యాజిమ చేష్టిమ ముల నిది యున్నది. అందు
సంధినుము కిలింజచర్శ వస్తాడ్య స ఛానమున నుండును, కాగా వస్తా
దులచే నిర్మించిన ఫణ పడగకుచ్చుకల పాగాధరించుట, చక్కగా
నిర్శిశములయిన శిరో వేష్టనము ధరించుట ఇందభ్య్యూవాము,

ఆ పేరణి ఒక వా స్తమున రంగయపస్టి ధరించి, అన్యవా_స్తమున
చామరము ధరించి యుండ దగును. ఇట్టి జేరణి యవనిక తొలగింపగా
రంగస్థలమున (ప్ర వేశించుటలో కొంత విధాన మున్నది, తనకో
సమాన మయిన వేషము ధరించిన కొందరు తనకన్న ముందుగా
రంగము (వ్రవేశించి యుండ దగును, వారును వేరణి వలె సముచి

156 నృ త్తరత్నావలీ

కల కారులు వారు వారి జంఘా భాగములందు రెండు పాదము
లందు ననుట ఘర్‌ రికాజాలమ. లను దృఢముగా కిట్టి కూగ్చియు డ
దగును, ఘర్హ, రిక " కంకిలీ జాలము గ జైలు నియత సంఖ్యతో కూర్చిన

గజైలను వారు ధరించి యుండ వలెను. వారొక్కొ_ః రుగా గాని
ఇద్దకిద్దరుగా గాని శమముగా పూర్యమే న యుండదగును

నాలుగాశెనిమిది 'సహాయకలతో ' శ్రేణి కరా ముఖ రావలెను.
వారందరు స్యసమానవేవధారులు. ఇట్టి పరివారమున (బ వేశి.చు
వేరణ్‌ సమపాదమున, విలబడి -.వి భుజగ (కొసి తావస్థానమున

గాని రంగస్థల ము (ప వేళింప ,వలెను.,, CH. 3 he వ

ఇ ట్లిచటి వేరణీ స్యహాపము తదనుయాయి రూపము 'తత్ప
హాయక రీతి బాగుగా లన " తెరడియగన్‌ యిట్టే వేర
యిట్లుగా రంగమున" ననతరిరిచు కల ' సుందరముగా"
నుండును, క నుండును ఎ = కసం

గ లాజ్ల్లా గగ క్ట. ప ॥ ॥ నా

| హ్‌ ర గాం గా నీ,
పేరణాంగాని పంచ, న స్యుః నృత్త కై.వార్త ఘృర్థరాః
స వికట, గ్లీతమి త్యే తేషాం [కమాల్లక్ష్మ వచక్ష్శ హే
తన్న త్తం యద్ధ్విధాచో క్త నాస్యత్షాండవభేదతః
ఇతివృత్త గ్ర విఖ్యాత చృకవ ర్తి రి ధరాధిఫాన్‌,
గుణైః శౌర్యాదిభిః న్తుత్వా తై సెరేవ సభావశేః
స్తుతిర్వతవ్యేతే మ్‌స్మిన్‌ శె: క హరోజత్ర న క్షీ రత!
. అకొలం కోల య కంట ఘర ర్ల కివాదనం-కవసిత'. '

ce అడ్రోకో be వృళొళాన్న వ "వ: క్‌ ర న
శరణ 'మొనరించు నాతకు చేరి," - అట్ట వేేణిలవ ణయ
4 శం 1

నిచూపిత్త మయినది ' శళ్పపహో ను లను శ త్పజకశమను 4 జెపి విన కిమం)టు

ణో అనా లలా?

గో

దేశీనృ త్త ము 157

చరణం గ ములను జెషప్యట యు కము. ఇచట నా చేరేణాంగము
లున్నవి. వేసణాంగములు అయిదు. కలవు. నత్త తము, య ౨౫3 వారము,
నుర్భరము, గీతమునని వీని కిచేట స్యరావలకుణము నిరూపక మగును,

ఈ పంచక ములో నృ త్తేము లాస్య మని తాండవ మని
రెండు విధములు... ఈన్భత్తము పూర్వాధ్యాయములలో నిరూపిత
మయినది. . |

నే భారము రెండవది. కథావస్తువు నంద త్యేంతము విఖ్యాతు
లయిన చృకవ రులను ధరాధిపులను వారివారి శూర్తత్తా ధీర తా
ఏర తా విశేష రూపము లయిన గోణములశే స్తుతిని వి సరముగా
నిరూవించుట క్‌. వారము అనదగును:' అట్ట వి ఏ ములతో సభాపతి
స్తవ మొనరించుటయు 5. వార మగును.

భర్ట రమ్ము భాడ్యవది. బ్రద్ది తపు. తాల్లయు కృ కముగ
గాని స పన స గాని ఫ్లుక్టరీ వాద న ముండుట,, ఫుర్ధ్స రమను
వేరణాంగ మగును, ఘర్థ్ధ్యర (ప్రకారములు స_ప్తవిధము లని క్‌రంచిరి.

చావడః పడివాడాఖ్యక ర్తుంధః సిరిభిరాభిధః | les సల
తతః ఖలు హులాలగ్నపాటౌ సిరిపిటీ తతః
.. (కమాల్లక్షణమే తేషాం కధయామోఒధునాొ వయం. ల్‌

Am rae IWR

ఈ కేకును." నుర భేదములు. దావడేము, వడివాడము,
రుస్టమే, సిరి భి ము) ప అలగ్న పాటము; సిరికి టి యని
సీని నామములు. ఈ నామములు ' సంస్కృ ఆాభిజ్జులక కొత్తగా
నుండవచ్చును. బేశీవిధానఎముల కిట్టి నామము" లుండుట యు_క్తమని
జ్యూయ న భావించెను. ఇక (కమముగా వీని లతు.ణములు నిరూవితము
లగును. మేము నిరూపింతుమని (గంధక ర యనుటలో.నభిమానము
కలదు, aE

158 నృ త్తరత్నావలీ

సశబ్దం చావడకః పాొదః తలాభ్యాం తాడనం భువః
పొదాగశిష భూర్భూమిం పొర్షిభ్యాం పారినాధవా

ల క
వర్యాయాతు్కూట్రయేద్యస్మిన్‌ పడివాడః స కీర్రితః
రున్లః స్యాద్యుగవత్సృత్వా పురః పాదతలాగ్యయోః
దుష్కరో యః (పయోగః స్యాద్విరలో హాస్య సాధకః
స్వభావాద్భూస్థయో రం (మోర్లంఘాభ్యాం కంపనం ముహుః
వపసృతస్యాంబిరే దిక్షు యద్వా సిరిభిరో మతః

కీ అన

భూ శిషాగగ లస్యాం_ఘెః వం ఘట్రయతి క్షతిం
ఏకస్య తాదృశ_స్యెవ తు రేచనం
బాహ్యాభ్యంత రతః స్యాచ్చే త్తదా ఖలుహులో మతః
ఊర్ప్వాధః క్షే పకంపాఖ్యాం వ్యేమ్ని ఘర్థరవాదనం
కృమాచ్చతణయోర్యత సమతోఒలగ్నపాటకః
పురతః పృష్షతః పార్శ్వద్వయే చ సరణం యదా
భూమిలగ్నతలస్యాంఘేః భవేత్సిరిపిటీ తదా.

ఈ వరునలో స ప్తఘర్ధృర్యవ కారముల లతవ.ణము లున్నవి,

వాని భావముల నిట్లు గుర్తింప వచ్చును.

౧ ఛావడము,

పాదతీలములచే శబ్దము కలుగుశట్లుగా భూతొడన మొనరిం
చుటను చావడ మండురు. దీనినే చాపదాప యని కొందరు వ్యవహా
రించిరి. అపదాప మనియు ననిరి,

౨9౨ పడివాదము.

పడీవాట మనియు దీని వ్యవహారము. పాజాగమున భూమి

"శేష మొనరించి కా మలా గాని యొక పార్ష భాగమున గాని
£౧

దేశీనృ త్తము 159

భూమిని పర్యాయ(కమమున కుట్టిక మువరించినచో పడివాద
మగును,

౨ రు వ్‌ ము

పాదతీలా గముల నెదుటగా యుగప ఈ్మా-లమున నాకే సమ
యమున గత్క్మిపసర ముండు నట్టాచరించినచో, అము యుగవన్నృత్తీ
-మొనరించినచో రుంధ మను ఫఘర్ధృర(వ కార మగును. ఇది దుష్కుర
(ప్రయోగము, పికలము, హోస్య నాధ క ము. ఈ రుంధపకారమును
కొంద రంగీకరింప లేదు. కొంద రంగీకరించిరి.

ళో సిరిభిరము.

స్వభావసహజముగా నం(ఘి భాగములు భూగతమ. లై యుండ
గనే జంఘాభాగములచే ముహుః కంపన మాచరించినచో సిరిభిర
మకు (ప్రకార మగును యద్వా, ఒక్క పాదమును జంఘను ముందుకు
బాచి (ప్రసరింపజేసి వెలుపలగా దిశలలో కంపనము కలుగుగట్లాచ
రించినచో నదియు సిిభిర మగును. ఒక పాదమును ముందునకు
ప9సారిత మునరించి వేరొక పాదము యొక్క జ.ఘాకంపన మొన
రించుటయు సిరిభీర స్వరూవముగా భావించునడి, జాయనానుయా యు
లీ సిరిభిర స్వరూఎ మిట్లభిమానించిరి.

౫ ఖలుహులము,
పాదా[గతలము భూశిష్ట మై యుండగా నా యం(ఘీ పార్తి

౯3

భాగమున భూఫఘట్టన మున్న చో, అస్లు భూల్లిష్టాగతలముగా నున్న
అన్యపాద పార్టి భాగమున చబాహ్యాభ్యంతేర (పచేశము లందు రేచన
౯a

మొనరించినచో నది ఖలువుల మను ఘర్గర పికార మగును,

నృత్తరత్నావలిీ

--- కూ అలనగ్న పాట ము |

చరణము నూర (మునకు క్నేస మొనకిచి నప్పుడు చాచి
నపుడు మణుల అధఃశేప మొనరించి నపుడు ది: చనల చరణము
లందున్న నుర్భర వాదనము క)మముగా నున్నచో అలన్న పాట
మేను భురో స్టక్యవకార మగును, ఓకసారి యొక పొదమున కూర (నేప
మున అధ్య ప్రసారమి న ఘుర్ణ రవాదనము కూర్చుటయు, మణల
వేరొళ్ల“పాదమున "నళ్లే మరం నుండగా నలత
మగును, దీనిని కొంద రలగపాట మనిరి,

స్త /

ర సిరిక్షిటి,

భూలగ్నతల మయిన పాదమునకు ..పురో భాగమున పృష్ట
భాగమును; పార్శ్య భాగము లందున్ముసరణము ప9సంణము. నుండునేని
సిరిపిటి యగును. దీనిని కొందరు సిరి పాట మనిరి.

. ఇట్లిచట మొదట నిరూవి:చిన ఘర రర పకారము లేడును
నిరూవితేము లయిగవి ఘుర్హ గిబాదనమున మరి నొందరు మరి కొొన్ని
భేదములు నిరూకించిరి. వానిని జాయ న స్టరించినే, గాని నికళూవంప
లేదు? ఆ యన్యభద ముల సంకేత మి విథమున నున్న ది.

పొర్ళ్యగం ఘట్టితం నూచీం అంగులీవ్యష్ష గం వినా
షడన్యే పాదభేదాః న్యురత్ర ఘర్ష రవాద నే, /

ఫర్హర వాదనమున నింక నార్పు భేదములు, క్లలవ్లు. ' ఇది |
యన్యమతము. రెండవ Sl పాదభేకములను పరిగ
ణ్తొచు సమయమున

౧. కాడితము - మట్టితో ల్పేధము. ౫. భుట్టితము - మర్షితము
ఎ ర్యగుగ్నము ౫ పార్షి గము - .పార్శక్టగము - సూచి - అంగులి
ae)

పృృవ్థగము గ తలావ్లూతి. - గ

దేశీనృ త్త ము 161

యను పది పాదభేనముల నితరు లంగీకి రించుట నుల్చేఖం చెను. అందు
పార్శ (గ భుట్టిశ సూచి అంగులీ పృష్టగములను నాల్గింటిని విడనాడిన
మిగిలిన ఆరు పాద భేవనములు ఘర్థర ప) కారములుగా పరిగణి ప
దగినవి కాదగునని యిచట నికూవీ. చెను. ఆ నావీ టిని విడనాడి వ-వో
ఘట్రిత, తాడితో త్పెధ, మర్షిత, అ(౫౫, న త లాహతి భేదము

లా రిందు సంగ్రావ్యాము లగును. ఘర్ధరవాదనమున నవి యువకారు
లని “ఫఘర్హ రాణాం చ వాదనే ఘర్హరీ వాదనాదిము, కింకిణీ విభా”
అను పదములచే నిరూవీంచెను ఆ పాదభేదము లన్యక ధితేము
లనుటచే స్వసమ్మాతములు కావని యభభూూవ్యాము. అందలి వానినే
యిందును నిరూవిం చెను. కావున నివియు నట్టి వే యగును. అన్యమత
మయినను కొంత యుపాభేయత యున్నందుననే అచట నిచట
నిరూవిం చెను.

ఇట్లు ఘర్ధ్హర భే దములు నిరూవ్లితము లయినవి. ఇక మొదట
పస_కము లయిన వేరణాంగములలో వికటము గీతము (పస్తుతను
నిచావణీయము. అందు వకట మిట్లున్న ది.

ఏ కట ౦

పీశాచవానరాదీనాం వేషచేష్టానుకారతః

వికృత రాననోషాక్షి కుక్షి దోశ్చరణాదిభిః

వితాలం వికృతం నృత్తం హాస్యకృద్వికటం విదుః

కైశ్చిద్వాగడ మిత్యు కం భాండీకానాం పృసిద్ధితః

వేరణాంశములలో నిది నాలవది. పిశాచ వేవచేస్టానుకార

మునను వానరాదుల వేషచేస్టాను కార మునను తాలరహీ-త ముగా
వికృతీముగా నర్తన మొనరించుట వికట మను వేరణాంగము, ఇందు
21]

162 నృ త్తరత్నావలీ

ముఖము, ఓష్టము, నేతములు, ఉదరములు, వాహూువులు, పాదములు
మొదలగు నంగము లన్నియు వికృత ములుగా నుండవలెను. ఈ
వికటన్భతేము హాస్యము కలుగ జేయును. వికృ తా కార వికృత చేష్టా
వికృత వేవ వికృతభూపా వికృత భాపా విశేవములచే హాస ముద
యించుట లోకప్ఫిసిద్ధము. _ఛాండిక ప్రసిద్ధి ననుసరించి యీ వికట
నృ త్తమును కొందరు *వాగదము” అను నామమున వ్యవహరింతురు.
మర్కట విశాచాది వోస్య వేప సమాశయము వికృతాభినయో
వేతము అగు నిది వాగడ మగునని కొంద రనిరి.

భాండిక్షలు భాండీరులుు ఈ వగ్గము వారి నుండి గాయకులు
నర్తకులు బహువిధము లగు బేశీరీతులను న్వీకరించిరి. ఈ ేరణి
పద్దతికి సంబంధించిన అంగపంచకమును ఇతరులు పరిగణించి నట్లు
లేదు. జాయనుడె నిహాకించెను. తదనుయాయులు పరిగ )హించిరిం
ఇవి కొందరి గ 9౦ధములలో నామాంతరములతో నున్నవి

గ్‌ త్త 0,
శుర్షె శ్చాయాలగి ర్యద్వా రాగె రాల పీసంయుతాః
[9 = నాకే
పృబంధా యత్త గీయంతే గీతం తదభిధీయతే.

పిబంధములను గానము చేసినచో గీత మను సరణాంగ
మగును, ప)బంధములు ఆలప్ప్‌ “ఆలా; ముతో గూడి యుండ
దగును. రాగములతో గూడి యుండ దగును, శుద్ధమ లగు ఛాయాల
గములతో నయిన నుండదగును. ఛాయాలగ మొకవిధమ?స గీతము.
ఒక రాగమున వేరొక రాగమునకు సంబంధించిన ఇాయ- కూడి
యున్న వో అన్యచ్చాయా (పవృ త్తి యుండగా రాగాంశవిదులు
దానిని రాగచ్బాయ యందురు రాగము నందలి స్వరము యొక్క.
మం(దస్థానమున గాంభీర్యము మాఢుక్యము ఘనత్వము కూడి

దేశీన్స త్త ము 163

యు-డగా నది ఛాయ యగు నని యనిరి. ఛాయలో షడ్డస(ర
ముండదు, బుషభస్వరము మందముగా నుండును. ఇతర స్వరము
లల్పముగా నుండును, శృృంగారమున నిడి వరిగీత మగును. సాయం
సమయమున ఛాయా రాగము గానము చేయుదురు.

ఆల _ప్రిసంయుతము లయిన ప9బంధములు. ఆలవ్ర్‌ ఆలాపము
రాగాలాపమున కాల్స్‌ యని వేరు. ఇది భూరిభంగీమనోవారము,
అశకుర వర్ణితము రాగ(పయోగమున నాలాప మను సంజ్ఞ కలదు,
పిబంధము లను గానము చేయుట, (ప్రబంధ మనునది గీతవిశేషము.
అది యొక గానవిశేవము. సంగీతరత్నకర మందలి చతున్ధా ధ్యాయ
మంతయు పిబండరూవ గానవిశేవషమునే నిరూపించు చున్నది,
అందలి చతంన్ధా ధ్యాయమునకు (పబంథా ధ్యాయ మనియు వేరు,
ప9బంధప దార్థమును స్పష్టముగా గుర్తించుట యావశ్యకము.

రంజక మగు స్యరసందర్భమునకు గీత మని వేరు. ఆ గీతము
గాంధర్వ మని గాన మని రెండు విధములు, (_శేయోహేతు వగు
ననాది సంప్రదాయము గంధర్వ (పయుకృము గాంధర్వము,
వా?7చు కారుడు రచించిన లతణాన్వితము జనరంజనము నగునది
గానము, అట్టి గానవిశేవరూవ మగునదియె (ప్రబంథము, నిబద్ధగాన
మని అనిబద్దగాన మని గానము రెండు విధములు, ధాతువులతో
నంగములతో బద్ధ మగునది నిబద్ధగానము, బంధరహీత మదు
ఆలాప మనిబద్ధ గానము నిబద్ధ గానమున మూడు సంజ్ఞావి శేషము
లున్నవి. [ప్రబంధము వస్తువు రూపకము నని (పబంథావయవ మగు
ధాతువు నాలుగు విధములు, ఉధావాము మేలాపకము (ధువము
ఆభోగము నని ధాతుభేదమున (పబంధభేదము కలుగును, ద్విధాతు
(పబంధము (త్రిధాతు[పబంధము చతుర్థాతు (వబంధము నని

164 నృ త్తరత్నావలీ

(పబంధాంగము లారు కలను. అవి స్యరబిరుద పద ేనక పాట
కాలములు. ఇట్టి ధాతువులచే నంగములచే నిబద్ధ మగు గానమునకి
పబంధ మని శేరు.

మేదిని ఆనందిని దీపని భావని తారావలి యని (పబంధజాతు
లయిదు గలవు. (పబంధము రెండువిధముల నుండును. అనిర్యు కము
నిర్యు కము నని, అవియమమున అనిర్యు కము నియమమున నిర్యు
కము నగును. (పబంధము మజఎ మూడు విధముల నున్నది.
సూద ప బంధము ఆలి పబ ధము విపకీర్ల పబంధము నని,
అవాంతర భేద పరిగణనమున (పబ .ధము లనేకవిధములు. ఇట్టు
(పబంధములు (పగీతము లగునేని గీత మను చేరణాంగ మగు నని

పరమ తాత్సర్యము,

ఇట్లు పేరణాంగము లయిదు నిచట నిట్లు లశీతేము లయినవి,
ఇటు పై చేరణి పద్దతిని నిరాపింప వలసి యున్నది.
చ త పు ద్ద త్రి;

సమహస్తాభిధే హార్యే వాదితే సమనంతరం
శుష్క వాద్యం భవేద్యత్యా రిగవణ్యా పదేన చ
పెసారాపరనామ్న్యాధ యతో్యోపశమనాఖ్యయా
వువిశ్య (పేరణీ నృతే్య త్తతః కై వార మాలపేత్‌
చాలయేచ్చరణం తాలరహితం ఘర్హ రె స్తతః
ద్వితీయం తాలమారభ్య మార్షదేశీగతై రధ
కృక్వాంతే వాదనం తాలె రేకయాంతరయాపి చ

' యోజయెక్సకలాతోద్యనాచైః వృహరతై సృహ
'అగ్నపృహరణే పాటం భమరీకరథాన్వితం
విషమం తాండవ నృత్యేద్వికటాంగ మతః పరం

దేశీనృ త్త ము 169

స రాగమాలపసపేద్యేన నః సర్వోనురిజ్యతే

సూదస్యాద్య మధో గాయేతబంధం వాచయేచ్చ తం

ముహుర్దువపదే గీతే తత్తుల్యాం వాదయేద్యతిం

విధాయ (పేరణీ లాయాన్‌ సమాన్‌ ద్వి (తి గుణానపి

యత్యంతే యోజయే త్తద్వ ద్ద ర్రరీవాదనాన్యపి

ఆభోగం గాపయిత్వాంతే యత్యా పృహరణేన వా

గజరే వాద్యమానే తైః నృత్యే ద్వికట ముచ్చకై ః

తకారేణ సమం కుర్యాచృండనం౦ చేరణీ పునః

నూడస్టిత ద్వితీయాది వృబంధానేవమేవ చేత్‌

(పయుంజీత తదా పో్రోకా బుధైః ప్రే రణిపద్ద తిః

శరణ్‌ పద్దతి యిందున్న ది, ఆతోధ్య మేలనానంతర ము సమ
వాస్త మను వాదన మావథశ్యకము. సమవా_స్త మను వాద్యము
వాదితే మయిన పిమ్మట శుమ్క-వాద్యమును (ప్రవ ర్తింప జేయవలెను*
ఆ శుమ్మ్క-వాద్యము యతితో నుండవలెను. రిగవణితో నుండవలెను,
పదమున నుండవలెను. ఇందు సమహా స్తము, శుమ్కు-_వాద్యము,
యతి, రిగవణి, వదము అను సాం కేతికపదమల యర్థము నీ విధముగా
భావింప వచ్చును సమహ స్త మనునది యొక వాదన రీతి. మొదట
సర్వాతో ద్యసంభూతముగా సమవా_స్త వాదన మావశ్యక్ర్షము. ఈ
సమవా_స్తమును సమపహోర మనియు భావింప పచ్చును. సమ
పహారో యగపత్క్యరడంచేన ఘాతీతః” సమకాలముననె హస్త
ద్యయయమున ఘాత మొనరించిన చో సమప) హోర మగును,
శుష్కువాద్య ము - వాద్యము నాల్దువిధ ములు, శుహ్క-ము,

గీతానుగము, నృక్తానగమము, ద్యాయానుగమము అని గీతనృ త్త

రహితముగా నుండునది స్వతంత్రముగా నుండునది శుష్క వాద్యము.
ఇట్టి దీనిని గోస్థ అందురు.

166 నృ త్తరత్నావలీ

యతి:- “లయ పివృ త్తి నియమా యతిః?” లయ (ప్రయోగ
నియమ మునకు యతి యని వేరు. ఈ యతి మూడు పవీధములు,
సమయతి, (సోతోగత యతి, గోపుచ్చుయ తి యని ఏనిలో ననాంజర
శ్చేవములు కలవు, ఇది లయపకరణమునకు సంబంధించిన యతి,
వాద్య(పకరణమునకు సంబంధించియు యతి కలదు. వాడ్య(పబంధథ
ములు నలుబది మూడు కలను. యి మొదలగునవి వాద్య(పబంధ
ములు. యతి ఓతా గజరము రిగోణి కవితను పదము మొదలగు
పెసార మంతీమున గల వన్నియు వాడ్య (పబంధములు. వాద్య
వాద్యఖండము బహువిధము లగు విరామములతో కూడు కొను
నట్టుగా వాదిత మగునేని యతి యను వాద్య (పబధ మగును,
దీనికే జక్కా- అనియు చేరు కలదు, ఏ వాద్య(_(పబంధమః న శీని
పాగిరంభములు యతివాదన ముండును. అప్పుడు దీనిని వాద్యజ్ఞులు
“ఉట్టవణము” అని యందురు, యతి యనునది వకరూపాతరము,
కూటవర్లములతో నుండును గాని ఉపకాంత వన్తానుసారముననె
స మగును, అత్యంతకొ మలము బంధశాళిన్య వర్టితము
'తాలము ఛందస్సు అను వాని యభివ్య :జనమున (పకాశమాన
మగును,

రిగవణి- ఇది యే రినోణియు. దీప్పన్న త్తోమున డిగోణి యుండు ను,
లలితనృ_్తమున ఉట్టవణము లలితముగా నుండునేని రిగోణి ఉ.శమ
యు క్త మగును, న్‌ వ్పనృత్త తీమున రిగోణి యుద్దతముగనె యుండును.
_ వాదకారబ్ద మయిన బహాలకోలావాలముతో సన్‌ యుండును, మధ్య
మధ్యలో sn వాద్యధ్వని మేలనమున స్థూలధ్యని రూపమగు
కోలాహాల మొనరించును. ఆ యా వాద్యములకు నియతము లయిన
వర్గములతో శుద్ధ వర్ణ ములలో నిది నిర్మిత మగును. సర్వవాద్య
సాధారణము లయిన కూటవర్ష ములతో రిగోణి నిర్చిత మగును,

డేశీనృ త్త ము 167

వ్య స్తసమ సము లయిన పాటములలో నిది నిర్మిత మగును, పాట
మనగా, వాద్య వర్ష సమూవాము, తాలానుగ మయిన వాద్య వర్ణ
సందోవాము. వాద్యసంగతము లగు శబ్లముల యుచ్చారణము.
“మృదంగ వీణా ముర జాదిజన్మా కరాభిఘాత (పభవస్తు పాటి
క రాభి్హఘాతేము వలన గలుగు మృదంగాదిధ్యని పాట మనియు
నందురు. ఉట్టవణము = వాద్యమునకు తగిన వ్యావ కాతురము లగు
త ద్ధిధోం కే అను వర్ణచులతో నున్నదై ఆద్యంతేములందు “చేంి
కారణముతో నుండును. ఇంక న్‌ట్టి విశేషములు రిగోణిలో నున్నవి.

పదము-- ఇది యొక (పబంధాంగము,. వాద్య(ప బంధము,
దీప నర్తనమున దీని నుపయోగింతురు. మొదట యతి వాదన
మొనరించి తుదకు పాటమున విడనాడినవో నది పద మగసను,
ఇందు ఉధాహామల్పము. (భువ మత్యంతడిర్ధముగా నుండదు,
తుదకు ఛండణ ముండును, కాగా నిది పద మను వాద్య(పబంథము,
దీనిలో ఉధా”వా (భువ ఛండణ పదార్హము లిట్టున్న వి.

ఉధా)వాము - వాడ్య(పబ "ధములకు సంబంధించి ఖండ -
శుద్ద - కూట - పాటాకులచే మొదట నిర్భిత మయిన వాద్యవాదన
మునను ఉధాగివావని చేరు గీతము మొదట ఉధా)వ్యా మగుటచే
ఉద్గాావ్యూ మనియా నందురు. (ధువము తాలాంగ (క్రియ ఛోటి కాశబ్ద
పూర్వక మగు వా_స్సపాతీమ'నకు (భువ మని చేరు. (భువ మొక
తాలము. :ధువాదితాలము లేకు కలవు (ధువము, మః ఠ్యము,
రూపకము, రంప, (తిపుట, ఆట తాలము, ఏక తాలము నని.

ఛండణము- ఇదియు వాద్య(వబంధము. కూటాది పాట
ఘుటికమె ఖడ మంతమున (పయు క్ష మగునేని ఛండణ మందురు.
వాద్య(పబ-థమున కవసానము నిరూకించునది ఛండణము. ఈ

168 నృ త్తరత్నావలీ

నిరూక్రించిన విధముగా యతి రిగవణి పదములచే శువ్కు వాద్యమును
(వవర్శింప జేయవ లెను, ఈ శుమ్క-వా ద్యానంతరము (పేరణి రంగ
మున (బవేళించి నర్తన మొనరింప వలెఏ. కై వార మాలాషుప
వలెను. (వేరణీ (పవేశమున నొక నియమ మున్నది.

పసార మను పేరు గల వాద్య(పబంధమున ఉపశమనాత్శక
మయిన యతివిశేషమున (వేరణి (పవేశించి నర్తన మొనరింపవ లెను,
వఎసార మనునది నలుబది మూడు వాద్య(పబంధములలో చివరిది,
ఖిండములు పాటములు ఆతోద్య వాదితములు కాగా పెసార మను
వాద్య(వబంధ మగును. డఉఊపశమ మనునదియు వాద్య(ప్రబంధ మే.
శుద్రాది పాటములచే నిబదము సుకుమా రాత రానిత ము కోమల
నాదము కలది యుపశమము. కోమల నృ త్తీమున నిది యభ్యాస్త
మగును. ఇన్లు వాద్యపబంధానుసారమున (ప్రవేశించి శై_వార
మాలవీంచుట (కమవిభానము,

౨ వారాలాపానంతరము చరణణాలన మొనరింవ వలెను.
ఆ చాలనము తాలరహితముగా నుండ వలెను. ఘుర్హరములు ఘుల్తు
మనునట్లు చరణచాలన మొనర్చునది. అనంతరము మార్గ; ద్దతి
గతములు, బేశీపద్ధతి గతములు నయిన తాలవిధానములతలో రెండవ
తాల మారంభించి వాదన మొనరించునది. అంతర మనునది వాద్య
(వబంధము, అట్టి యొక యంతర వాద్య పబంధమున వాదనము
కూర్చ వలెను, అంతరము = గీత వాద్యముల నంధివో వాదిత
మగునది అంతరవాద్య ము, అంతేరపదము అంశరా పదముగ
ప్రీలింగముగ గూడ నున్నది, అంతర (పబంధమున నిబద్ధ వాదన మె
యుండును, అనంతర మా నాదనమును సకలాతోద్యనాదములతో
(వహరణములతో కూర్చవ లెను, (పహరణమనునది వాడ్య(పబంధము,

దేశీనృ త్రము 169

సామాన్యముగా నిడి నృ త్రేమున (పయుక్త మగును. ఇచ్చ్బానుసార
మున నితరసమయము లందును (పయు క్ష మగుట కలడు (పహర
ణమున ఉద్దతేనాద ముండును, కూటబ:ధ ముండును (పహరణ
యోజన మయిన పిమ్మట (భమరీ కరణాన్వితముగా పాటము కూర్చి
విషమముగా వికటాంగముగా తాండవ నృత్య మొనరింప వలెను,

అవ్వు డా పేరణి రాగ మాలాపింవ నలసి యున్నది. దానిచే
జరు లందరు ర-జితు లగుదురు. పిమ్మట సూడము అను గీతవిశే
వము యొక్క ఆద్య్యాంఛము గానము చేయని లెను. (ఫబంధము వాద
సము చేయవలెరు. (భువపదమును గానమున కూర్చి తత్సమాన
ముగా యశి బాదన మొనరింవ వలెను. అదే సమయమున సమాన
ములుగా నుండు ఠాతలు అను ''గీతీములను ద్వి (తి గుణముగా
యోజనము చేయ వలెను యతి వాదనానంతేరము నందు భుర్దరీ
వాదములను గూడ కూర్సవలసి యున్నది. తుదకు ఆభోగము అను
గానమును యలి వాదనమున ' (పహరణ (పబంధమున (పవర్తింప
జేయవలెను, గజర మను తాల(పబంధము (వవర్తించు చుండగా
రంగమున నున్న న ర్తకులు వికటముగా నర్తన మొనరింవ వలెను,
ఈ న ర్తకులు ముఖ్యులు కారు. అనుయాయులు. అపుడు (చేరణి
తకారము తోడుత ఛండన మొవరింవ వలెను. ఇక్షు సూడము
నందున్న ద్వితీయాది (పబంధముల గూడ (ప్రయోగించిన చో నిది
(వేరణి పద్దతి యగు నని తద్చుధు లనిరి. ఇది పేరణి పద్ధతి.

ఈ నిరూపణమునను మరి ఫొన్ని శాస్ర్రీయములగు సాంకేతిక
పదము లున్నవి. సూడ [పబఎధము (ధువపదము ఆభోగము అను
వాని అర్హవి శేష ములను ఈవిధముగా (గహించునది.

22 7]

1.70 నృత్తరత్నావలీ

సూడము- (వబ+ధము అనిర్యు కము నిర్యుక్తము నని
ద్వివిధము, ఛందస్తాలాదినియమము. లేకున్నచో అనిర్యు క్షపబం
ధముం నియమ మున్న-చో నిర్వ్యు క పబంధము. (పబంధములకు
వేరొకవిధమున లే )విద్య మున్న ది, సూడస్థ (పబుథములు, ఆలి
సం శయ(ప బంధములు, విపకీర్ల [పబంధములు అని,
సూకుము అనునది గీత సమూహ వాచక మయిన బదేశీశబ్బము.
“అప్టుభిః సూడ ఉచ్య తె” సూడము అష్టవిధముల నున్నది,
వల, కరణ, యేక వర్తి రోోంబడ,

లంభ, రాసు, వక తాల సూడములు,
ఈ ఏలాదులలో కొన్ని రూఢ శబ్దములు కొన్ని యస్వర్థములు,

౧. సూడ పబంభములు ఎనిమిది.

౦౨ ఆలి పిబంధములు ముప్పది రెండు,

«8

5. _విపికీర్ణములు ముప్పది ఆరు,
విపికీర్ణము లెన్ని యేని యుండును, కాని 5౩౬ అనుట ప్రసిద్ధి
మాళ) మే

సూడపబంధము మణుల ద్వివిథము, ఫుద్దసూడము, ఛాయా

లగ సూడము నని, సాలగ ఛాయాలగ శబ్దములు పర్యాయములు,
ఏలాదికము శుద్ధ నూడముం భరతుడు ఏలాదికము ఛాయాలగనూడ
మనుట ఓ"పణారికము. సాలగమాడము స పవిధము,. , క్ల)

(భువు మంఠ, పితిమంఠ, నిసారుక్క ....

అడ్డ తాల) రాసక, వక తాలీ సూడగములు.

సూడమునకు సంబంధించిన వలావిధానమున. గాన మొనరింపవలెనని
మూలము లోని భావము,

దేశీనృత్తము 171

[భంవపదము- నలగ నాడ రు లయిన గీతము లేడు కలను.
వానిలో (ధుకయు మొదటిది. (ధువపదము స్తుత్యనామాంకిశ మె
యుండును మొదట సమాన మయిన గేయ ఖండ ద్యయయు క
ముగా ఉధాహ మొనరింప వలెకు పిమ్మట కించిదు చ్చముగా
అంతర మను ఖండము కూర్చ దగును. ఈ మూడు ఖండబులను
అవృ త్తే మొనరించి రెండు పర్యాయములు గానము చేయవలెను.
ఇంక నిట్టి విధానము లున్నవి స్తుత్య నాయక నామ ముండుట
యు కృము ఏ కాదశాతురములు కల ఖండము ముదలుగా ఏకె కా
కుర వృద్ధితో ఇరువది యా రక్షుగములు కల ఖండము పర్యంతము
పదునారు (ధు వాభేదములు కలను. జయంత శేఖ రాదులు వీని వేర్లు.
కొన్ని ధు ఎ వపదములలో అతక్షుర సః క్యా నియమము క న్పించుట లేదు,
లతుణహీన మయినమ లోకము పరిగ )హిఎచు చున్నది. అయిన
నట్టి స్థలము లం దతురపదమున పదములను పరి[గహింప వలెను,
అదియు నుండ దేని యట్టి (ధువపదములలో అడద్భష్టఫల ముండక
పోయినను జనరంజనాద దృష్టఫల ముండ వచ్చును. కావుననె లోక
పరిగవా మున్నది. (ధువపదములకు రసనియమ మున్నది. శృంగార
మున జయంత(ధువ వనము గాన మొనరించిన నది నేతకు (శోతకు
గాతకు ఆయుః శ్రీవ్ధన మగును. శేఖరము ఏరమున బుద్ధిసౌ భాగ్య
(పదము, నిపుణముగా జయం తాదులను గాన మొనరించిన-వో సర్వ
క్రతు ఫలము లభించు నని ముని వాక్యము.

అభోగము గీశము గాంధర్యము గాన మని ద్వివిధము కాగా
నందు గానము నిబద్ధ మని బద్ధ ము నని ద్వివిధ వముయినది. అందు
నిబద్ధ మనునడి “బద్దం ధాతుభిరం7 శ్చ” ధాతువుల చే అంగములచే
కూర్పు వొందు నది న కాలను? నిబద్దమునకు మూడు సంజ్ఞలు
ప)బంధ ము, వస్తువు రూపకము నని, అందు (పబంధావయవము

172 నృ త్తరత్నావలీ

ధాతువు అది నాలుగు: విధములు. ఉధాహము మేలావకము
ధు)వము ఆభోగము నని. ఈయ'శము నిరూపిత చర మయినను
పకృ తావగాహనముననై పునర్నరూపిశము. *అభోగ స్ప (ంతిమో
మతః” ఇది నాబ్లవది. ఈ యంతిమ ధాతువు (పబంధమునకు పరి
పూర్ణత నిచ్చును. కావున ఆభోగశబ్దము పరిపూర్ణ తావాచకము,
ఇది యిటిది కావుననే జాయనయు *ఆబభోగం గాపయ త్వాం లే”
తుద కాభోగము పాడుట సూచించెను,

గజరము- ఇది యొక వాడ్య(పబంధము. దీనిలో ఉధా9వా
ముకమా రుండును, నాతిదీర్భమిగా నాత్యల్పముగా గంభీరధ్వని
యుండును. కూటవాటములతోకూడి ఉపశమ ముండును, ఛండణము
చివర కుండును. మొదట ఉట్టవణము గానము చేయవలసి యుండును,
గజరములో తాలనియమము లేను.

ఇట్లు నిరాకితేము లయిన సాంకేతిక పడా ముల నిశ్చితజ్ఞాన
మున జాయన నిరూవించిన వేరణెపద్ధతి భావార్థమును గుర్తించునది.
జాయనేవాపతి గీతర త్నా వలి (గంధములో గీత వాద్యములకు సంబం
ధించిన సర్వవషయములను నృ _త్తర త్నా వలిలో నృ త్తవిషయముల
నిరూపించిన విథమున నిరూపించి యుండును. ఆ (గంధ మో(గంథ
మొక(గంధథముగా జాయన భావించి యుండును, అందున నే గీతవాద్య
ములకు సంబ ధించిన సామయిక విశేషములను [గంధాంత రా ధార

న నిరూపింవవలసివచ్చినది. ఇశ్షు సర్యము సంభావ్యము.

వేరణీపద్ధతి నితరులు నిశ్లే నిరూవించిరి. రంగమునందున్న
సాం(ఏప దాయికులు ఆతోద్యధ్యనిని గంభీరముగా పిసరింపజేయ
వలెను. ఏలంబికపాయముగా పాద(తీయము (పసరించు నపుడు,
రెండు రెండు పర్యాయములు వాదనముండునపుడు, హాస్య (పథాన

దేశీన్ఫృ త్త ము 178

ముగా నటుడొకడు నృత్య మొనరించునపుడు, రిగోణి ఉపశాంత
మయినపుడు జేరఠణి రంగమున ప్రవేశించి నర్తన మాచరింపవలెను.
పిమ్మట వాద్యసంఘాత ము (పశాంతముకాగా పేరణి తాలధరుడై
నర్తన మునరింపవలెను. నిస్పారుతాలము ననుసరించి విషమముగా
నర్తన మాచరింపవ'లెను, పిమ్మట సాలగనూడమున “లేఖను స్థాపన
ననుసరించవ'లెను. అప్పుడే విషమగీతన ర్తనము, (పవారణాను
గమనము, అఆభోగవాదనము, అనుసరింపవలెను. ఇది సంశ్నీ ప్రముగా
చేరణీ పద్ధతి. ఇందు సరస్వతీకంఠాభరణ మను ఆతాలపద్దతి (ప్రవేశ
మును గలదు. సమయోచితేముగా ఉత్తుతిక రణము హృదయం
గమము లయిన ఫుర్ధ్చరి కా వాద్య వాదన పకారములు,

చే క్లీ స ద్ద తిః
ఆతోద్యమేలనం పూర్వం సమహ స్తమతః పరం
యతిపృహరణే శూన్యే పుష్పాంజలిరతః పరం
యుంకారో రగవణ్యాథఖ్యా తతః స్యాత్తుండుకాభిధం
చమతాారోధ గీతాంగవాద్యముచ్చలితా యతిః
తద్వ(త్పహరణంచై తర్దేశీవద్దతి రుచ్యతే
కవితోట్టవణీఖండ యత్యవచ్చేదకాడయః
వికత్సేన భ వేద్యతురి హోణ్యా సమనంతరం
పెసారాపరనామ్నాసా న దకీ రంగమండపం
సముదాయ ప్రబంధేన ప్రవిశేదపరేణవా
కేనచిచ్చిత్సవాద్యేన ముఖవాద్యం మతం తదా
పుటిలంత్వే తదేవోక్తం దేశీవాద్య విశారదై।ః
పుష్పాంజలిరనేనై వశ్షేవ్య ఇతు్యుపఛా రతః
ఏతదేవ మతం లోకే పుష్పాంజలిరితిస్భుటం
పుడుక్కాకరటా దేశీవటహాద్యంతరాభవేక్‌

174 నృ త్తరత్నావలీ

శబ్లే శా9వ్యత్వ హేతుక్వాతాాంస్య తాలంనివారయేత్‌'

రిమోణ్యామేకతాలాడ్రతాల నిస్సారుకాస్రయః

తాలాః స్యుఃప్రాయశళోనేతు రిచ్చయా న్యేపికేచన.

ఇటుపై ఈ బేశీపద్ధతియు భఛావసీయము,. ఇందు ఆతోద్య

మేలనము, సమహా స్తము యతి, పిహారణము పుష్పాంజలి,
శుంకారము, తుంకుకము చమత్కారము, గీ తాంగ వాద్యము,
ఉచ్చలిశయతి, (పహరణము అను వకాదశకము ఉండుట దేశీ పద్ధతి
యనదగును. కవిత, ఉట్టవణము, ఖండము, యతి, అవచ్చేదకము
ననునవి వికల్పమున నుండును, పిమ్మట నర్తకి పై పారవీధానమున,
సము దాయ పిబంధమున, వేరువిధమున గాని రంగము పి వేళించును.
అవూ జక చ్మితవాద్యమున ముఖవాద్యముండును, దేశీ వాద్యవిదులు
దీనినే పుటిల మందురు. పుటిలముననే పుష్పాంజలి యొనరింతురు
గావున నిది పుప్పాంజలియు నగును,

మథ్యలో పూాుడుక్శా, కరణ, చేకీపఏటపహోదిక ముండును,
ఇచట (శావ్యతే కై కాంస్య తాలమును విడువవలెను. వక తాలము,
అడతాలము, నిస్పారుకము అను మూడు తొలములు ఘోణి
G
వబంధమున నుండును. ఇది సామాన్యముగా నుండవల యురీతి,
సభాపతి యిచ్భానుసారమున ఇతరములును కొన్ని యిందుండ
దగును, ఇది దేశీ పద్దతి.

ఇందలి సాంకేతికము లయిన పదముల ఛావముల నీవిధ
ముగా గుర్తించునది. కొన్ని పదముల ఛావార్లము లిదివరలో
నిరూపితము లయినవి.

పుష్పాంజలి- పువ్వుఫుట మను నామమున శెండన యధ్యాయ
మున నిరూకిత మయినది, సర్పశీ రా కారమున నుండి పుమృముల

దేశీనృ త్త ము 175

జల్లుటలో వినియు క్షమగును. తుండుక- ఇదియె తుడుక, ఇది వాద్య
ప)బంధము. దీ_ప్తన ర్తనమున తుడుక యుండును. శుద్ద పాటాదులతో
నిర్భిక మయిన ఖండమిందుండును. ఇది చేకీవిధాన మగుటచే నియమ
ముండదుగావ (దు తాత్‌ (ద్రుకితరమగు మానమిందుండును. తుడు కా
విషయము న గొన్ని భావభేదములును గలవు, కవితే శుద్దాదినిర్నిత్‌
ములయిన ఖండములు కూటములు నుండును, వర్షానుగుణ్య మున నిది'
దీ ప్తన ర్తనమున నుండును, ఛేదము- (దుతీయు లయిన వికృతము
లయిన కరతీలాఘాతేములచే ఆగి ఆగి వాదన ముదరించిన చో
చేద మగును,
చే]ంఖణ ప ద్ద తిః

అతలాలాపసంయ కో రుంకారః పధమ స్తరః

పదరూపక యోర్మ ధ్యేస్యాదో కా నియతాస్పదా

అనంతరం తు కవితా తతో ఒవచ్చేదసంజ్ఞ ర్త

మలపోధపహరణం (ప్రబంధాః సేఇక్షణేమతాః

విషాం పాటాక్షరై స్తుల్య ముత్తుత్రైః కరణె కృతం

భృమరీభి న్తధాచారీ మండలై రుద్దతె రపి

నర్తనం పేేక్షణం (పో కం చమతా్య-రె కకారణ౦.

(వేంఖణము (వేక్షుణ మనియు నున్నది. ఈ పద్ధతిలో నీవాద్య
పబంధములు క 9మముగా నుండవలెను. మొదట తాలము ఆలా
పములేని రరగోంకార ముండును. కిమ్మట పద్యప్రబంధము ఓ తా
పిబంధము రూపకపఏ)బంధ ముండుట విహిళతము, పదరూపకముల
మధ్యలో ఓ తా(పబంధము నియ తాస్పదమని (ప్రత్యేకముగా నియా
పితేమయినది. పిమ్మట క్రవితాపబంధ ముండును. కవితాపబంధము
కవీతము అనియు నున్నది, జ్యాయన దీనిని (స్ర్రీలింగముగనె (ప్రయో

176 నృ త్తరత్నావలీ

గింజను, పిమ్మట మల సము పహరణము అను వాద్య(పబంధములు
(చేతుణ - (వేంఖణ పద్ధతిలో నుండుట సమ్మిత ముః

' దీనిలో చమత్య్మారైక కారణమయిన నర్తన ముండును,
ఈన_ర్తనము పాటాక్షరములతో సమముగా నుండును. ఉిళ్లుతములు
కల కరణములతో నీ నర్తన మాచరితమగును, (భమరీవిశేషము
లతోనుండును, ఉద్దతములయిన చవారీమండలగతులతో నుండును.
ఇట్లుండు నిది (పేకుణ - (పేంఖణ పద్దతి యగుకు,

ఇందు వద, రూపత, ఓతా, కవిశ, అవచ్చేద, మలప,
వీహరణపదములు వాద్య(పబంధ విశేషములు పదము దీ పన ర్త
నమున నుండును. ఇందు ఉధా”వా మల్పము సాత్యంత జీర్ణ మయిన
(ధువము తుదకు ఛండనము, ఇట్టిది పద(షబంధము, ఇందు మ శాంతే
రమును గలదు. రూపకము, ఓతా (పబంథభాచరణానంతరము పాట
సహీతము లయిన వ్యాపకాతశరములతో ఉథావా మాచరిత
మగునేని రూవకమగును. అంతమున గేయము ఛ.డణముండును,
ఇట్టిది రూవకము. సీతా ప్రబంధ సరూ వ ముకరా క ఇందు డును.
కావుననే జాయన పదరూపకముల మధ్యలో మీక యుండవలయు
ననెను, ఈ వబంధములో ఉధాివాము. రెండు పర్యాయములు
పీయు_క్రమగును. అనంతరము _మేలావకఖండేము ద్వివారము
పయోజ్య ము మొదటే పర్యాయము కన్న రెండవ పర్యాయ మెధిక
ముగా పయు క్షమగును. అనగా పాటాకుకము లధికముగానుండును.
పిమ్మట (ధువాఖండ ముండును, వ్య _స్తములు మి(శితీములయిన
సమ _స్పపాటము లుండును, పిమ్మట వర్ష సరసంజ్ఞ్ఞ కల దీర్భ ఖండ
ముండును తుదకు ఛండణము ఈ ఓ తా(పబంధములో సామాన్య
ముగా ఘోపాతుర జీవితమయిన ఉద్ధతధ్వని యుండును, దీ_ప్పనృ త్ర

దేశీనృ త్త ము 177

మున నిది యావశ్యకము, దీనినే కొందరు శీదార(పబంధ మని,
ఆహావనీ(పబంధమని యందురు.

మలప(పబంధములో భుర్గాదులచేగాని వర్ల సరముచేగాని
నిర్భిత మయిన ఖండ ముండును. మొదటినుండి భాగ తయమున (దుత
లయము (పయోగింపవలెను చతురభాగమున విలంబితలయ
[ప్రయోగ మానశ్యకము. ఇట్టి యో (పబంధాంగములతో గూడు
కొనిన యో (వేంఖణపద్ధతి చమ త్కారసంపొాదకమగును,

ఇటుపె రాసకన ర్రనము నిరూపితేమగుకు. గీత (ప్రబంధము
లలో రాసకపబంధథ ముకటి కైెలదు. అది సూడ(పబంధార్ల్షతము.
రాసక(పబంధమునకు ఈ రాసక నృత్యమునకు సంబంధము కలదు.
'బేశీన్స త్రేమున రాసకము నాట్యరాసకము దండరాసకము ననునవి
యున్నవి అవియన్నియు రాసకానుసారమున నిరూవితీములగును.

రాసన ౦0
శుద్దళ్చ సొలగశ్చేతి నూడస్స్యాన్న ర్తనేద్విధా
పాగేలాకరణం వర్షసరః కై వారయోంబడె
తి)భంగిః వర్తనీపాంతే రాసకోఒధై కతాలికొ
* ఇత్యేతే శుద్దసూ డేఒస్మిన్‌ [(పబంధాః కీ ర్రితానవ
సూడము అను గీత పబంధము శుద్ద సూడము సాలగి సూడము
అని రెండువిధములు. సాలగసూడమే ఛామాలగసూడము, న_ర్హనము
నందును సూడము శుద్దసూడ ము సాల౫సూడ మని శెండువిభముల
నుండును, అందు శుద్దసూడములో (పబంధములు తొమ్మిది కలవు,
ఏలా -- కరణము - వర్ణ సరము - శై వారము - రుగోంబ
డము - (తిభంగి - వర్తని - రాసక -- వక తాలిక అని,
2కి ]

178 నృ త్తరత్నావలీ

సంగీతర త్నా కరమున శుద్ధసూడ మెనిమిది విధములని నిభూవిత
మయినది,
ఏలా - కరణ - ఆేంకి - వర్తని - రళోంబడ -- లంభ =
రాస -- వక తలము
లని జాయపతి నిరూపించిన వర్ణ సర, వాదములు, ఆలి పబంధాం
తర్గ్షశీములన్ని (తిభంగి విపకీర్ణ (పబంభాంతర్లతే మని సంగీతిర త్నా కర
మనినది.
ఏషాం స్వరాక్షరై స్తుల్యం సదృశం ధాతుకాకుభిః
వినిర్మితస్య వాద్యన్య సమానం నృ త్తమాచరేత్‌,

ఈ నిహాకించిన నీతీ (పబంధములకు సంబ" ధించిన స్వ రాక్ష
రములకు సమానముగా, ధాతుకాకువులకు సద్భుశ మగు: ట్లుగా గీత
(పబంధములకు తేగిన విధమున విసిర్మితమయిన వాద్యమునక
తగినట్లుగా నృ తేము నాచరింపవలెను. గీ తానునారముగా వాద్యము
కిదుభయానునారముగా నృ త్తేము ఆచరింపవలెను.

సంగీతన్య యదాపా(త్రం తదా నంగీతముచ్యతే.

సంగీతీమున కు, ఆవశ్యకత కలుగునేని అప్పుడది సంగీత మగును.
సంగీత (పాభాన్యముండునేని నృ త్తేమనరు, న్ఫతే (పాధాన్యమున్నా నే
నృ తేమగును. సంగీతపిస క్కి యుండుచో సంగీత మనడగు ననుట
సం భావ్యము,

.. (ధువోమట్టః ప్రృతిమట్టోనిః సారుస్సాటతాలకః

. రాసక శ్రైకతాలీచసూడే స్యుస్స వసాలగే.,

సాల“సూడము భాయాలగసూడ మనియు నుండుట యిది
వరలో సూచిత మయమునది సాలగనూడమున సపభేదము లున్నవి

దేశీనృ త్రము 179

(ధువము, మఠము, (పతిమంఠము, నిసారుకము, ఆటతాొలము, రాస
కము, వక్‌ కాలము నని. (ధువము, మంఠము, పితిమంఠము, నిసారు
కము, అడ్డ తాలము, వక తాలము నని ర త్నాకరోక్త సాంశేతముం

శుద్దసూడమున రాసకమున్నది. సాలగసూడమున రాసక
మున్న ది. ద్వివిధ రాసక స్వరూపము ననుసరించి రాసకనృ త్రము
నిరూపించుట యిచట ముఖ్యమని జాయన భావించెను. ఇది నృత్త
రత్నా వలిక చా! శుద్ధసూడ్మపబంధముల స్వరూపమునుగాని, సాలగ
సూడ(పబంధముల స్వరూపమునుగాని (ప్రకృతము జాయన నిరూపింప
దలచలేదు. రాసకన్శి తేమునే నిహూపింపదల వెను, సూడ(ఫబంధాం
శర్లములయిన రాసకముల సంగవాస్వమయాపము నిట్లు గుర్తింప
వచ్చును,

శుద్ధసూడ రాసక మిట్లు భావనీయము, దీసిలో గమకస్థాన
రహితముగా రూోంబడలయమణ ముండును. రాసతెౌలమన నిది
గీయమానమగును. ఇది రాసము, ఇండు కొన్ని భేదములు కలవు.
గ ణని బద్ధ ము రాసవలయము వర్ష నిబద్ధము వాంసతిలకము. మా( తౌ
నిబద్ధము రతిరంగము మరియొకటి మదనావతారము వడకతుర
చరకారంఛముగా తింశడతుర చరణపర్యంతేము ఏకేకై తురవృద్ధి
ననుసరించి యిరువడియయిదు రాసములు కలుగును. వడతుర చర
ఆము సపాఠశుర చరణము అపాకుర చరణము నని, ఇశ్షే అష్టమా- (తా
చర ణారంభముగా ఏకై కమా తావృద్ధితో పన్ఫీమా(తా పర్యంతిము
పరిగణింవగా నేబడిమూడు రాసములు లభించునుగాని యవి లత్యు
మున (పసిద్ధముగా లేవని యాదరింపలేదు, ఇది శుద్ద సూడారాసము.

సాలగనూడారాస మిట్లుండును. రానతాలమున గీయమాన
మగునది రాసము. దీనిలో వినోదము, వరదము, నందము, ! ౦బుజము

180 నృతృరశ్నావలీ

అని నాలుగుభేదములు కలను, ధు)నపదమున కంతమున ఆలావము
కూర్చినవో వినోదము, (ధువము మధ్యలో కూూర్చినచో వరదము,
ఖండ ద్యయము సల ఉధాహాముయొక్క- (పధమఖం-డ మాలాప
నిర్మిత మయిన చో నందము (ధువమునకు ఆడియం చే ఆలాపమున్న చో
కీలబుజము నగును, సర్భరాసకములందును ఉధా”హాము ' ఖండద్వ
యముతో నుండవ లెను,

ఇక నిచట రాసకనృ త్రేమునకు సంబంధించిన విశేషము
భావించుట సముచితీము,

బంధం పిండ్యాదిమాళి9త్య యస్మిన్‌ మీడ్రశనాయికాః
నృత్యంతి ద్వాదశా క్షైవారాసకం తత్పకీర్తితం
పిండీశ్ళంఖలికా భేద్య లతాభేదాచ్చతుర్విధః
అభ్యధాయిబుధై రృంధః త|తపిండీతు పిండనాత్‌
గుంఫనాత్‌ శృంఖలా భేద్యో భేదనాత్‌ జాలవల్లతా
(పత్యేకం బహుభేదాః స్యుః (పొథెస్తే నరకై। కృతాః

ఇందు రాసకన్ఫ తేలత్షుణ మున్నది. ఈ రాసకనృ త్రేమున
పదునారు నాయిక లుందురు. పిండీబంధము ననుసరించి వారు నర్తన
మువరింతురు,. దార్థదశనాయికలుగాని అప్పనాయికలుగాని యుండ
వచ్చును. వీ డీబంధ్మాశయమున నాయికాన ర్తన ముండుట రాసక
మగునని కీ ర్రించిరి. ఇందలి నాయికల యవస్థాన బంధము నాలుగు
విధముల నుండును, విండి శృంఖలిక, భేద్య ము, లతానామము లతో
సవి యున్నవి. పిడ్వాడి భీదముల వలన బంధ భేదము కీ రితమయినది.
ఈ నాలుగు ఒదముల వ్యుత్స_త్తియు పరిగ్రా వ్యాము, వీండనాత్‌ పిండీ,
విండన మొ: చో “చేయుట యు=డును గావున పిండి యయినది,
గుంథనము. కూర్చు ఉన్నందున శృంఖలిక యయినది. భేదన

దేశీనృత్తము 181

మున్నందున ఛేక్యమయినది.. “*సవృత్తో భేద్యకః _స్త్మకఃి అని
భరతవచనము _ జూలమువలె' విచి[తత*లది యగును గావున లత
యయినది. వీనిలో నొక్కొ-కటి బవాుభేద భిన్నమగును [(వొఢ
న రకులు వాని నాచరింతురు. నర్తన యోజ్య మయిన పరస్పర సంబం
ధము వీండీబంధము అది నవజాతీయముగ నుండును. విజాతీయముగ
నుండును వక నాలావబద్ధకమలయుగమువలె సజూతీయము, వాంస
వదన పరిగృహీత నాలనలినమువలె విజాతీయ ముండును, పిండీ
బంధము సజూతీయము, శృంఖలిక విజాతీయము. లతాబంధము
సజూతీయ విజాతీయాక్ళక ము.

ఇక నిటుసె రంగమున ప" వేళించి నర్తన మొనరించు
పాతల సంఖ్య, వారి నేపధ్యము (పవ వేశము (పాశ_స్య్యము నిరూ
వీత ము కావలసి యున్నది.

ష్రోడ్రశె వ పరం తత యతాభిరృంధపూరతా

యో 2 £3
చేలం అర్హోరుకం యద్వా కొర్పాసం కంచుకం తధా
ధమ్మిలం వేణికాం వాపి త తదేశానుసారత।ః

ల అవ్‌ ట్రై
దధానాః సుభగం వేషం క్యణన్మంజీ రకంకణం
యోవనంచ మనోహారి పీవరోరుకటీ స్తనం
వాద్యేన ద్వంద్వశస్తుల్య చారీ(పభృతయః క్రమాత్‌
రంగం యవనికాగర్భాద్విశేయః పార్శ్గ్వయోరిమాః
ఆదిరాజ(శియం (ేక్ష్యు స్వానురూపంచిరాద్వరం
స్వయంవరీతుల మాహాత్మ్యా త్చాపొ ఇవ సభావతిం
గోపికొనాం సహ సేభ్యోమానితా ముఖ్యనాయికాః
ఆగతా ఇవభూపేనకీడితుం రాసకోత్సవే
యాతాయాత కృమశిష్టాః స్త్రీరూపాః శశినః కలాః
అస్తదోషోదయాః ప్రాప్తా రాజొనమివసెవితుం

182 నృ త్తరత్నావలీ

ధ్రుతాఇఖవతటి లైథాః చలత్యంల్పలతాఇవ
కామినీవేషధారిణ్యః సాక్షాన్నృ త్తకలాఇవ
శిక్షతా ఇవపార్వత్యా పృతిచ్చాయా ఇవశి9యః

ఇచట నిరూపితమగు రాసకరంగస్థలమునందు పోడశనాయిక
లుండుట యు కము. హోడశ సంఖ్యాక లున్న దున బంధపూర్ణ త
కొలుగును, అప్ప - ద్యాదశ సంఖ్యతో నున్న చో నిటి పూర్ణత
కలుగదు. ఇట్లు పోడశ నంఖ్యానియమము పాలనీయముః, వారు
ధరింపవలయు ఆహార్య మోవిధమున నుండదగును. ఈ పోడశ పావ
లందరు సమానవయస్కు_లు కారుకద ! కావున ఆహార్యమందును
విశేషముండును. చేలము “పెట ధరించువారు, అర్హోరుక ము: = చిన్న
లాగు ధరించువాళు కొందరు నుందురు. కాదో, కార్ప్చ్పాసము
కంచుకము ధరింతురు ఆయా చేశానుసారముగా ధమ్మిల్ల మునుగాని
వేణికనుగాని ధరింతురు సుభగమయిన వేవము ధిరింతురు. భూవ
థరింతురు. వారు ధరించిన మంజీరము.లు కంకణములు క్యణ నముతో
కూడిన వైరమ్యముగా నుండును. ఇది వారి యాహోార్యము, వారి
యౌవనము మనోవారము. టఉఊోగరువులు కటి కుచములు వీవరమ. లై.
పూర్ణ స్సుట రహాపనము సూచించునవిగా నుండును,

వారందరు సమానము లయిన చారీగతులు కలవారు,
మండల సంచారములు కలవారు గతి పచారములు కలవారు Gh
కానుసరణము కలవారుగా నుండవలెను. వారు (కమముగా ఇద్ద
రిద్దరుగా వాద్యానుసారమున రంగము పి వేళింతురు. : యవని కొ
గగ్భుమునుండి పవేశింతురు. యవనికా పార భాగముల (పవే
ధింతేరు అటునుండి యిటునుండి మధ్యనుండి జట్టుజట్టుగా నిద్ద రిద్దరుగా
(వ వేశి. చుటన నె సభారంజనము నంవన్న మగును,

దేశీనృ త్తము 183

ఆదిరాజ శోభాసదృశ శోభావిశేషము కల సభాపతి నృత్త
సభలో సముపవిష్టుడె యుండగా చిరకాలమునకు స్వానురూపు
డయిన వరుడని చూచి, సభాపతి మాహాత్స్యవిశేమమున సయ
ముగా నాతని వరించుటకు వచ్చిన వారివలె వారుందురు. వరించుటకు
వచ్చిరో యమ నట్టుందురు. నిరణీయవరణమునకై వచ్చినవారు
సము జ్జ్విల వేవమున సముత్సుల్లాకృృతి విశే మున సముత్సుకచి తే
మున వతుకుకడా! ఇంకను వారిట్టుందురు. వేలకొలడియుః్నా
గోవికలలో రూప యౌావనవిలాస లాలిశలయిన మాని*లలితలయిన
ముఖ్యనాయికలు రాసకోత్చవమున రాజుతో రాస్మక్రీడ లాచంంచు
టకు వచ్చినో అనివీంచును. యమునాతీరమున కౌముదీమహోోేశ్చవ
ములో ముర లీ రా దాకృష్ణలయిన గోపికలు కతిపయా సంఖ్యాక లు క్షు
నితో రాసోత్చివమున జేరిరను భాగవతార్ల మిచట భావనీయము.

చందు”ని కళలు పదునారుకు యా తా యాకకిమమున న్లిష్య
ములై పూర్ణిమ నాడు చందు)ని నేవించుట ఇాస్రుసేద్ధ సేద ము, అపుడా
సుధాఎళువు పలకా భల కాస. Hoss
యతహాపము ధరించి గతాగత విధానమున సంళ్లిష్టము లై దొోపో
దయ ము లేనివై. రాజును వేవించుటకునై. వచ్చినవిధముగా రంగమున
ప" వెళించిన హోడశకన్యలు ఛాసింతురు. ఈ భావము నిరూపించు
టలొ జూయన యిచట శేవకూర్చి నాడు. దోపోదయము - రాతి
యువనయయము, దోవములు ఉత్ప త్తారాజాచందుడు, సభాపతియగు
రాజు పికృత రాజసేవనముననై. శశికలలు (క్ర్రీహాపముధరించి నర్తకీ
భావమున వచ్చినారని యిందలి భావము రమ్య ము,

ఇంక సీరంగపఏవిష్టులు స్థిర రూపము భరించిన విద్యుల్లతేల వలె,
సంచలనముపొందు కల్పలతీలవ లె, కామినీ రూపము ధరించిన

184 నృ త రత్నావలిీ

సావోన్న్మృ త్రశళలవలె నున్నా రనుట వారి స్వరూప సౌ౨దగ౪(వశంస,
పార్వతీ చేవిచే శిశ్న తలయినవారివలె నున్నారనుట వారొనరించు
లాస్యభంగ కాశల(పశంస. (శ్రీ చేవి పతిచ్భాయవలె నున్నా రనుట
వారి సర్వశో భారమ్యత ఇట్లు రంగన ర్రకీ (పశంసను జాయన సాదర
ముగా సాభిమానముగా నిరూవించుట రమ్య ముగానున్న ది. (శ్రీ దేవి
వలె నున్నారని యనెను. కాని పార్వతి: లె నున్నారనక పార్వతి
శికీతీలవ లె నున్నారనుట జాయన పార్యతీభ కి యు భాసించును.

ఇక రాసకోచితమయిన గీతము గీ కారో చితే మయిన యభి
నయము, నర్తనమున (ప్రదేశనిర్షమనాది పోవములు నిరూవితేము
లగును, |

బుతుప్సయోజ్యరాగేణ గీయమానేషు గాయక 8
చర్చర్యాది పృబంధేమ దేశీనూడస్థి తేషుచ

వాద్యేషు చ వృయు క్తేషు నదృక్షేషు విచక్షణ
ఖండమండలచారీభిర్తాస్యాంగ ప్రృముఖై రపి

కుర్వశ్యః వృనుతై రంగైై గ్లీతార్ధాధినయం సమం
పృవేశై ర్నిర్గమె స్పంధిహేనై రప్యవసారతైైః
ఛోట్‌కాభిర్మిరో హ స్తతాలికాభిర్తయానుగం

బంధురై ర్వివిధై రృంధై ర్న తేకియ రిహనాయికాః

ఒకొక బుతువునం దొక్కొకరాగముచితము. త్‌ో ం
వులో నేరాగము (పయు క్తము కావలెనో సూచించునియమమున్న ది:
ఆ నయమానుసారముగ నియత బుకువునందు. (వయోగింపదగు
నియత రాగమున గాయకులు చర్చ ర్యాది పిబంథములను చేకీసూడ
గతములగు వానిని గాన మొనరించుచుండగా, ఆయా గీత పబంధ
గానములకు సమానములయిన వాద్యవబంధములను విచతుణులగు

దేశీనృత్తము 185

వాదకులు వాదన మునరించుచుండగా రంగముసనున్న హోడళ
నాయికలు నృత్త మొనరింపవలసియున్నది. వారు ఖండమండల
విధానమున కఇవారీగతివిధానమున లాస్యాంగ పధానములగు విధా
నముల నభినయింపవలెను, ఇచటి లా స్యాంగములు (వపధమాభ్యాయ
నిర్షిష్ట లాన్యాంగ ములు నగును. డేశీలా స్యాంగములు నగును, ఆయా
విధానములకు తగిన అంగ(పత్యంగముల చే తగిన విధమున గీతా
ర్వాభఖినయ మొనరింపవలళెను ఆయా సముయములకు సముచితము
లయిన ప) వేశములు ని(షు_మణములు అవసారణములు అన్నియు
సంధిరహీతములుగా నుండదగును. వెలితి నోచరింప రాదు. ప) వేశన
ని|హష్కు_మణావసరణములలో విలంబమున సందు గోచరించును. అది
లేకుండునట్టు సర్యమవిలంబముగ నుండునట్లు సమిోవ్నింపవలెను,
ఆ నాయికలు ఛోటికలు = చిటిశెయి వేయుచు చప్పట్టు చరచుచు
నర్శింపవలెను. ఆ చిటికెలు ఆ కర తొలములన్ని యు లయానుగత
ములుగా నుండవలెను. బంధురములుగా నుండు వివిధబంధములను
సంథానించుచు వారు నర్తింపవలెను, ఇట్లు నర్తింవగా నిది రాసక
మగును,

చర్చ రీ

చర్చరీమే తదేవాహుః వర్ష తాలాంచి తేనచేత్‌

వాద్యేన వృవిశేయ సా గాయంత్యశ్చర్చరీం కలం

ద్విపదీం వాధశ్ళంగారవీరాభ్యాం బుతువర్తనె 8

నాయకస్య గుణఖ్యాతి [ప్రభ్యావనవదోత్రరై ః

మండలేన వాసృత్యంతి కాంతావాసంతికోత్సవే.

సూడపఏ)బంథము ఆలీ. పబంధము వి(పకీర్ల (పబంధము అను

మూడు (పబంధములలో మూడవది యగు విప్రకీర్ల (పబంభమున
24]

శి

186 నృ త్తరత్నావలీ

నొనాభేదములు కలవు. అయినను పిసిద్ధి ననుసరించే షట్రింఛ(త్చక్షీర్ర
(వబంధములనే పరిగణించిం. వానితో చచ్చరి అను (పబంధము
కలదు. అదియే చర్చరీ (పబంధము. చర్చరీ[పబంధ స్వరూప
మోవిధముగా నుండును. ఇందు రాగము హీందోలము తొలము
చచ్చరి. పోడశమాాతలు కెండులెండు పాదములను (వాససంయు
కము లగును. దేశ భాపానిబద్ధములయిన పదములతో రచిత మగును,
వసంతోత్సవమున దీని గానము చేయుదురు. చచ్చరీచ్చందమున
నిది గేయమగునని కొందరందురు. [శీడాతాలమున చేయమగ్వనని
కొొందరందురు. ఈ చచ్చరి ఛృదోఒ౦తరమున గానము చేయుట
యగునేని ఛందశ్నాన్ర్రుమున నిరూపించిన త _త్తచ్చందోనామమున
వ్యవవోరముండును ఇది పద బద్ధ ము, తాల బద్ధము నగును గావున
రెండు అంగములు కలదగును.

ఆలిప 9బంధమున వర్ణ వబంధము కలదు, పర్ల తాలము న
క రాటభామతో బిరుదములతో నిబధ్యమానమగునది వర్లవబంధ

ac
మగును, తాలపకరణమున వర్ణ తాఆ మున్న ది. అది [తివిధము,

కావున వర్ణ (ప బంధమును (తివిధ మగును.

ఈ యర్ధ్థభావనమున నీ చర్చరీభావనము యు క్రమ, వర్ణ
తాలాంచితేమగు వాద్యమున నాయికలు (ప వేశింపపలెను. కలనాద
మున చర్చరీగాన మొనరింపవలెను. డి(పది నయిన గానముచేయ
వలెను. ఆ గానమున నాయకునకు సంబంధించిన శృంగార tan
విశేషము లుండదగును, నాయకుని గుణఖ్యాతి (పఖ్లాష్థపన పరము
లయిన పదములతో రమ్యము లయిన బుతువర్ల నములతో నా
గానము కూడియుండవలయును. ఇట్లు వారు గానముచేయుచు వసం

తోత్సవమున మండలాకారమున నర్తన మొనరింపగా నది చర్చరి
యగునని తద్యిదులు నిరూవించిరి.

దేశీనృత్తము 187

నా ట్య రాసక ౦6,
చరితం భూపతేర్య[త పదారెరభినీయతే

నాయికాభిర్వసంతరో దేశీహిందోలగీతిభిః

యౌవనాసవమతా భి స్తదు1క్షం నాట్యరానకం,

ఇచట నాట్యురాసక స్వరూపమున్న ది. ఇదియు బేశీన్ఫ త్తీము
పూర్వము నిరూకించిన రాసకముకన్న చర్చరికన్న నిది భిన్నరూప
మున నున్నదని జాయనభావనము. చర్చరి వసంతముననె (పయో
జ్యము. ఇఏియు వసంతముననె ప) యోజ్యము. పిందోలమంతటః
నున్నది. కాని యిది ప దాన్ధాభినయాశ్చక మని జాయన భావము.

దీని లతణ మిట్లు ఛావనీయము. వసంతబుతువునందు నాయి
కలు బేశీపిందోల గీతములతో భూపతి చరితమును ప దారములతో
నభినయి:తు చేని యది నాట్య రాసకము ప దాన్దాభినయాత్మకముగా
నృత్య కొ నరించు నాయికలకు యావనాసవమ త్త వ శేషణమున్న ది.
బిగువయిన యౌావనమున గూడినవారని భావము. అట్రవా కిట్లు
న్య మొనరింపగా రసమనోవారమగు ననుట భావ్యము.
దండ రాసకం,

పాత్రాణ్యహై సమారభ్యవర్హంతే దండరానకే

కృమాచ్చత్వారి చత్వారినాయ కేచ్చానుసారతః

చతువ్షష్టిర్భ వేద్యావద్యావళ్‌ ద్విగుణా పరైః

ఆరత్నిసమ్మితా దై ర్హ్యాదంగుష్టవరిణాహినా

దండౌ కనకబద్ధాంతొ మదనాది ద్ఫుమోద్భవౌ

సువృత్తా మన్ఫణౌ నానావర్లకై శ్చారుచితితా

దధీరన్నాణిపద్మాభ్యామధవా దండచామరే

క్షురికా దండకౌ యద్వా త త్తధేశీయభంగిభిః

188 నృ త్తరత్నావలిీ

ఊ కేషు వాద్యమానేషు చితజంధేమ వాదకైె 8
లాన్యాంగ భథమరీపాదచారీభి శ్చారుచం [కమం
సవ్యాపనవ్య తశ్చకృభాఇంత్యా ఖండప్మయోగటజై 8
సశదిం వ౦ంచభిరాతె & కుర్వీరనండమేలనం

౧ యె = ఏ
న ర్తకీనర్రనే (పోకాః ప్రబంధాస్సకలాఅపి
కౌతుకా ద్భ్భూమివాలానాం వాద్యం తే ఒ[తయధా[క్రమం
నర్తనంచ తధాకుర్యా[తొఢ న రకళిక్షితం,

రాసకనృ త్తీములలో నీ దండరాసకము నొక విశేషము.
సామాన్యముగా రానకవిశ్లేమములన్ని యు గోవీనృ త్త విశేవషముల
నూచించును. గోవీకృష్ణుల రాసలీలా నృ రృవిశేవముతో నిది
సంబంధించి యుండును. . ఈ రాసకములోని రాసవదము రసమును
రాస తొలమును సంబంధించియుండుట ఛావనీయము రానకమును
లాసకమనియు ననిరి. సూడగానము రాసకముతో సంబంధించి
యుండుటను సంగీతవిదులు సం భావింతురు, రాసకము లయ
(పకియను నంబంధించి యుండుట నభినవుడును సూచిం చెను,

ఈ (పఘట్టమునందు దండరాసక లత్షణము న_ర్రకీసంఖ్య
దండస్వరూపము చామర చ్భురికములను ధరించుటను వాద్య
చా ర్యాది విశే మములు దండమేలనము సక ల వాద్య పబంధముల
యు_క్తత నిరూవితమగుము,

దండ రాసకి మునంణడు ఎనిమిది మొదలుగా పాతలభివృద్ధి
(పాందుచుందురు. కముముగా నలుగురు నలుగురు. రంగమున

ప వేళించి వృద్ది నాపాదింతురు. నాయ కేచ్చామసారముగా నది
యుండును. ఆసంఖ్య చతుష్షష్టి, పర్యంత ముండును. ఈ (ప వేశించిన
బారు రెండు బారులుగా నుందురు. ఒకదకొక రభీముఖముగా
నుందురు, ఇట్లుండగా ఒక నర్తకి వెను భాగము వేరొకసర్తకి నెను

దేశీనృ త్రము 189

భాగమునకుండును. ఇట్లు రంగ(పవిష్టులయిన వారిరీతి కోలాటమను
నృ _తరీతిగా లోకమున (పసిద్ధ్దము. ఇడి దండరాసకము. కావున
వారి వా_స్తములలో దండము లుండును. ఆ దండములు కోలాటపు
క[రలు. వానికిందు దండనులని చేరు. అట్టి దండములతో నొనరించు
రాసకము కావున దండరాసకము.

ఆ దండముల స్వరూప మోప్‌ధమున నుండును. బకరొకరికి
రెండు రెండు దండములుండును. ఆ దండములు అరత్ని సమ్మితేములు '
వాని పొడవు అరత్ని మితము. అరత్ని మూరెడు వాని పరిణా
హము లాను అంగుష్టమంత గా నుండును. బొటన( వేలి లావుగా
నుండుట యుక్తము, అంతకన్న లావు తేగదు. అక భారము,
సన్నము తగదు అది వేలవము. వాని చివరిభాగము క నక బద్దకము,
బంగారపు పొన్నుతో నుండును. మదనవృతుపు = మంగకొయ్యతో
నిర్శితములు కావలెను. గుండముగా నున్నగా నుండవలెను. నాసా
వర్ణములతో రమ్యముగా చిత్రితములై యుండవలెను. ఇట్టి దండ
ములు అర్జునవృతు.పు కొయ్యతో నిర్భితేము లగుటయు కలదు.
దండరానకమున నియు_కలయిన నర్తకీమణులు వారి పాణిపద్శ
ములచే నీ దండముల ధరింపవలెను. ఇందు వేరొకరీతియు కలదు.
అది. యాయా చేశీయభంగీవిెశే వము ననుసరించియుండును. అందుననే
దండచామరములు ధరించుటయు, శక్ష్వూరికాదండములు ధరించుటయు
నున్నది ఒకచేతితో కుడిచేతితో దండము వేరొకచేతితో నెడమ
చేతితో చామరము, ఇశ్లై వామహ స్తమున శ్షురిక = చిన్న క త్తివిడీ
కెలక తి యుండును దడుమున క్షృరిక నామమున దండము,
వామమున దండము దశతమున చానురము ఆయా చేశీయవిధాన

మున సమయాాచి త్యాను సా'రమున ధరించుట యుండును, ఇది దండ
థారణరీతి.

190 నృత్తరత్నావలీ

ఇందు వాద్యాదినిశేవమములలో నొక విశిష్టరీతి యున్నది,
అది యిట్లు భావనీయము. వాదకులు రంగమున వాద్యములతో
సన్నద్ధులె చితబంధసహి తముగా నిరూవిత్‌ సముచిత వాద్యములను
వాదన మొనరించు చుండగా న ర్రకీగణము దండమేలన మొనరింవ
వలను. వాద్యగతుల ననుసరించుచు నవ్యాపసవ్య విధానమున
దకుభాగమునుండి వామభాగమునకు, వామభాగమునుండి వత భాగ
మునకు సంచరించుచు చక(భమణవిధాశనమున దండమేలన మొన
రెంవవలెను, నానావిధసముచిత లాస్యాంగముల విధానమున (భమరీ
విధానమున పాదసంచారవిశోవమున చారీగ త్వనుసరణమున వారు
చంక్రీమణము నాచరింపవ లెను, ఖండ(ప్ర యోగజన్యము లయిన
అయిదు ఘాతేములతో సశబ్దముగా దండరాసక మాచరింపవలెను,
వాద్య(పబంధములలోని ree ఖండళ; వాదన మునరించు
విభావమునకు ఖుండక మందురు. అట్టి ఖండకముల సంబంధమున
నర్తకీగణము పాదఘాతము లొనరించుట నృత్యమున రమ్యముగా
నుండును. ఇట్టి ఖండకసంబంధమున పాదఘాతము లొనరించుచు
దండ రాసక మౌాచరించునది. న_ర్తకీన _ర్హనమునకు తీగినవని నిర్జీ తము
లయిన సర్వవాద్య (పబంధములను భూమిపాలుర కాతుకానుసార
ముగా నిచట యధా[కమముగా కూర్చదగును, త్ర _త్త ద్వా ద్యాను సార
ముగా నర్తకీన రనముండుటయు సావశ్యకము. ఇట్టి న_ర్హనము FO
న_ర్తకళిశ్షితమైె శోభించును. జని

యన్నియు పాలక్ల అక వాద్య ప్రబంళో స్స
నుండుటయె ముఖ్యము. (పౌఢన రక శిక్షితమయిన న ర్తనమనుట
భావసీయము. ఈ దండ రాస! మునందు వాద్యృవైై చ్మిత్యము నృత్త

క వై చ్మిశ్యము బవాున రక ప వేశకృతముగా శోభాసంపాద కమగును.

దేశీనృత్తము 191

వాద్య(పబంధములు నలుబదిమూడు కలవు వానిలో గీ తాను
గమలుగా 'నుండునవి యని వేనిని వాద్య వాదనకలాదులు నిర్ల
యింతురో వాని నాయోజన మొనరించుట యు కము.

రాజవన్ని ధిలో నర్తకీమణులు రు ర్యా ౧౬. 5౨, ౬౪౮
సంఖ్యగా రంగమున (ప వేశించి వమవా రేకు కోలాటప్పు క(రలను బట్టు
కొని, చేకీయరాగానుసారముగ దండణామరములన, డండఛ్ళురి
క్‌ములను, దండ శ్లే మములను ధరించి ఖండ పహోరజన్యము లయిన
ఘాత పరోాగములతో సంగ తమలె వీడి పడ్‌ వాద్యానుసారముగా
నర్తన మొనరింతురు. అగ భాగమున పృష్టభాగము న పార భాగము
లందును ఛార్మీ భమరికాదుల ననుసరింపవ లెను. చి శరీతుల ననుసరించి
లయ తాలానుగతముగా మండలరీతుల ననుసరించుచు న రన మొన
రించినవో నది దండరాసకమగునని సంగహము,

శివ [వీయ ౦,
మృదంగ కరటా కాంస్య తాలకాహల వాదక్తే ః
వాద్యమానేషు వాద్యేషు యతి [పహరణాదిషు
కాంస్యేన ఘటితా న్యద్వా లోహేవ ఫణినః కరైః
వామైర్వామేతరైః కోణాన్‌ బిభ్రాణా స్తన్మయానపి
స్ఫురత్కిరికిటీకారం వాదయంతో లయానుగం
రు[దామిభరణాః శతా! కు వభూతి (తిపుం[డకాః
శివై కతత్పరాభ కానరాః నారీజనో2ధవా
(శేణీభూతాః వృమోదేన గాయంతశ్చం[దశేఖరం
అంగై ర్యధోచితై ః పాచె ర్లాన్యాంగ్ర రతి సంయుతె ః
అన్యోన్యాభిముఖీభూయ ద్విధాభూతాః కదాచన
కదాచిన్మండలీభూతా నృత్యే యర్పహుభంగిభిః
శివోత్సవేషు కర్తవ్యం నృ త్రమేతచ్చివ(పియం.

192 నృ త్తరత్నావలీ

ఈ (పఘట్రమున శివపీయమను నర్తనము నిరూపిత మగును,
ఇందలి వాద్యవి శేషములు నేపధ్యవి శేషము నర్తన మొనరించువారు
శివభ కులుగా నుండుట, నారీనరులు పాశతీలుగా నుండదగియుండుట,
గానము శిపవరముగా నుండుట తన్న ర్లన్మప కారము. దీనిని శివోత్పవ
ములలో (పయోగింపవలయుట యనునవి యిచట నిరూవితములగును.

ఈ శివవీయము నితరులు నిరూపించిరి. శివోత్సవములలో
శివభ కులు ఈ శె వన్నత్యము నాచరింతురు. ఇందుపయుక్రములగు
వొద్యములు విశిష్టనులు. నారీనరుల వేషములు భస్తరు(దాకు
మాలాది విశేవములతో నుండదగును. చెండు వరుసలుగా నుండి
గాని వలయముగానుండిగాని నర్తన మునరింతురు. ఇజి యిందలి
సామాన్యరూ పము.

ఈ శివన్ఫ త్తేమునం దీవావ్యము లువయు కములు కావశెను,
మృదంగము, కరట, కాంస్య తాల ము, కావాలము. ఏని వాదన
సంప) దాయము గుర్తించిన వాదకులు వాదన మొన్లరించు చుండగా
నారీనరులే తెంచి శ్లీవవి]ియ మొనరింతంకు. ఇండ్లు. .క్షర్ణట మనున ది
"దేశీయ వాద్య విశేనము. బ్రదియొక ఆత్రోద్యము. అవవద్ధ వాద్యము
౩౧ అంగుళములు పొడవు ౧౨ అంగుళేముల ముఖము, కోణద్వ

యమున నిది వాద్యమగును. యతిపహరణాది విధానమున సీవాద్య

ములు వాదితోములు కావలెను. ఇందు యతి (పహరణము అనునవి. -..

వాద్యప )బ3ంధ ములు. గీత ప రబ: ధముల వలె ఉధావ్యా శతువ కాభోగ
ములచే వాద్య(ప బంధ ము లు పని బద్ధము లగును (కని యుత

పె సారాంతములు నలుబదిమూడు స్‌ వూర్యము నిరూవీతీము,.
సామాన్యముగా వాద్య పబంధముల తుదిలో చేంకాగము చేం
అను శబ్దము పఏ)యు క్తమగును, వాదకుఖ డము బవాువనిరామము

దేశీనృ త్రము 193

లతో వాదితమగునేని యది యతి. ఇదియె జక్క. వాద్య వబంధ
ములో మొదట నిడి యుండు నేని ఉట్టవణమందురు. ఉద్దత సాదమున
కూట వాటములతో నిబద్ధమగునది పున ల షు: మగునది
పవారణ (ప్రబంధమగును. ఇట్లు వాద్యములు (మోౌగునపుడు
వాద్యోపక కరణము లనదగీన స ర్పాకృతిక ల కోణములను వీవ( వయ
నర్తన మొనరించువారు ధరింతురు. ఆ కోణములు కాంస్య నిగ్నిత
ములుకాని .అన్యలోవహానిర్శితములుకాని కావచ్చును. అట్టి కోణము
లను వారు సర్పరూపములుగానున్న వానిని వామ వామేశరవాస్త
ములతో ధరింతురు, దతవామపహ స్తములందు ధరింతుకని భావము.
అట్లు ధరించి కిరికిటీ కారము స్ఫురించునట్లుగా లయానుగముగా
వాదన మొనరింతురు. ఈ కిరికిటి కీరికిట్టక మనియు వ్యవహృత మగు
చున్నది. దీనిని కుక్కి వాద్య మనియు నితరు లభివర్షించిరి, ఇది
స ర్పాకృతిగా (కిందొభాగమునకుండును. లోవానిర్శ్మితము, మూడంగుల
విస్తారము కలిగి సార్ధహ_స్తద్వయ దీర్ధముగా నుండును. తిర్య(గేఖా
వి రాజిత మై మృగశ్చంగాకృతిగా నుండును. సరళమయిన లోవూక్రోణ
ముచే నగు ఘుర్భ ణమున నిది వాదసీయము. కిరికిట్ట యనునవి యిందు
పాటవర్గ్ణములు, ఈ వాద్య చేవతలు యక్షులు. ఈ వాద్యమున
కము యతిజ్ఞాన మె ప) యోజనము, ఇట్లీ వాద్యములు (మోగు
నపుడు నరులు ల రుదాతాభరణులై శృత్మయాపులై భస్మ
(తిపుండ్రక్రము ధరించినవానై శివైకతత్సరులై భరక్ఫునౌ (శేణీరూ
పముగా కూడుకొందురు. పమోదమున చంద శేఖరుని గానము
చేయుదురు, యధోచితములయిన అంగాభినయములతో పాటము
లతో గతిసంయుతములయిన లాస్యాంగములతో వారు రంగమున
నర్తన మునరింతురు, అన్యోన్య మభిముఖముగా సంచగంతురు,
25 7

194 నృత రత్నావలిీ

ఒకపూకు శెండు బారులుగానుండి ఒకప్పుడు మండలా కారమున
నుండి నానాభంగీవిశేవములతో నర్తన మొనరింతురు. ఇట్టిదిది
శివవీయ నృ_త్తము. శివోత్సవములలో శివపియనృ త్తీము (పయో
గింపదగును,

ఈ శిఎపీ]!యన్ఫ త్తము నితరులును గుర్తించిరి. అతోద్యములు
యతి-పివారణములను (మోగించునవికాగా సౌస్థవముతో కరాడు
కొనిన రుదభ కి కల (ప్రైలుగాని పహ 5 రు[చాషమ్మ ఫణ
యు_లై భస్మ (తిపుండభారులై శివరూప్పులై రంగము (ప వేళింతురు,
వారు కాంన్యాది వినిర్శితములయిన సర్బాకృతి కల కోణములను
దతవామవా స్తములందు ధరించి న_ర్హనము చేయుదురు. బహావిఫ
ముల చంకిమణము లొనరింతురు. మనోహరముగా గాన మొన
రింతురు. బారులు తీర్చియుందురు. ఒకప్పుడు సమ్ముఖనులై
యుందురు. లాస్యాంగములచే నత్త ముపబ్బంహిత మొనరింతుగు
ఇది శివకి ప్రియము.

ఇటుప్రె చింతు నృత్యము నిరూవితమగును. దీనినే చిందు
అందురు. చిందు అను బేశీయపదము సంస్కృతీమున చింతు
అయినది. చింతు నృత్తేము నితేరులు నిరూవించిరి. ఇది (దవిడ
వల్లభము. ఆం(ధమున నిది జాతరల సమయములలో “చి దః
అయినది. (గామములలో “చిందులు” కలవు, డప్పు .శేవ్చటల
(మోతలతో (గామములలో నూశేగుచు చిందు. పాటలు పాడుచు
“చిందులు” (తొక్కుదురు. (గామములలో నొక వర్గము వేరొక
వర్గ్షమువె దూకుడు సాగించుటలోకూడ “చిందు” ఉండుట ఒకప్పుడు

అస్వాభావికము కాదు. దీనిలో దీని లక్షణ మోవిధమున నున్నది,

దేశీనృ త్రము 195

చి చను నృ త్త 0.

కాలచ్చందానుగైః పొపెః యతిపృహరణాదిభిః

కరతాలలయో పేతై 8 వాద్యవక్సాాభవై స్సహ

పాదై ర్రలిశలాస్యాంగ్రైః చారీభిర్షతిభిస్తధా

శనై ్యరవిడదేశీయైః క్షుపెస్తత్కాకురీతిభిః

గీతార్థాభినయో పేతైః ద్విపదై శ్చింతు సంజ్ఞక్రై ః

(పయోగ్లె క్చాపితె ః కిత్తుపృచురై స్సులయెర్ముహుః

నృత్యేయః (పమదాయ త్త సువేషా నవయోవనాః

సుకలాసంవితన్వంత్యః పత్యుర్మధ్యే మనోహరం

చిన్తునృ త్త తమితి ప్రోక్త కమిదం (దవిడవల్లభం,

చింతు నృత్త స్యరావ మిందుశ్నది. ఇది దివిడ చేశీయుల

కభీషప్టము,. సముచితని సుందరము నగు వేషము ధరించిన నవయౌా
వనము కల స్రీలు సుకలాసమను చేశీలాస్యాంగము (వయోగించుచు
నర్తన మొనరింతురు ఈ, చింతు న్భత్తే తమున అలిశలాస్యాంగచు
లతో గూడుకొనిన పౌడవిన్యాసములు ఇారీనంచారములు గతి[వసా
రములు నుండును. ఇవీయన్నియు తాలచ్భందానుగత ము లయిన
పాటములతో యతి-[వహరణాదులతో నుండును. శర తెలముల
లయవిఫానములతో నుండును అయా వాటములు వాద్య(పభవ
ములు నగును. వ_క్త)వాద్య(పభవములు నగును. (ద్రవిడ దేశీయము
యిన శ్రవ్య ములగు కాకు రీతివిన్యాసము లతో సంక్ష్ల_ _ప్రములయిన
గీశములతో నుండుము, గీ తాన్థాభినయములతో చింతు సంజ్ఞ కల
ద్యివదములత టను. ఇంకను ' *కిత్తు' పతన ఈ
ల యాన్వితములగు (పయోగములతో నుండును, కిత్తు అనునది టేల్‌
లాస్యాంగము పష్టాధ్యాయమున నిరూవితమయినది. _సనవు లకు
భుజములకు కటులకు తాలసమ్మితే మయిన స్పంద నము కిత్తు, దీనిని

196 నృ త్తరత్నావలీ

కింతం అనియు ననిరి. ఇట్లీ చింతున్న త్తీమును కిత్తు సుకలాసములతో
సుందర మొనరింపగా నిది (దవిడవల్నభ మగును,

చేశీన్భ శ్రములలో కందుకన్న తేము కలదు. అది యిక నిరూ
విత్రమగును. కందుక ఖేలనము కావ్యరూపములలో నిరూపీత మయినది,
దండి దశకుమారచరితములో కందుకాపతి కథయున్నది. ఆమె
ఆయాటలో నిపుణ. వింధ్య వాసిసీ సేవక కృ_త్రి కాసమయమున
కండుకనృత్య మొనరింతుకు రంగముపై కందుకము విసరిషట్టి
యాడుటలో లయ? త్యనుసరణము లుండును. ఈ న్న తేమున చూర్ణ
పాదాది విశేవములును కలవు. కందుకితేం్మత్రము కలదట. కందుక
ముపై కగ్యవహారము మృదువుగా నమృదువుగా నుండుటయు వర్ణిత
మయినది, దిక్కుదిక్కునకు కందుకమును పసరింపజేయుటలో
కరణమభురముగా వివారణము లుండును. మండల సంచారము
లుండును, కందుక[కీడనమున చాల విశేవములు కలవు. ఆడుటలో
నాడుమనివీ. అవనమనములున్న మనములు దృశ్యమనోవారములు.
జ్యాయన కందుకనృ త్తే నిరూపణములో కొన్ని సాంశేతికములను,
పద్మ - గోమూ(తిక - సర్ప - చక్రవిశేవములను భావింపవలసి
యున్న ది, (పమదలు కొందరు కందుకి నృ త్త మొనరించుట సమూవా
నృ త్తముగా నిందున్నది. ఇఇందాకందుకరూప మున్నది. తత్రీడన
మున్నది. సర్వము తేదూవము.

కం౦దుక నృ త్త 0.
పద్మగోమూత్రికా నాగచ్మకపభృతిషు స్ఫుటం
వాద్యమానేషు బంధేషు నానాపా శేషు వాదకె 8
దేశీయనర్తన ప్రో క్ర నృబంధేవ్వధవాక్ళమాత్‌
నర్తకీ వేషధారిణ్యః సుమధ్యా దీర్హలోచనాః

దేశీనృత్తము 197

పీవరోరుకటీభారాః పీనోన్నత పయోధరాః

స్పర్ధ మానామిధః కాంతిరూవ యోవనవి[భమెః
హేవ్నారూప్యేణ కాంస్యేన రచితాన్‌ దారుణాధవా
అంతశృలదయోగోల నిక్వాణముఖరీకృతాన్‌

ద త్వ్వాన్యాసాం నిజాన్‌ తద్వత్‌ గృహ్హత్యః పరతః వరాన్‌
మిధోవినిమయే నై తాన్‌ స్వీకుర్వత్యః కదాచన
కుచవ క్ర కృతాస క్రాన్‌ శకుంతానివకందుకాన్‌
కరె రుడ్డాపయంత్యస్తాన్‌ కౌతుకోతూూూూ-లకూజితాః
ఉ లలత్కందుకటప్రా ప్తి ధావల్లోలాక్షి లీలయా
రచయంత్య ఇవాకాశం సరో మోనాబ్దిసంకులం
చారీభిర్ల తిభిః పాదైః లాస్యాంగై రపికోమలై ః
నృత్యంతి వనితా య త్రతత్స్యాత్కందుకన రృనం,

ఈ కందుక నృ త్తలకుణ (పఘట్టములో న రృనలతు ణము,
అందు గకివీశేమములు, అప్పటి వాద్యవిబంధ విశేషములు, పాత
లకుణము కందుక వర్ణనము న_ర్తన్యపకారము నిర్దిష్టమగును. మొదట
వాదకులు వాద్యము లారంభింతురు. ఆ వాద్యములు నానావిధము
లగు పాటవర్ష ములతో సంబద్ధములై వాద్యమానములగును._ పద్ద
బంధము, క్‌ నాగబంధము, చక్రబంధము మొద
అయన్‌ బఇధ్గవిధానములకు తగినట్టుగా వాద్యములను వాదకులు
వాదన మొసరిళతకరుః. సామాన్యముగా టేశీయన_ర్తనము లన్నిటి
యందును కొన్ని వాద్య(పబింధములు సర్వ సాధార ణముగ నుండును
గావున, అట్ట వాద్యప్ర)బంధములు: వాద్యమానము లగును. అవి
యట్లు వాదితములగుచుండగా న ర్తకీ వేవము ధరించిన వనితలు
వత్తురు. వారి సౌందర్యము స్పృహణీయముగా నుండును. వారు
సుమధ్యలు) దీర్ణ లోచనలు, వీవరములయిన యూరుక టీభారములు

198 నృ త్తరత్నావలీ

కలవారు. వీనము లున్న తములయిన వయాధరములు కలవారు,
కాంతి రూప యౌవన విిభమములచే పరస్పరము స్పర్లమానముగా
నుందురు. ఈ న ర్రకీహాపలు కందుకములను ధరించి యుందురు.
ఆ కందుకము లీవిధముగనుండును. అవి బంగారముతోగాని వెండితో
గాని కంచుతోగాని లేదా చారువుతోగాని నిర్శికములై యుండును,
ఆ కందుకముల లోపలిభాగము డొల్లగా నుండగా నచట ఇనుప
గుండ్లు ఉండవలెను, కందుకములు కదులునపుడు ఆ యయోగోళక్ష
ముల కదలికవలన ధ్యనులు నికాగణము లుదయించును. అట్టి నిక్వా
ణముచే నా కందుకములు ముఖరీకృతములై భాసించును. ఆ కందుక
ములు ధరించిన వనితలు తమ కందుకముల నితరవనితల కీత్తురు.
ఇతరవనితీలనుండి వారి కందుకములను తాము (గహింతుగరు. పరస్పర
మిట్లు వినిమయమున వారు కీడింతురు, తేమ బంతులను వారికి వారికి
విసగుట వాంవారి బంతులను తాము స్వీకరించుట వరుసవరుసగా
జరుగగా నది రమ్యుముగా నుండును. ఇట్లు కందుకముల నెగుర వేయు
చుండగా నవి పీకి కాస _క్తములు ముఖాస క్షములయిన శకుంతముల
వలె భాసించును. ఆకందుకముల నావనిత లెగుర వేయుచుందురు.
అట్టి యుడ్డాపనమున ఉడ్డినములయిన ఆ క్రందుకముల భావించుచ

ని

వారు కౌతుకాతిశయమున సమధిక కూజన ' యొనరింతురు. ఆనంద
మున రేకలు కూతలు వేయుదురు. ఎగిరి వినురున వచ్చు కందుకము
లను పట్టళొనుఓ కై పరువులెత్తుచు లోలాథ్షివిలాసముల పిసరింప
'జేయుదురు, అప్పు డాకాశసరోవరమును మోానాబ్దసంకుల మొనరించి
సట్టుండును. వారికన్నులు మానములు, ముఖము లబ్దములు. ఇట్లు
వీరు కేవలమిట్లు కందుకముల విసరుటయెకాదు. ారీవిశేమముల
ననుసరింతురు. . గతివిలాసముల పీసరింపజేయుదురు. పాదవిన్యాస
ముల జూపుడురు. కోమల లా న్యాంగ ముల ననుసరింతురు, ఇట్టి

దేశీనృత్తము 199

నాట్య(ప్ర,కియానుసర ణము న ఆ వనితలు న_రనము చేయుదురు. ఇట్టి
న రనము కందుక న ర్తనము,
అ)

ఇక ఛాండికనృ_లేము నిరాపణీయము భండుడు హాస్య శారి
విదూపకుడు ఇంక నట్టివారు భందులు, భందులొనరించు నృ త్తోము
ఛాండికన్చి తోము. భందులు సర్యపశ్షుల కూశలు కూయుదురు,
సర్వమృగ ముల అజపులు అజఅతురు, కుక్కకూతలు, నక్క్‌కూతే లు,
గాండి)ంపులు, మీ ) కారములు, కిచకిచలు అన్నిటి ననుకరింతురు.
_ ఛాలుర బెదిరి! తురు అన్నీలము పలుక దురు అనుదాటత్తముగ
నుందురు, నవ్వుదురు నవ్వింతుగు. ఇది హోసజనక మయిన నృ త్తము.
ఉదాత్తులకు మనోవ్యాకలత్వ మున్నషూ డిది వినోదమిచ్చును.
ఇందును కొన్ని గతి చారీపాటములుండును,. లయానుసరణముండును,
వాద్యానుసర ణము నుండును,

భాండిక నృ త్త 0,

వకోోద్భవేషు వా ద్యేషు వాద్యానుకరణేషు చ
వర్త్వమానేషు శాలేషు హన్తతాలయుతేనచ
ఖంజ వామన పోగండ వానరాద్యనుకారిణః
శిథిసారన హేమౌక్ష శుకొదిరుతకారిణః
ఖరోస్ట్ర సారమేయాది వాశితానువీధాయినః
తె, సెర్వచోభిరీ లె॥ చేషితె శ్చతధావిధె 1
i గ టరు ర
ఊత్సారణాయ జాడ్యస్య హానయంతో నిరంతరం
అత్యంతం వామనీభూతాః పాపైెరత్యంతదుష్కరై ః
యత నృత్యంతి భండా సనద్భాండికం న రనం మతం,

జానా న అలాటి

ఈ భాండిక నృ_త్తలక్షుణమున వివిధ రూపరు తాద్యను కారము
ఖ్‌ హాన్య(పాయత వినోద ఫలిత నిరూపిత మగును, ఈ భండులు ముఖ

200 నృ త్తరత్నావలీ

సముత్సన్న ము లయిన వాద్యములు (పసరించుచుండగా వాద్యముల
యనుకరణ రూపముగా వాద్యములు (పవర్తించునషూడు కాలము
లతో హా స్తతాలములతో నవి సంయుతములై యున్న ఫ్పుడు ఖంజ
వామన పోగండ వానరాదుల ననుకరించుచు వివర్తింతురు.
పోగండ పదమునకు బాలుడని యర్లము. నెమలి హంస హేమాతు.
శుకాదుల ధ్వనుల ననుకరింతురు. ఖరము, ఉష్టఏము, సున కము
మొదలగువాని ధ్వనుల ననుసరింతుకు. ఆయా అన్నీలములగు వచన
ములతో నట్టి చేస్ట్రితములతో (పవర్తింతురు, ఇట్టి వ్వ న_ర్తనరీతి
మాంద్యము పోగొట్టును, నిరంతరము హోసముత్చాదించును. మర
గుజ్జుగానుండి యత్యంతము దుష్ప_రములయిన పాటపముల ననుసరించి
నర్తనము సల్పుదురు. ఇట్లున్న నిది సంర చికను మః

ఇక నిటుప్రై ఘటిసి శ్రీనృ త్త తము. ఈ నృ త నామము సార్ల
ముగ భాసించుట లేను ఇది ఘటిసిణీవిధి యని లమణవాక్యములో
నున్నది. అదియు నర్జమిచ్చుట లేదు. ఇది చేశీన్భ త్రమే. వాుడుక్కా
వాద్య సంబంధ మిందున్నది, పుకుక్కాా పదము ననుసరించి ఘటిస
పదమును లేఖకుల (వాతీవలన సిద్ధమయినదిగా భావింపవచ్చునా ?
ఈ చేసు కల నృత్త మేగంధమునను గోచరింపదు. ఫఘటినాని,
ఘటిసి శ్రీ, ఘుటిన ఘుటస, ఘడస అను పదములు వాడుక్కా
జ షన కాదగునో? ఘటిసినీ, సుటిసిస్ర్రీ అను పదములు

సన త్ర మొనరించువాని శ్రీ వాచకము 'లగున్లా} "అయినచో

టిసి స్రీ యనుటకన్న ఘటిసి,శ్రీ యనుట యు క్రమగునో! ఘటిసిసీ
మ గడసాదన మొనరించు గడపొనియగునా ?

ఈ నృత్త మొనరింఛు శ్రీ చండాలి, మాలెత మధుర స్వరము
కలది గాయని. ఆధ్యాత్శికగీతములను పాడును, కిరాత వేమమున

దేేశీనృ త్రము 201

నున్న శివుని కీ ర్తించును. తనుస్కంధముపై వాుడుక్కా వాద్యము
ధరింపగా గీ తాగాన మొ;రించువారు చుట్టు శోరుదురు. పాడుదురు,
వాద్య ములు (మోగింతుకు. కరటావాదన మొనరింతుకు. నృతత్తీ
రీతులు సుందరముగ నుండును గంభీరముగ నుండును. (పధానముగా
నిది వనితా నృ త్తేము. పురుషుకును ఇట్టివాడై (ప్రయోగించును,
నృ త్తీభంగీ భావనమునకు నిరూవించిన యా భావఫావనముతో దీని
లతేణభావనము యుక్తము,
ఘ టిసి (శ్రీ న్భ త్ర 0
హుడుక్కా౦ స్కంధసంస కాం నాదయంతీ సఖీమివ
గాయనై రాయనీభిశ్చ వాంశీకై శ్చ సమన్వితా
చండాలీ న ర్లకీవేషా ధ్వనిశారీర పేశలా
చర్యాపభృతిభిర్గీతై ః దేశీనూడస్టితె రపి
- గాయంతీ ధ్వనినం. |క్రీడాకిరాతం పార్వత్రీపియం
* కాహీలై మద్దల్తె కాంస్యతాలై ః కరటయోంచి తై
'వాద్యేషు వాద్యమౌానేషు 'యతి (పహరణాదిషు
గతిభిస్సుకుమా రాభిసాల చృందమనోహరం
య (భన్ఫతే్యేదిదథ ఖ్యాతం ఘటిసనీవిదిః?
ఏవం. విధగుణేనై తృత్చయోజ్యం పురుషేణవా.
ఒక చండాలి - మాణెత - మకంగకన్య న ర్రకీ.వేవము ధరిం
చివదై. నానాగాయన గాయనీ మణులతో రంగము (పనేశించును,
వేణుగాన నిపుణులగు వ.శికులతో చేరును. స్క-ధ భాగమున
పహాువుక్కా వాద్యము ధరించును, ఆ వాద్య మును సఖవ లె మానిం
చును. వుకుక్కా- వాదన మొనరించును. ఆమె కంఠధ్వని చేశల
ముగా నుండును. చర్యా (పభ్యతిగీతములను గానము. చేయును, దేశీ

26]

202 నృ త్తరత్నావలీ

నూడగత ములను గానము వేయును, ధనువు ధరించిన ఉమా జేఏీ
వల్ల భుడగు కీడాకిరాతుని గానము చేయును. కాహలములు మద్దల
ములు కాంస్య తాలములు కరట యమన వాద్యములతో గూడినవై
యతి (పహాణ(పబంధమ ల వాద్యమానము లగుచు డగా తాలచ్చంద
మనోహరముగా సుకుమారగతి సంచారములతో నా చండాలి నర్తన
ముొునరించును, ఇట్ట యానృ త్త్‌ము ఘుటిసి శ్రీనృ తేమని చేశమున
(పఖ్యాతే మయినది. వవంవిధగుణోచేతు డయిన ఫరుషుడును ఈ
న్భ త్తము (పయోగింపదగును. కాని చంచాలీపయోగ మే రమ్యము,
భావసంతర్పకము నగును.

ఇచట హుడుక్కు, చ ర్యాగీతి, చేశీసూడ, కావాల, కరట,
వాంశిక యను సాంకేతిక పదముల భావ మోవిధముగ (గావ్యాము,

౧ వాడు క్క- అవనద్ధవాద్యము. వల్లీవలయములతో
నిర్మితమగును. యోజనమునక్షై స్క_ంధపట్టిక యుండును స్కంధ
వాద్యమని (వసిద్ధి యుంకారమిందు పిభానము. వాదనకాలము
నందు వామకరము పట్టికాంతీరమున నుండును, హ_స్తసమ్మితమై
౨౮ అంగుళముల పొడవుండును, నాదోద్బోధవనిధాయక మయిన
ఛి దము చతున్హాంశమున నుండును, స్కంధమున నుంచికొని దక్షిణ
వా_స్తమున వాదనము చేయుదురు. ేంకారమువినా పటహో కము
లయిన వర్ణ ముల నిందు వలికింపవచ్చును. కొందరు మకార రుం కా
రములనుగూడ జెప్పీరి. ఈ పాుడుక్కాా వాడ్యమును ఆవజమని
స్య్తాంధథధావజమనియు నందురు,

వా చర్యాగీ తి- ఇది గీతిపిబంధము 3౬. 'వృిపకీర్ల

(పబంధములలో చర్యా(పబ. థ్‌ మున్న ది. పద్ధడే రావాడీ ముఖ్యము
లయిన .దన్సు లుండును, పాదాంతీమను హినముతో నుండును,

దేశీనృ త్తము 208

ఆధ్యాత్ళవాచకము లయిన పదములతో నిడి నిబద్ధ మగును. ఛర్య
రెండువిధములు,. ఛందః పూ ర్శియున్న చో పూర్ణ చర్య, పూర్తి
లేకున్న చో అపూర్ణ చర్య. మణుల రేండువిధములు,. సర్వవాద
ముల కావృ త్తీ యున్నచో సమధువచర్య. (ధువమునకె అవృతి
యున్నచో విషమ(ధువ.

3 జీశీసూడ ము- రంజక స్వర పందర్భము గీతము. అది
గాంధర్వము గానమని ది(విధ ము. గాంధర మనాది సం(పదాయము,
లతుణ కారుల లత్షుణాన్విత ము గానము జేలీరాగాదులందుండును.
ఇది నిబద్ధమని బద్ధ మని ద్వివ్‌ధ ము. నిబద్ధము (పబంధమని వస్తువని
రూవకమని మూడు వేరుల నున్నది. పిబ ధములలో నవాంతర భేద
ములు కలవు వీనిలో సూడ-ాఆలి-(పకీర్ణ భేద ము లున్నవి, ఇందు
శుద్దసూడము పాలగ సూడ మని నూడము తెండువిధములు. సాలగ
నూడమున (ధువాదిభేదములు కలను. సాలగసూడమున వక తాలీ
పిబంధ ముకటి. అది యిచట (గావ్యాము, ఈయంశము లిదివరలో
నిరూవితములయివను (పసంగధారణమునకై మణుల నిరూపితము

అయినవి,

రో కాహాల కరట వాంళికములు వాద్యవిశేమములు.
కావాలము సువిత వాద్యము. దీని ముఖము ధుత్తూరపువృమువ లె
నుండును. దండమున రం(ధములుండును. పొడవుగానుండును. తఈొమ
రజత సువర్ణ ములతో నిర్హింతురు. మూడుమూరల పొడవు కలది.
వాహూవర్ణ ఒవహులము. వీరుల బిరుదముల జెప్పుటలో నిది
సహకారి. ఇది కోలావాలము కలిగించును. కరటము అవనద్ద
వాద్యము. స్వరూపము నిరూపితీమయినది, వాంళికము వంశసంజా

204 నృ త్తరత్నావలీ

తము. వంశము చెదురు పిల్లన(గోవి వేణువు మురలి వ్యవశోరము
లతో పిగిద్గము.

ఇటుపై చారణనృ్ఫ త్రీ ముప(కాంతమగునుం ఇది గుజరాత దేశ
పసిద్దము. గుజరాతేము సౌ రాష? దేశము. ఉదాత్త నారీ:రులాచ
రింతురు. _ దోవాకవ్భ గేమున గానముచేయుట లలితోద్ధతరీతి ముఖ
వాద్య భంగి (భమరీపిధానము మొదలగునవి యిందు కలవు. చారణు
లొనరించు నృతేము చారణుడు కింకిణీ వాద్యజ్ఞుడు వికటన్నర్తక పరీ
వృతుడు సర్వరాగ మకష్ఞాకు చతురుడు నగువాడు చారిణుడు.

చారణనృ త్త 0,

నానాను[ప్రాన మధురాన్‌ దోహకాన్‌ రసనిర్భరాన్‌
రసోచితేన రాగేణ గాయంతో దేశకాకుభి।ః
వాద్యానుకరణైె ర్వ కృభవైః క కృతో తరైః
ఊద్దతైః పాదవిన్యాసైః భమరై రపిభూషితై
హసాఖ్యాం బహుభంగీభిః తాలె శృందమనోహరైః
యకుసౌరాష్ట్ర దేశీయాశ్చారణా లలితోద్దతం
స్రీయశ్చే దన్తరీయాణాం పల్లవై రవగుంఠితాః
నృత్యంతి మండలావృత్యా తత్స్యాచ్చారణ నర్తనం.

ఈ చారణ న త్రలతుణ వాకష్థ పమూవహములో దోవహాద
గానము వాద్యవి శేషములు గ త్యాది వి శేపములు సౌ రాష్ట్రి బేశీ
యత తన్న ర్తనము నిరూకితేమగును. నానాను[పాస సుందరములై.
రసనిర్భరములుగా నున్న దోహకచ్చ. దో*బద్ధగీతములను రసోచిత
గాగమున గానముచేయుదురు. గీతములందను పాసము తాలలయాను
సారముగనుండి శవ్యమనోవారముగా నుండును. వకవిథమయిన
సొనుబంధ మగు నను వాసము రసోచీతేము కాకపోవచ్చును. అనుు,పాస

దేశీనృ త్రము 205

ములంచేకవిధాను బంధమేశకాక్త నానాను పాస సంబంధమున్న చో
నది యొః విధమున రమ్యుముగ నుండును. అదియు రసభావముల
నభివ్య' జనము వేయుటకు సమర్ధముగ సమర్హ్హమ. గ నుండవలయు
ననియె యిచటి నిరూపణ సారము, దోహకచ్చు" దస్సంబ ద్దమయిన
గీతముల ఆలాపము గానము ఈ చారణన్భ తేమున కనుకూలముని
యిఐదున్నది. ఇది దోవాకన్న త్తీమున కనుకూలమని యితరుల
యభివ ర్ల నమున్న ది. అన్నుల యభి:ర్ల నమంతయు సీ చారణనృత్తే
వర్గ నోచిత పదరచనములతోడ నె యున్నా ది.

రసోచితగానమున గానముచేయట యిందు కలదు. ఇది
యత్యంత మావశ్యక ము. రాగము రసోచితముగా నుండుటను
చాగుగా సమోశీంపవలెను. వారట్లు గానముచేయుచు నాయా
జేశీయములయిన కాకువిన్యాసములను కూర్చుకొనుచు వాడ్యముల
ననుకరించు పదవిన్యాసములత్‌ న ర్రింపవలెను. వ_క్రివాద్యముల
ననుసరింపవ లెను. పాటవిన్యాసములతో రవ్యాత కళార్చువలెను, వారి
పాదవిన్యాపములు ఉద్ధతము లై (భమరవిధానములచే భూమీకములై
నుండవలెను. హా సవన్యాసములచే నొనరించు నావాభంగీవికేషము
లతో, ఛందమనోవారములయిన తొలములతో ననుగతములై
శో భాసంపాదకములుగా నుండును. సౌ రాష్ట్ర దేలీయులయిన చార
ణులు లలితోద్ధశముగా నిట్లు న_రన మొనరింపదగును. వనిత
లీన రన మొనరింతునేని త త్త దేశీయ భూపా.థ్య లై మృదుకోమలము
లయిన యవగుంఠన వస్తాచ్భాఃతి జేవానై , రమ్యముగ నవగుంఠ
నమ కలవారై నర్తన మొనరింభ్సురు. ఇట్టి ఏరి నర్తనవిధానమున
మృగదువులయిన యంగపహారము లురిడును. మండలసంచారము
లుండును, ఇట్టిదిది చారణన రనము,

206 నృ త్తరత్నావలి

ఇటుపె నిరూవ్యమాణమగు బహురూప నర్తనము బహు
గ )ంధముల నిరూపీశమయినది. నేటికి నిది న_ర్తనయున నున్నది.
లోకమునందలి బవుపా(తేల స్వరూపస్వ భివములు సర్వపామాన్య
ములయిన నాటకములందువలె నిందు నుండును, ఆహార్యమాంగక ము
వాచికము తగిన విధమున నుండును వారి భాపానుకారము నిందుం
డును. లోకమున స్వతః సిద్ధమగు విధాన మిందుండును. (పధాను
డయిన బపహాురూపన_ర్తకుడు వేగముగా రూపముమార్చి భామను
మార్చి గేయముమార్చి నానాఫాహా భాషణసమర్లుడె భాసించును.
ఈతనికి శ్రీలు పురుషులు సహక్షరింతురు, ఈ బహుచా పవర్ల్షము ల
వారు తమ పిదర్శనములచే పామరుల ను తేజితులను చేయగలరు.
పొల్యు-టీకి సోమనాధుడు “బబాునాటకము లాడువారు, లలి తాంగ
రసకలాలంకార శేఖ లలవడ బహురూవ మాడేెడువారు” అని
వాగిసెకు, ఈబేశమున పగటివేషములు వేయువారొకవిధముగ
బహాుకూపులు. వారొకరుగా నిద్దరుగా వచ్చి దినదినము వేము
మార్చి ఇంటి. టికి దిరిగి తమ నై పుణ్యము (పదగ్న్శి! తురు. ఆగామము
విడిచి (గామాంతర మేగుదురు. వారిదంతయు సీ ఒహురూపవర్ల
పభావమె. ఇ$ సీలతమణము చూచి సర్వము భావింపవచ్చును.

బపహురూననృ త్త ౦,
బహురూవన్య లోకస్య త త్తదూప(ప్రదర్శనాత్‌
వేషచేష్టితభాషాభిః బహురూపం నిరూవ్యతే

శ్‌ రంజకో మంజువాగ్వాగ్మీ కల్యః కై వారకోవిదః
నురేభో రసికో రూపభాజనం భావకోయువా
వలు 02 000002 1.2 నాత్యుచ్చోనాతివామనః
సంస్క్ట్బూతాదిషు భాషాను నానాదేశోద్భవా సుచ '

దేకీనృ త్రము 207

దక్షస్సదస్యతా భిజ్లో బలవాన్‌ విజిత శమః

ఆశు వేషాంతరగాహీ (పసావోచితపాళకః

స్వతుల్యానుచరై ర్యుకో ముండితక్మ(కుమూర్హ జిః

మధురధ్వనిశారీరో బహురూ పేనిగద్యతే '

గుణై రేభిర్యుతా స్రీవా మతా ముండనవర్తితై ః

ద్రించా నృ_త్రలతుణ మున్న ది బహూుకూపఫుని రూపమున్న ది.

లోకము బహుమావ ము, బహాుభావము, ఆ ఒహువిధములగు రూప
ములపడర్భవముండునే ౨ వేఎచేస్ట్రీత ఛభాపావిథానములలోగూడ
బహుమాపఫతీ యుండునేని బహూురూపమను చేరు కలుగును. ఇటువై
జహూరూాఫుని స్వరూపనిరూవణపరములయిన పంక్తులలో కొంత
(త్రుశె యున్నది. అది పూరణశక్యముగ లేదు. భావమంతీగా దురూ
హముకాదు. బవారూపు డనదగువాడు సర్వవిధ నాటో్యోప యోగి
+ తృుణసంపన్ను డై నానా వేమ భూషాచేస్టానుకార క్‌ల్చన సమర్హుడె
యు:డవలెను. లోకరంజనుడు మధురవచనుడు, కల్యః ఉఊవాకుశలుడు
క్ల్రైనకుశలుడు భావనాసమర్హుడు కార్యసమర్హువు సంధానకుశలుడు
సంకల నసమర్గు శుగా నుండదగును, శె వార మొనరించుటలో కాన
లముక ల వాడు, యోగ్యమగు ఆకృతి రేఖ కలవాడు రసికుడు “రస
ఛావానుకాల సామ ।గీవిశేషముల గు ర్తింపగలవాడు రూప భాజనుడు
భావకుడు యువకుడుగా నుండదగును. స ర్వావయవములు సమాన
ముగా సువిభ_కృముగా నుండువాడు కావలెను, మిక్కిలి పొదవువాడు
కారాదు. మిక్కిలి వామనుడు కారాదు, సంస్కృతీ భా పా భిజ్ఞుడు
నానా దేశములం దుదయించిన నానాభావలలో నభిజ్ఞుడు కాదగును.
దత్తుడు సదస్యతీ గు ర్హించువాడు జేవాబల మాత్భబలము సత్మ్వే
బలము కలవాకు (శమలేనివాడు, వేగముగా వేపాంతరము. న్వీకరింప
గల వాడు (పసావమునకు తీగిన పాఠ్యము పలుకగలవాడు వారివారి
వాచికము నిహాపింప గలవాడు కావలెను,

208 నృ త్తరత్నావలీ

అట్టి లతుణములు కల బవారూపుడు స్వపమానానుచరు
లతో గూడినవాడు కాదగును, ముండిత శృ శుమూర్థజః = ఆయు
వట్లార్‌ ఫ్‌ శానమున గడ్డము మాసము ళశిరోజములు తీయించిన వాడు
కాదగును. ఇట్టి యీతకు మధురధ్వని శారీరుడునె బహాురూవ్సి
యనదగిన వాడగును, ఈ సర్వ్యగుణములతో గూడుకొనిన వనితయు
బహు్హాప యగును, - ఆమె ముండనము లేక శేశమండనమున
నుండవలెను,

ఈ నిరూవీశనవుంతయు బవాుసహాపలతణము బహుుభ్వూప
న_ర్హనలతుణ మిక నున్నది.

(తివిధాభినయేనాథ్యం లో కథర్మము పేయ షా

సొ త్ర్వి కేన పరిత్య క్తం హావభామైరలంకృతం
ద్విచతుశ్చరోణావాద నంజీఛాభఖినయాంచితం

ప్రధమం (పవిశేత్చాతం 'నకలాతో ద్యసంయ తం
వాద్య(పవరర్థితెః పామై ర్నృత్తై రపిమనో హరం
నృపవంశేనవా. లోకపసిద్దడరి తేన వా

యన్నా ట్య దృశ్యతే సాక్షా కతు, ర్యాద తోకృత్రి మం

ణీ

అత్యుంత గ్రామ్యభాషాఢ్యమువివ్షం యత్సభాసదాం
[అశీ'లమపివా] యచ్చబచరూపం న తన్మతం,
లా

లోకధర్మము ననుసరించిన మూడు విథములయిన అభినయ
ములతో, అనగా; ఆహార్యాభినయాంగి కాభీనయ వాచికాభినయ
ములతో నీ బహాురూపము పూర్ణ మెయుండును. సా_త్రి కాభినయము
మాత “మిందుండదు. పోవములు భానములు దీని యందు:డి
యలంకరించును. ద్విపాతులు చతుష్పాతులు నయిన నంజీవముల
యభినయములతో నిది రంజిత మగును,

దేశీనృ త్రము 209

ఇందు మొదటగా సక లాతోద్య సంయుతముగా పా(తేము
పివేశింపవలెను. ఆ పిమ్మట నాట్యము కృతిమముగా దృశ్యమాన
మగు నంశమును దీనిలో (పత్యతుముగా (అదగ్శింపవలెను,. అట్టు
దృశ్యమానచరితము నృపవంశచరితము కావచ్చును. లోక ప్రసిద్ధ
చరితమయినను గావచ్చును, ఇట్టి చరితమును వాద్య్యపవ ర్తితీయులగు
పాటములతో నృ త్తవిశేవము లతో మనోవారముగా (వదర్శించునది,
ఇట్లు పాటన్న త్త (ప్రయోగమున్నిందున నిది సహజముగ భౌసింప
వచ్చును. అప్పుడు _వేతశసపహృదయులు వస్తులగ్న మానసులగుదురుం
పియోగ (పవణమానసు లగుకురు.

ఇట్టి బహురూపమునకు శేరొక విశిష్రాశముస్నది. అత్యం
తము (గామ్యుమయిన సభ్యుముకాని ఛాపాథ్యత యుక్రముకాదు,
సభాసదుల కనిష్టమగు అన్నీ లముకాని ఆవమంగలముకాని యిందుండ
రాదు. గ్రామ్యాళ్లీ లామంగలా ei ములగు ఫాపాపయూగను
లిందుండ రాదు, ఇట్లుండుట బహురూపముడాదు, ఇద్‌ సవృాదయ
సమ్మత మయిన మతము,

ఇటుపె కోల్లాటన ర్లనమఃను నిరూవింపవ లెను. అదియు బేశీ
న_ర్తనము. దొమ్మరివారు చేయు నర్తనము. (తాడుకైకి (పాకుట్క
ఉఊగుట, _వేలాడుట, పొడవుగడనె శెష్కట, (వమావము లేకుండు
నట్లుగా కత్తులు రఖిపించుట, బరువుమోయుట, దూరము దూకట్ర
ఎత్తు ఎగురుట్క, ఈ కోల్లాటములో నుండును, ఇందు వాద్యముల గతి
విశేవములుండును. ఈ కోల్లాటమును కోల్హాటిక మని కొందరు సంశే
తించిరి. జ్యాయనవలె విస్రరముగా నిరూవీంపలేదు దశ్నీణభారత
ములో కత్తులు విసరుట, (తాడుపై నడచుట మొదలయిన రూపము
లతో దొమ్మారియాట లున్నవి. విజయదశమి దసరా ఉక్సవము
27]

21( నృ త్త ధత్నావలి

లలో నివి పొమరుల కాహాదజనకములుగ దేశమున (ససరించుచునే
యున్న పీ.
ఉఎదూపకబులలో డోంది యొకటి కందు. డోంబి దొమ్మరి
యాటన్క సూచింపగ లదు. దన్ను యాట గాం[డు ('ప్రులలో పిల్ల
అ? (కొడుబలతో గడలలో వాద్యమిలతో నూరూర దిరుగుచునె
యుందురు. ఇక లతుణము పరిలీలింపుడు,
కోలాటన రన ౦0
వో మ్‌
కాహలైై ర్యార్గపట హై! కాంస్యతాలసమన్నితై ః
మర్షలైర్దయఘంటాభి ర్ఫేరీభి స్తంబయైరపి
వాద్యమానేషు వాద్యేషు వాదక్రై ర్భావ్యమద్భుతం
వర(శాగమనై శ్చితై)ః కరణ రంచితాదిభిః
(పొంళోరుపరివంళన్య (భమరై రతిదుష్కుర్రె 8
ప్రాణసందేహకరణై ః శస్త్రధారాగ్యువంచనై ః
మనుష్యదుర్వపార్భారెః మృదంగ పరివర్తనెః
ఉచ్చ! ఖగవదుడ్తీనై 8 శస్త్రాణాం చాలనాదిభిః
య[తసృత్యంతి కోల్రాటా స్పత్స్యాతో్కోల్తాట నర్తన 9.

కాహాలాది వాద్యములను వాదకులు నాదన మునరించు
నపుడు కోల్లాబు లొనరించు అద్బుత న్నర్తనమును సహృదయ
పివకులు. భావింపదగును. కోల్లాటుడు సంగీతర త్నా కరమున
కోల్హాటికుడు. అతడు ఒహు కారవోఢ, [భమర కాదులలో (వొఢుకు,
రజ్ఞుసంచారమున చతురుడు, ఛు3 కాన ర్లనమున 'పటువు, వస్త్ర సంక ట
పాతిమున దశ్చృకు కొవాలములు వమార్ల్షివటవాములు కాంస్య తొల
సమన్విత ము లై వాదితీము లగునపుడు, మద్దఎములు జయఘంటలు
భేరీ వాద్య ములు తంబటములు వాద్య యానము లగునప్వుడు అద్భుత

దేశీనృ త్త ము 211

ముగా కోల్తాటులు ని భావించు న ర్రనమున్నో ఛభావింవ వలను, అఫ్ఫుకు
కొల్లాటులు వర్యతాగమన మొనరింతురు ఆటునిటు గడలు నిలిపి
వానికి (తాడు బిగువుగా గట్ట ఆ (_తాటివై నడచుట వర(తాగమ
నము. అంచితేము మొదలయిన చితకకణములు, ఎత్తుగానున్న
న్నడవపె అతిదుమ్యరము లయిన (భమరమాలు, (పాణసం చేహూము
కలిగించు శస్ర్రుముల వాడిపదును కల ధారాగముల మలచుటలు;
మానవులు వహింస శక్యము కాని బరువు వెాయుటలు మృదువుగా
నుండు అవయవములను వంచుటలు (పరిన రనము) ఖేచరిబులగు
పక్షులవలె ఎగుకుటయు, శ న్ర్రుముల బాలనములు మొదలగునవి
యన్నియు నద్భు తావహాము లగువట్లుగా కోల్లాటులు నర్తనము
చేతురు. ఇది కోల్గాటన్న తము.

ఇప్పటికీవిధముగా నిందు జాయసేనావతి నిరూకించిన బేశీ
నర్తన విథానముల నిరూపణము సమా స్తమయినది. గణపతి దేవుని
పాలనసమయమున (వచారమున నున్నవానిని - తానుపలవ్నించి'
నిరాకించునని జాయన యనెను. .అప్పట -నింకను కొన్ని యుండ
వచ్చును. అవి లతుణయు_క్తముగా నిరూవింపదగినవని జ్యాయన
భావింప లేదు. నలు

అక్కి ల ఆ క

ఇటువై కొన్ని సామాన్యము లయిన యంశములను జ్యాయన
నిరూపింపదల చెను. న _ర్వరీలత్షణము న ర్రక్షలత్సోణము పికృతీము
(వతిపాద్యము... న్త ర్తకి న _ర్హనాచార్యుని వలన శిక్షణము పొంది
వాదక గాయక రీతుల ననుసరించునర. 'రాణిరచును, తదనుసరణమున
wil 'మనుసరించి (వయోగ్గాన క్ట క కాదగును 'ఇదియంతయు సంప
యస్తమాగత మగుట ట సమ్మతము. కావున నే వేథ్ని తాంశము లిచట
(పరీ హదితమ్హులగున.. లందు ముంద్భున, రీలక్షణము రమణీయము.

og

#F

1 కః
si తాకీ క 2 We అతు జా 1 స కీ ఇక స

212 నృత రశ్నావలి

న రకీలశతుణముః

రూపయోవనన లావణ్య నృ త్తవిద్యాశయత్వతః

నే[తానంద సుధాపాన భాజనత్వాచ్చ నర్తకీ

ఉపచార పృయోగజ్జైః పాాతమిత్యభిధీయతే

తన్వి తారుణ్య లాల భాగ్య సౌభాగ్య సౌధ భూః

కులీనా రూవవత్యాఢ్యాగహణే ధారణే క్షమా

(పగల్ళా రోసభావజ్ఞా సోత్సాహాసన కుతూహలా

కలాభి జ్ఞా విధేయాంగీ సుసత్త్వా మధురస్వరా

స్మెతపూర్వకృతాలాపా సుమనాః శుద్దలక్షణా

సుతారాజనామయా శ్యామా గొరీవాలాఘవాన్నితా

జిత|శమా నభాధీరా చతురా తివి ధే[గ హే

అనవధానవతీభ్యాతా గీతవాద్య విశారదా

నాతిస్టూలా నాతికృళా నాత్యుచ్చానాతివామనీ

వినయోదార్య లజ్ఞాదిగుణరత్రే్న రలంకృతా

అంగపుత్యంగ కోపాంగ చారీస్థానకమండలాన్‌

పొటాంగహార లాస్యాంగ భమరీకఠణాన్యపి

మార్షదేశీవిధానేన (పయోగాన్‌ జానతీన్ఫుటం

సద్యోఒలీష్ట ప్రయోగజ్జా నర్తకీ ప్రవరామతా,
ఇందు న ర్రకీలక్షణమున్న ది. నాట్య కారులంద శీ రూపము
(వతిపాదింపవలసియున్న ది, భరతుడు పరిమితముగా "లవణము
నిరూపిం చెను, ఆ లతుణ వచనవి_స్తరమిందు కలదు. నాటో్యోపచార
ములను (పయోగములను గుర్తించిన యభిజ్ఞులు " నర్తకి నాట్యమున
పాతంిమన్ని యందురు. నరకిరూపము యౌొావనము లావణ్యము
నృ త్తేవిద్య యమచానికి ఆశయము. నే తానందనసుధా పానమునకు
ఛాజనము, కావున పాత్రము, తన్వి తామణ్య లావణ్యములకు భాగ్య

దేశీనృ త్తము 2183

సౌభాగ్యములకు స్థానము. కులీన మావవతి ధనవతి సంపన్న. (గవాణ
మున భారణమున “సమర్ద, (పగల్భ రసభావజ్ఞ sen కుతూ
'వాలము కలది. కలాభిజ్ఞ. స్వాధీనావయవు స_త్వేసహిత మధుర
స్వరస్మిత పూర్వ భామీణి సుమన స్క- శుద్దలతుణ, మంచి కనుపావ
శలది అనామయ, శ్యామ, గారవర్ష యేని కాదగును. లాధు వాన్నిత
జితేశ్రమ సభలో ధీర, మూడువిధములయిన గవాములందును
చతుర, (గహమనునది తొల(పాణము. ఇది మూడువిధములు,
“సమము అతీఠము అనాగశమునని గీత నృ త్తవాద్యము లాదిమ
ఛ్యావసానములలో న్యూనాధిక్యరహీతే ముగ నున్న చో సమ్మగవాము,
తాలానంతరము గీతాదులున్న చో అతీత వాము. నృ త్రగీతాదుల
యనంతేరము తాలమున్న సో నానాగత(౫వామ-. ఇట్టివానిలో
నర్తకి నిపుణకావలెను. అవధానము కలది (శ ఖ్యాత్‌ గీత వాద్య
శుశారద కావలెను, ఆ నర్తకి అతిస్థూలముగా నురడ రామం అతిక్ళశ
ముగా నుండరాదు. మరీ పొడవుగా నుండరాదు, మరీ పొట్టిగా
నుండరాదు. వినయము జుదార్యము లజ్జ మొదలగు డక
ములచే నలంకృత కావలెను, అంగాభఖినయము, ప్వత్యంగా భినయము,
ఊఉ ఫాంగాభినయము, ఇారీగతి స్థానకస్థితి, మండల సంచారము, పాట
వయోగము అంగహోర వ్రదర్శనేము, _లాస్యాంగ్యవ యోగము,
“భగిమరీవిధానములు, కరణసంచార్వము నను సర్వవిధానములందును.
.మార్ల బేశీవిధాన మున స్ఫుటిముగా'* వరిజ్ఞానము కలది కావలెను.
వెన్వెంటనే యభీష్ట|వ యమోగముల నాచకింవగలది కావలెను, ' “ఇట్టి
నై పుణ్యములన్నియు నున్న -చో నో'ననర్తకి (వ్రవరన_ర్తకి యగుననుట
“సమ్మతము. న_ర్తకీవిషయమున నిరూపించిన యీ సర్వలతణములను
న ర్తనాభిలావు కల వనితలు నర్తన దర్శనాభిలావ కల (పేత్‌కులు
'సావధానముగా గుర్తింవవలెను.

214 నృ త్తరత్నావలీ

రూవయోవన యు కానాం నహ|సే2పి మృగీద్భశాం
కలాగుణ సమేతానాం నర్తకీ నైవ లభ్యతే
నర్తకీ గాయ నీ స్యాచ్చే ద్భోగినీపా(్ర నున్యధా,

భూవరోళోవన యు క్రలయిన పేలు వేలకొలది యున్న న్వు.
వారు కలాగుణసమేతముగా నున్న ను లతుణలవ్నీ తయయిన నర్తకి
లభింవదు. నర్తకి కాగలిగిన నారీమణి గాయనియునై. భోగి నియునై
యుండునేని పాత మగును. మూడువిధముల నామె సమర్ల కావలెను,
న_ర్తనముకలది గానముకలది సౌందర్యము కలది, ఈ (త్రితయము..
శలదయిననె పా(తము అగును. పూర్వము నిరూవీంచిన . సర్వలవ్ష.ణ-
ములు లేకున్నను న రకి గాయని భోగిని కావౌను, అప్పుడే పాత్రము.

గోమండలీలయతుణం.
కల్యాణకటకే పూర్వం భూతమాతృమహోత్స వే.
సోమే శః కాతుకాత్కాంచిద్భిల్రీ వేష ము పేయషీం
నృత్యంతీ మధగాయంతీం న్వయం ('పేక్ష్య మనోహరం
(పీతో నిర్మితవాన్‌ చితగోండలీవిధిమిత్యయం
యతో భిల్రీ మహార్యా మ గోండలీత్యభిధీయతే
కుండలీం నామమృద్వంగీం సుకళీం దివ్యయోషిళం
సంగీతం కోమలం నృత తం' శిష్షయామానపార్వతే
న! తన్న శ్ర త్తం కుండలీమాహు! _తోక్సేందింధాత్పురాతనా॥

t ye శా ఖ్‌

య ఇచట. నోరడలీ న్న _త్తకీలయణ _మొకింతగా గలదు. జేక్షీన్స క్ర
.విశేవములలో. నిద్ది. (వథానముగ్గా. పసన ర

తున్నా వ్యానీనలు ని గూని ౧చిర. చనా జు హా
ముగ్గనున్న డి. .దీనినిట్లు ARON

ae ఖే
సశ

దేశీనృ త్త ము 215

కొల్వాణకటకమునందు పూర్వ మొక్పుకు భూత మాతృ
మహోత్సవము జకిగినన. అపష్వూడప్పుటి పిభువయిశ సో మేశ్యరుడు
భిల్ల వేషముశనున్న యొక ననితి నాదరము* జూచెను, అమె న_ర్తనము
"చేయుచున్న ది. గాన మొనరించుచున్న ది అపుడా మెను సయ
ముగా మనోహరముగజూచి భావించి సంప్రీతుడై చితిగోండలివిధి
నకం నక మహారాష్ట) దేశమున భిల్ల పురం ధిని గోండలి యందురు,

ఒకప్పుడు పార్వతీ దేవి మృదుమనోహ గావకయనములు కల
రమ్య శేశ పాశరమ్యయయిన “కుండలి” అను వేరుగల దివ్యవనిత
నాదరించి స తప. కోమలన నత్తి తము నుప దేశం పను. దిన్యరూ పము
శిల యా కుండలి పార్వతీ దేవినుండి సంగీత నృత కషం మనుగ్శిహ

లో

ముగ సంపాదించినది. కుండలీసంబంధమున ఆన్న వెయి క ండలీన్న త్త

త్త

మను పిఖ్యాతి కలదయిన దని హరాతీనులందుు.

భూత మాతృ మహోేత్సవమకునది. (పై దేనియాగము.
వరాశ క్రిపూజ, ఆసమయమున దూతీయాగ మొం*రంతురు, సువాసినీ
"పూజలు చేయుదురు, వరదేనత పర చేఎతాషరివారము అట్ట సమయ
ములందు యోపి.దాకృతితో సాధకుల పూజల స్వీకరించి యనగ
పింతుకు. అట్టి మహోత్సవసమయమున సో మేశ్వరునకు భిలీమాప
మున దేవదేవి గోచకించినడి. పాట పాడినది ఆట ఆడినది అది
యంతయు నాచేని సంతోమచర్యారీతి అప్పటి ఆ దివ్యవని తా భావ
మవోరాష్ట్రి భాగా నుండి యుండవలెను, దూతీయాగమున దేవత
గోచకించి మహారాష్ట్ర భాషలో పలికినదని మహోర్ధ్థమంజరి (గంథ
వ్యాఖ్యానమున మహేశ్వరానందుడు (వాసెను దేవతా యోగినీ
సమా వెశ భాగ్యము పొందినవారు ఆయా దేవషఛావలలో పలుకుట
జేవీ తంశ్రవిషయముల గుర్తించివవారు గుర్శింతురు. సో మేళ్వరు

216 నృ త్తరత్నావలీ

డానాటి నృత్తమును భావించి గోండలీన్న త్త మనెను. గోండలిపదము.
కుండలీపద సంబంధము కలదియని జాయపతి భావించి పార్యతా'
కుండలివనితతై యువ జేళించిన కుండలీన్ఫ త్తీమును పురాతన భావ
ఉిసిద్దముగా నిరూవించుట యు_క్రముగ నున్నది.

సంగీతర త్నా కరమున శార్హ జేవుడు ఈ గోండరీవిధిని గొండలీ'
వీధి నామమున్నట్లు నిరూకించెను, ఇదియు (పకృతమున ఛావింపదగి.
యున్నది. గౌండలిన్న త్తీములో దీ_ప్తనర్తన పి యోజ్యములయిన
కఠిన వాద్య(పబంధము లుండవు. ఆయా (ధువాశితముఅయిన.
గీతిములు సాలగసూడ పబంధములు జీవల లాస్యాంగ ములు.
నిందుండును. నర్తకి కోమలాంగములతో నర్తన మొనరించును..
స్వయముగా గానముచేయును. తివలివాదనము స్యయముగ నాచ
రించును. ఇట్లున్న చో నిది గౌండలిన్నర్తనము. కొందరిందు తివలీ
వాద్యవాద నము లేదందురు స్కంధ భాగమున (తివలీ వాద్యము
ధరించి నోట పాట లేకుండగచే (తివలీవాడనమున నర్తన మొనరిం.
చునేని మూక గాండలి యందురు,

గాండలివిధానమున కర్లాటజేశ మండన మొనరింపవలెను.
ఆపద్ధతి కె గాండలి పద్ధతి యని చేరు. క ర్థాటమండల మండితులయిన
సాం(ప దాయికు లీవిధానమున నింక్రను వాద్య వాదన విశేషములను:
గేయగాన విశేషములను నిరూక్షింతురు.

ఇట్ట యా సంగీతర త్నా కర నిరూవిత గాండలీవిధానమునా
జాయవతి నిరూక్రింపని రాగ తాల వాద్యవి శే షములు భావనీయములు..
ఈ నృ త్తేము కుండలిశ్ళ త్త మని ఛిత్తకుండలీనృ త్ర మని
కొందరు (ప్రతిపాదించిరి. (శ్రీ హౌమవతీజేవి శివపత్ని యగుట.
చిరకాలము తవ మొనరించి లక్ష లాస్య మొనరింతునని సంకల్పం

దే..శీ నృ త్రము 217

చినది స్ఫాటిక మండపమున, గాలికి (మోగు. వేణుస్యనము పాంగ
(శుతిగా (భమరీనినాదము గీశతముగా కోకిలకూజితము కావాలముగా
లాస్య మొనరించినది. మహాశ్వరు జా లాస్యముచూచి యానంద
మగ్ను డయినాడు. మోమవతితో నృ శ మువరించినాడు. ఆేవి
కుండలిని కుండలి అని (భుతులనినవి* ఇనామముననె యా న త్తేము
ప్రసిద్ద మయినది. ఈ నర్తన మొవరించు నర్తిక్‌ గతిధికూవతలి బవాుు
(పక్షి మధుర భావిణి సర్భభాపావిచకుణ షట్రి-శదృష్టి భేదజ్ఞ తాలశేద
విశారద సాహీ త్యరససమ్మద కావలెను. గణాధిపతిని గిరాంచేవిని
పార్వతిని పర మేశ్వరుని స్మరించి నమస్కరించి. ఆత శ్రీయేకుని సభా
పతిని సంఛావించి యర్చింపనలెను. రంగ చేవత నారాధింపవ లెను
“పూరం గానం తతోచవాద్యం నత్తం పశ్చాత్‌” నియవమాూాను సార
ముగా నుపక )మవి శేషము ల ననుసరించుచు (వాయోగిక ములయిన
నృత్తహ_స్తములను (కముశః అనుసరింపవలెను, సర్యాం౫ శో భా
సంపాదకమగు గ తినిశేవమున మటల మణుల ఆగిఆగి లీలావిలాస
కృంగార రసపూర్ణ్మ విఘూర్ణ్య నములతో శ్యాస్త్రవిధానమున వాస్త
(పచార మునరింపవ లెను. ఉపాంగగానము వంశగానము వినుచు
న తావయవములతోనున్న దె గానమొనరించు చున్న టుండవఅెను.
యధావిధిగా నాచరింపవలయు వాని నాచరించి రంగదై వతముస్టికె
పుష్పాంజలి నర్పింపవలెను. ఇట్టి యి కుండలీనృ త్తము పాపకోటి వినా
శ్రనము. (వేతుకులకు (పయో కలకు ఆనంద సుఖకారణము. ఇట్టి కుండలి
నర్తన వమూచరింవబేయువారు ధన్యులు. ఇట్టుగా నింతింత గా కుండలీ
నృత్తేము నొక శాస్త్ర కావ్యముగా న_ర్తన(కప్రియులు నిరాపించిరి,

కుండిలీన్ఫ_త్రము శృంగారర సబహులము మధురము సుకువవా
రము ఆహ్లోాదకరము, దీనిని శివుడు దేవికి మొదట ఉప టేశింవను.
28]

218 నృ త్తరత్నావలీ

దేఏ కుండలి యను దివ్య కామినికి చెప్పినది. నాటినుండి యిది కుండలీ
నృత్తేమయినది. విబుభులందరు గ ర్రించిరి. పార్వతీ దేవి చాల
కన్యకకు ఆమె గోపాంగనలకు వారు సౌరాష్ట్రిసుందరులక్రు చెప్పిరి,
అంతేట దేశమంతట వ్యాపించినది.

ఈ కుండలీవిధానమునకు కుండలినీవిధానమునకు సంబంధము
కలదని కొందరి భావన. మానవుని చేహమున మూలాధారము)
సా(ధిష్థానమ, మణిపూరక్‌ము, అనావాతముూ, విళుద్ద ము, ఆజ్ఞ అను
ఆరుచ(కములు (బ్రహ్మాండము ననుసరించి కలవు. కుండలిసీశ క్రి
మూలాధావ కమలమునందున్న దై యాగావలంబనమున పపెకి
(పసరించును. ఆ కుండలినీశ కి వికాసమున మానవుడు యోగసిద్ధి
పొందును. ఇది యోగతంతవివయము. కుండలినీవిశేవములు
నర్తకిలో నుండుటచే కుండలీవ్యవహారము కలుగుచున్నది. ఈవిధ
ముగా కుండలీఏివయమున ననేక భావము లన భీజ్ఞులు వెలయింప
జేసినారు. ఆ భావములన్నియు నీ గోండలీన_ర్తకీస్తరూస గౌరవము
సంపాదింపగలవి కాగలవు,

నర్తకీలతుణ నికూపణానంతరము న ర్లకలతుణ మావశ్యకము.

నర్రకలతుణం
కులీనో నృత్య శాస్ర్రజ్ఞః తత్త్వవేదీ జితేర్నదియః
ఊహాపోహవి శేషజ్ఞో దక్షోలక్ష్య్యపదర్శనే AA
కవి వాద్య్మ్మవబంధేషు స్వయం వాదనకోవిదః Se,
జ్ఞాతావాద్య శుతీః సర్వాముఖ వాద్యవిశారదః
చతురః శిష్యశిక్షాయో న రనే నిపుణః స్వయం

సంగీత మేలనాభిజ్ఞో నానాదేశీయ నృత్యవిత్‌
కలావిత్‌ నిరహాంకారః పారంపర్యోపదేశవాన్‌

దేశీనృ త్రము 219

తాలేషు కుళలో వాగ్మీ వేదితా గీతవాద్యయోః
(పతీకల్పయితుం భంగీః తాసాః (పతినవాః క్షమః
కరాభ్యాం వాదపాటాది కర్మ దర్శయితుం (పభుః
అవ్యంగోఒంతర్ముఖః కల్యోరూవవాన"స్తమత్సరః
నర్తకీ మనసాసార్ధ మేకీభావమివాగతః

సురేఖో రంజకో మంజువచనో న రకోమతః
గుణై రేవంవిధై ర్యుకా కించిదలిత యౌవనా
అంతఃపుర గతస్తీణాం శిక్షాయాం న ర్రకీపరం

నృ త్తశిక్షణమిచ్చు స్ర్తకుడు క లీనుడు యోగ్యకులమున
జన్నించిన వాడు మాతృమ _త్యము వీతృమ _్రగము కలవాడు గోరవ'
మర్యాదలు కల జన నీజనకులు కలవాడు కావలెను. నృత్య శాస్త్రజ్ఞుడు:
త్ర _క్ల వేది జి లేం(దియుడు కాదగును. ఊొహాోపోహాములు గుర్తింప
గలవాడును కావలెను. లేనిచానిని కల్పించుట ఊవాము, _ అక్కు
లేనిదాని విడనాడుట అపోవాము, లక్షణము చెప పుటయ కాక లత్యు
(వదర్శునమున దక్షుడు కాదగును, కవి వాడ్య(పబంధముల సయ
ముగా వాదనకోవిదుడు కావలెను కవి వాద్య(పబంధపదమున క్‌విధ
ముగా నర్లము భావింపవచ్చును, కవి ప)బంధము వాద్య(వబంధ
ములలో సమర్గుడగుట, శక్తి వ్యుత్స తి అభ్యాసము అను మూడు
కలవాడు కవి. ఆతని (పబంధములు కావ్యములు వాద్య పబంధముల
విజయ మిదివరలో నికూపితము. కవి నిరూపించిన గీతప పిబంధము
లందును వాద్య(వజంధములందును స్ర్తకుడు స్వయం సమర్హుడు
కావలెనని భావము గీతవాద్య (పబంధములలో సమర్గుడని తాత్స
ర్యము గావ్యాము. సర్వవిధ వాద్యశుుతులను (గహించిన వాడు
ముఖ వాద్యవి జారదుడు కాదగును. శిమ్యశికులో చతురుడు స్వయ
ముగా నర్తన మొనరించుటలో నిపుణుడు కాదగును, ఇంకను సంగీత

జా

220 నృ త్తరత్నావలీ

మేలనా భజ్ఞుడు నానా దేశీయ నృ త్తోములను జెలిసినవాడు కలావిదుడు
నిరహాూంకారుడు వంశ పారంపర్యముగా వచ్చిన సాం[ప దాయికోవ
దేశము కలవాడు తాలకుశలుడు వాగ్నీ గీత వాద్యవిదుడు, పితినవ
ములయిన ఆయా భింగీవిశేషములను కల్పింపగల సమర్లుడు
కాదగును. తన వా స్తములతో వాదకర్శలను పాటాదికర్శలను
(పదగ్శించుటలో సమర్గుకు కావలెను. అంగహీనుడు కారాదు.
అఎతర్నుఖుడు కావలెను, ర ల్యవా అనారోగ్యము లేనివాడు రూప
వంతును మాత్సర్యము లేనివాడుగా నర్తకు డుండవలెను, నర్తకీ
మనస్సుతో తానేకీభావము పొందినవాడు”గా నుండవలెను. సు రేఖుడు
రంజకుడు మంజువచనుడుగా నుండువాడు న_ర్తకుడు కాదగును. ఇట్టి
లక్షణములు కలవానిని నర్తనశితుణమున ఉ పాధ్యాయునిగ నిర్ల
యింపదగును.

ఇట్టి లవతణములతో గూడుకొనిని వనిత కొంతగా వయసు
మరలియుండునది. కించిద్దలిత యాఎన అంతీ।పురమునందు ్రీలకు
నర్హనళిక్షణమున నుండవలెను న_ర్తకలకుణములు కల నర్తకు
డుప బేశించుటకన్న , వయసుకల (పొఢవవిత యువ దేశమిచ్చుటకన్న,
వర్గమానయావన యగు యువతి న ర్తనోపాధ్యాయ యగుటకన్న
కించిద్దలిక యొవన న_ర్తనశిత్షణస్థానమున నుండుట యు క్రమగునన్న

సేనావతి భావము సముచిత ము. |.

న_ర్వనోపాధ్యాయుని నిరూపించిన విమ్మట తదువకరణ
రూపము. లయిన వాద్యముల వాదనమున అధికృతులగు వారిని
నిరూపించుట సముచితీము. అందు ముఖరి (ప్రతిముఖరి బృంద ముఖ్య
గాయకుల నిరూపణము (పస క్తము.

దేశీ నృ త్రము 221

ముఖరిలశతుణం.

. తాలమా(తాణాం గణిత జ్ఞ తా
మారన త్రృయవేదిత్వం సిరతాలఘుహస్తతా
వాద్య(పబంధకర్యా త్వంపాతచితానువరర్తితా
బృందమేలన దక్షత్వం రంజకత్వం నురేఖతా
నూూనాతిరి కయోః సామ్యూక్సొతి ద తి
ినాతిరి కయోః గ్టికలతి! వా 5. జితా
సంగీతయోజనజ్ఞత్వం (గహ మోక్షేచ పాటవం
చితాదిక చతుర్మార వివేచన విదగ్గతా
౧ ధి
బలిత్వం సావధానత్వం తాలానుగగతి జతా
a
సర్వాంగదోష రాహిత్యం ఛిదావరణ నై పుణం
ధృతిర్ము క్తిళ్చ శబ్రస్య సౌష్టవం హృద్యవాదితా
పృస్తావోచిత కై వారచతురత్వం సభాపతేః
గాత) న్వరానుగామిత్వం వాజవాద్యే సుకర్ణతా
సుస్థిరోత్సాహితా చర్మలగ్న హస్టత్వమిత్యమో
గుణాముఖరిణః (టో కా వాదకస్య విచక్షిణై 8

వాద్యము? లో మర్షల మొకటి కలదు, మర్లలవాదకుడు
వమార్షలికుడీ నాలుగువిధముల నీతని రూవము ప్రసిద్ధము. వాదకుడు
ముఖరి (పతిముఖరి గీ తాన తుడు అని. వాదము వీద్యాక లవాము.
వాదక_ర్త వాడకుడు. పతపరి[గవాణమును వాదమందురు. స్వపతు
సాధనము పరవక్షదూవణము జల్పవిశింతాదులు వాదవిశేషములుం
(ప్రకృతమిచట ముఖరిలక్షుణ మున్నది, సామాన్యముగా ముఖరి
లత్‌ణ మిట్టుండును, ' ముఖరి నాడ్య(పబంధముల ని ర్నాణింప సమ
రుడు నృ త్తశి క్రావిచకుణుడు పాతీ)లకు నటుడు మొదట నుప చే
శింపగా ఆ ఉవచేష్టనటుడు సన్నిధిలో లేకపోయినను నృత్తాభ్యాస
మిచ్చుటలో దక్షుకుగా నుండును, గీతవాదన నిష్టాతుడు. మధ్య

222 నృ త్తరత్నావలీ

మధ్యలో నాదానుకరణమున గీతర క్తి కలుగునట్టుగా వాదన మొన
రించుటలో నిపుణుడగును. సుశేఖుడు వాదనసమయమున దృశ్యాంగ
సన్ని వేశము కలవాడు, అంత ర్భుఖుడు అవహితమననస్కుడు. నర్తకి
అన్హాం౫ము* నుండువాడు, నటికి కర చర ణాద్యవయవములు నర్తన
మున నుపయోగించునట్లు ముఖరికూడ నృత్తానుగుణము లయిన
లయములనిచ్చు వంగములవలె సహాకరించువాడగును, ఇతరవాదకుల
వాదనము ముఖర్యథినముగా నుండును. ఇట్టి లక్షణయుతు డగువాడు
ముఖరి. ఈ సామాన్య భావనముతో (పస్తుతేము జాయవతి నిరూ
వంచిన ముఖరిలతుణము భావించుట యు కము.

లతుణారంభముూన నొక్రింత (తుటియున్నది. (త్రుటిత భాగము
లోని భారమివిధముగ నుండవచ్చును. (దుతే మధ్యవిలంబిత లయ
విధానముల పటుత్వము ముఖరి కుండదగును అని. కాని లు పభావ
మభ్యూహిలచుట శకమగుబ లేదు. మాఖరికి తొలమా(త్రల గణితము
తెలిసియుడ ౩ లెను. మార్తవముల మూడిని తెలిసినవాడు కాదగును,
మాయూఏ3 ఒర్ధ చూయూరి కా ర్నారవీ అను మూడును మార్షనాభేద
ములు స్టోత్వోము లఘుహూ సత వాద్య వ్విబంధ్‌ొక_రృత ము పాత్‌
చిత్తానువ ర్హ్‌త్యము బృంద మేలన దత్సత్యము రంజకత్యము సుశేఖత
న్యూ నాధి! షు ల సామ్యుకృతి వాద్య (శొతిజ్ఞ త సంగీత యోజనము
తేలిసియుండుట (గవా మోక్షము లందు పాటవము తాల చిత
వారిక దశ్షీణమ లగ నాలుగుమార్షముల వివేచనావై దగ్గ్య్యము
బలిత్యము సావధానత తాలానగతమయిన గతి తెలికియుండుట
స ర్వాంగ దోప రాహిత్యము ఛిదచ్భాద నే పుణ్యము ధృతి ముక్తి
శబ్దము యొక్క సౌషస్టవము వృాశ్య వాదిశ్యము (వస్తావో చితీములయిన్ల
సభాపతి కై వారముల చతురత్యము గాత స్వ రానుగతి వాజవాక్య
మున -- (ప్రక్క వాద్య మున చెవి పెట్టుట సుస్థిరమగు ఉత్సాహము

డేశీనృత్తము 223

చర్శలగ్నవహా_స్తత్యము అను నివి ముఖరి వాదకునకు సంబంధించిన
గుణములని విచతుణులు నిరూకించిరి,

ఈ లవేణమున సంగీత శా, న్ర్ర మునకు సంబంధించిన సాంశేతిక
పదముల యర్లవివరణనులను ఆ గీంధములనుండి గిహించుట
యుక్తముగా నుండును.

(పతిముఖరీలతు ణం.
గుణైః కై శ్చిద్విహీనోపి భవేత్పతిముఖర్యపి
కింతు యత్యాది వాద్యానాం కృతానాం ముఖవాదినా
ఉచితాన్యనుయా తీతి తద్వద్వాదయితు౦ క్షమః

ముఖరి వాదకుని గుణములన్నియు లేకున్నను | పతిముఖరి
వావకుడు ముఖరివల వాద్య వాదన సమర్గుడగును యతి మొదలగు
వాద్య(ప్రబంధము లొనరింపగా వానిని ముఖవాదనమున (ప్రదగ్నించు
వాడే సముచితేములగు వాని యనుగమనమున నుండును. వాదన
మునను సమర్థుడగును, ఇట్టివాడు (ప్రతిముఖరి యగును

వాద్య్వబృందలతుణం,

కృతానాం వాద్యకవిభిః వాద్యానామాశుశిక్షణా
(శుతిజ్ఞాన పరత్వంచ స్వవాద్యగహమోక్షయోః
సన. మైకాగ్య ముభయోర్మే లన జ్ఞితా
వామదక్షిణ _దక్షత్వ మన్యోన్య స్తు సుతికారితా
ముఖానువృ త్తి తితాచేతి వాద్యబ్బృంద గుణామతాః

వాద్య బృందమునకు సంబ:ధించిన లతుణ మిచటనున్న ది.
వాద్యవిభానముల గు ర్తించినవారిచే నిక్శితములయిన వాద్య(పబంధ
ములను వేగముగా శికుణమున గుర్తింవవలెకు. (శుతి జ్ఞాన పరతీ

224 నృతృరతళత్నావలీ

మావశ్యక్రము, స్వవాద్య గ9హమోతములలో తాలవిధానము
ననుసరించి యుండదగును. వాద్యముల యుప(కమావసంహోరముల
చలిసియుండవలయును, గీత వాద్యముల మేలనము తెలియవలయును,
వామవా_స్త దక్షీణవా_స్తములచే నొనరింపదగు వాద్యపాట వర్ణము
లను తెలిసి దశ్షుడుగావలెను, అన్యోన్యస్థుతి కారిత్వ వమూావశ్యకము.
ముఖానువర్తనము ముఖ్యము. ఇవి యన్నియు నిట్లుండగా నివి వాద్య
బృందగుణములని ని గ్పైశించిరి.
ము ఖ్య గా యక *క్ష్సేణల
బృందమేలన చాతుర్యం రాసిక్యమనురంజనం
(తిభుస్థా నేమ గమకపాణగీతీ (పవీణతా
గంభీరమధుర స్నిగ్ధ (శావకధ్వనిశాలితా
తాదృక్‌ కారీరనంప తిః వివిధాల ప్రీ నై పుణం .
సర్వగీతహృబింధానాం గాతృత్వం తాలధారితా
విజిత శమపాయ త్త కంఠతా సావధానతా
న ర్రకి సుకలాసేన సమతా స్థాయకారితా
శుద్దసాలగ రాగేష భాషాంగాదేద కౌశలం
గహమోశ్నేచ దక్షత్వం ధీరతాపా స్తదోషతా
సర్వరీతిషు వై దగ్గ వళ్చిమత్వం సురేఖతా
ఇత్యేతేకధితా ముఖ్యాగాయకన్య గుణాబురే 8
ఈదృగ్గుణాము ఖరిణీ వాద్యబృందే ప్రశస్యతే
(పకృ త్యెవాంగనాగానాం కోమలం మధురం యతః
కక రంల కన్యాభ్యో గాయక్షే సతః
ఇచట ముఖ్యగాయకలతుణము గాన శాల్ర్రీయ పారిభాషిక
పదములతో నిగూపీశీ మయినది. ఇట్టి గాయకగుణములు వనిత
'ముఖరిణి, వాద్యబ్బందమునందు ముఖరిణి యుండవలెను. అండామె

దెశీన్స త్త ము 225

యుండుట బృందమున (పశ స్తీ, స్వభావసహజముగా అంగనాగా నము
కమలము మధురము. కావున కృ తార్లులయిన గాయకులు కన్యల
కప బేశమిచ్చుట యుక్తము, ఇట్లు శిష్యూసం( కాంత మైన వై భవము
గాయకులకు కృ తార్లత సంపాదించును, ఇట్టి కృ తార్హతకు గాయకుడు
ముఖ్యగాయకుడగుట కనేకవిధముల యత్నింపవలెను. ఆయత్న ముల
స్వరూవ మోలశకుణమున నున్నది,

గాయకు నకు బృంద మేలనమున చాతుర్య మావశ్యక ము.
ఆతనికి సముచిత రాసిక్యము గానసుథారస పీవణత యుండవలెను.
స్థానత గ యమునం దనురంజనము సంపాదించిన వాడణుట ముఖ్యము.
మం(ద మధ్యమ తార రూవముగా స్థానత్రయమున్న ది. ఏస్థానమున
గాని గాయకు డుపరంజన మోగలవాడుగ నుండవలెను. కాకున్న
స్థానభపష్టత యను గాయకదోవము కలవాడగును. ఇరువదియయిదు
గాయనదోవములు కలవు, అందు నన(భంశ మొకటి, అవ్య వస్థిత
ములయిన స్థానములలో గాన మొనరించుట స్థాన విపర్యాస మొన
రించుట దుష్టము. ఇంకను ముఖ్యగాయకుడు గమక(పాణగీతి (ప్రవీణత
కలవాడు కావవెన్సు గముకమనునది రాగావయనవము. “స్వర స్య
కింపోగమళి అది (శ్రోతృ చి త్తేసుఖావవాము కాదగును. స్వ్యశ్రొతి
స్థానమున నుదయించి శ్రుత్యంతర ము నాళ యించియుండు ఛాయను
స్వరూపమును గోచరింప జేయునది గమకమని తల్లకుణము. పదునైదు
౫మకణీదములు కలవు. కావున గమక(పౌణమయిన గీతిలో (పవ్‌
ణుకు కాదగును గంభీరము మధురము స్ని్ధము వయిన (శావక
ధ్యని ఇాలిత్య మావళ్యక ము. గీత శబ్బమునందు పంచదశ భేదభిన్నము
లయిన గుణములుండును. అందు (శావక త ముక గుణము. “దూర
శవణాత్‌ (శావకోమతీ1” దూరమునకును వినబడునది శావక్ర
29 7

226 నృ త్త రత్నావలీ

శబ్దము, శీవలము దూరము వినబకుటయెకాక అందు గంభీర తాదు
లుండుట యావశ్యకము. తాదృశమగు శారీరసంప త్రియు న వేశ్నీ
తము, ఇంకను వివిధాల వీ నై పుణ మవేవ్సీతము,

ఇచట నసీవిషయమును గశహింపవ లెను. రాగావయవ రూప
మయిన భాగమునకు స్టాయము అని వేరు. ఈ స్థాయ భేదములు
తొంబదియారు కలను వీనిలో వవానిసంబంధిస్థాయములని కొన్ని
కలవు ఆరోహూణమునగాని అవరోవాణమునగాని వర్ణము నందు
స్వరముల కంపనమును వహాని యందురు. _సంచారివర్గ మునను
స్థిరక ంపనమును వవాని యందురు. ఈవవాని కెండువిధముల నున్న ది.
గీతవవాని ఆల పీవవాని యని రాగాల ప్రి రూపకాలప్తి ఆల ్లివిశే
షములన్ని టియందును నై పుణ్య మావశ్యక మని భావము ఈ
సందర్భమున ననే ఇారీరపద భావమిట్టు గుర్తింపవలెను. అభ్యాసము
లేకున్నను రాగములను అభివ్యంజన మొనరింపగల సామర్ధ్యమను
శారీరఠమందురు. శారీరముతోడనె యుత్పిన్న మగును, కావున శారీర
మనుట యు _కృము ఇది స్వ భావసిద్దము కాని (పయత్నమున లభించు
నది కాదు. మాధుర్యము రక్తి గాంభీక్యము మార్హ వము ఘనత
స్నిగ్ధత మొదలగునవి శారీరగుణములు, శారీరదోవములున్న చో
కుశారీరమందురు. అదృప్టమగు శారీర మదృష్టమునగాని లభింపదుః

ఇంకను సర్వవిధ గీత పబంధముల గానముచేయగల.: శకి యు.
నావశ్యకము. తాల ధారిత్వము నావశ్యకము. తాల ధాశిత్యోము విజత
(శయత్వము ఆయ క్త కంఠత్యము సావధానత్వము ' ఉండవలెను,
నర కియొక్క- సుకలాస మను టేశీలాస్యాంగమున సమత్వము స్టాయ
కారిశ(ము శుద్ధ సాలగ రాగములందు కాశలముు భాషాంగాదులలో
జాశలము (గవామోతుదతుతము ధీరత దోవ రాహిళ్యము సర్వరీతి

బృ౦దరీతి 227

వై దగ్ధ్యము సువేఖత అనునవి గాయ'పనకు సంబధించిన ముఖ్య గుణ
ములు. ఈగుణము లితనిలో నిట్లుండవలెనని బుధులనిరి.

ఈ దృశగుణములు కల ముఖరిణి వాద్యబృందమున నుండ
వలెను, వనితాగానము కోమలము, గాయకులు కన్యల కప దేశించుట
సముచిత ము. _ ఇట్లిది ముఖ్యగాయ! లక్షణము. ముఖ్యగా యకుడు
బృంద ని రాత, ఇక బృందలకుణ మావశ్యకము

బృందలతుణం0.

సమాన న్వరతా స్థాన(త్రయే గమకచాతురీ
అనూ్యూనాధికతా సాన తన్మన స్వ్వమభీరుకా
న రనావసరే నాదం ధృత్వాగాతుంవిదగ్గతా
— >
స్థాయోంతే ముఖదాయిత్వం నియమస్య (పతిగః
[పబంధగాయితా చేతిగాయినాం బృందలక్ష ణం
బృందం నారీమయం సర్వమపి కార్యం విలాసినా
ద్రష్టం కౌతుకినానృత్త3 శుద్దాంత శ్తీజనై న్సృహ
రాజాం విద్యావతాం చా(గే వె భవథ్యాపనాయచ
జా యూ
బృందలకుణ మిట్లుండును, మంద మధ్య విలంబితములను
మూడు స్థానములందును సమాన స్వరత్వముండుట, గమకములందు
చాతుర్యము, అన్యూనాధిక త్వము, ఆయాస్థానములందు తీన్నన _స్వము,
అభిరుత్వము, న_ర్తనావసరమునందు నాదమందుకొని గాన మొనరిం
చుటలో వై దర్ధ్యము; స్టాయాంత మునందు ముఖ దాయిత్వము బృంద
మున కావళ్యకములు. గానమునకు సంబంధించి స్టాయ భాగములలో
నాయా వాద్య వాదకుల వాద్యవిధానములకు తగినంతగా నవకాశము
(పాముఖ్యమిచ్చుటయు నావశ్యకము. ఇంకను బృందము నియమ
పాలన మొనరింపవలెను. నియమముల నవశ్యము న్వీకరింపవ లెను,

220 నృ త్తరత్నావలీ

ఇంకను గీత పబంధములను యుక్తముగా గానము చేయగలిగియుండుట
గాయకుల బృందమునకు లక్షణము. విలాసి యగునాతడు బృంద
మంతయు నారీముయముగా నుండునటొనరించుటయు యుక్తము,
విలాసి కౌతుక యగునాత డిట్లానరించుటలో నొక విశిప్ల భావమును
గలదు. శుదాంత ,ప్పీజనోలతో గూడి నృ తము దర్శించుట కిట్లు

ధే ర _ గా
చేయదగును రాజుల విద్యావంతుల సన్ని ధిలో వై భవబ్యాపన
మునకు నిట్లు చేయుట యుక్తము రమ్యము నగును.

సం(పదాయలశతుణం,

పాతానుజీవినాం బృందం సముదాయ ఊదీరితం

పారంపర్యోప దేశిత్వా త్సంపదాయశ్చ కధ్యతే

చతుర్భిరధికాశీతి రుత్తమో త్తమ ఉచ్యతే

విద్యావంతశ్చ తుష్షష్టిరు త్తమః పరికీర్తిఈః

ద్వా్యతింశన్మధ్య మోళ్డైయో వింశతిశ్చతురుత్తమా

అవరః షోడళ ఖ్యాతః కనిష్టశ్చేతిపంచధా

ఉత్తమోత్తమ సంజ్ఞాయా విద్యావంతో ఒధికాయదా

తదా కోలాహలోఒయంతు నేష్షోరంగేన మాతియత్‌

సపునర్వినియో జ్యః స్యాదుత్సవాదిమ భూభుజాం

న రనమున నుపయోగించు వాదకగాయకుల బృంద మును

సంపదాయమందురు. ఇట్లిది లోకమున రూఢమయినది. ప్మాత్రముల
యనుజీవనమున నుండువారి సముదాయము బృందము. అట్లిబృంద ము
యొక్క లకుణము నిరూపితీ మయినది. (పస్తుతమిచట. సం(వదా
యము నిరూవితీమగును, పారంపర్యమున నుప బేశమిచ్చునది కావున
సం[పదాయ మనదగును, ఈ సంప్రదాయ మయిదువిభముల నున్నది,
ండవలయు వారి సంఖ్యానియమమున స్‌ పంచవిధత్యము నిర్ణీత

బృ౦దరీతి 290

౧ ఉత్తమోత్తమ సంవ) దాయమున ౮ారీ
౨ ఉత్త్సీమసంపిదాయమున ఆత
9 మధ్యరుసంపిదాయమున వ్ర
ర అవరసం(పదాయమున ' ౪
౫ కనిష్టసం(పదాయమున ౧౬

ఈ సంవ)దాయములందుండదగు వారందరు రూపవంతులు
చి తాలంకర ణాన్‌తులు గీ తాదిసామ్యనిపుణులు (పవార్షోత్సుల్ల చేత
స్కులు కావలెను సంపదాయమును కుటిలమనియు నితరులు
జీరొ్క్క-నిరి. ముఖరి ననుసరించుట తస్తీ నత న్యూ వపూరణము తాలా
నువర్తన మనునవి సంపీదాయగుణములు. ఇవి లేకుండుట సంవ
దాయ దోవములు, ఇట్టి గుణసాహీత్య మును దోప. రాహీత్యమును
సూచించుటకు జూయ సేనాపతి “విద్యావంతే:” విద్యాంసులుండ దగు
నని సంగగవాముగా నిరూపించెను, విద్యావంతు లధికనుగా నుండగా
ఉత్తమోత్తమ సంజ్ఞ కలుగునుగదా! అట్లు వారు బవాులసంఖ్యాకు
అగుదుశేని కోలావాల ముదయించును. రంగమున వారందరిముందర

అట్టికోలావాలముండుట సమ్మనముకాదు. భూ పాలకుల యుత్సే వాదు
లలో నట్టి యు త్రీమో త్తమ స(జ్ఞకల నం(పదాయమును వినియోగింప
దగును, షం. యు క్రముకాదు. ఇటుపై ఉత్త
మోత్తమాదులలో నుండదగు పాతసంఖ్య నిరాపితేమగును,

ఉతమో త్తమ౦,
లీ న!
ముఖరీ మద్దలీ_శేష్టః నస్వవిద్యాలక్ష్మలక్ష్యవిత్‌
తన్యచి త్తకియా ఛందానుగః [ప్రతిముఖర్యపి

తయోర్మార్గంగికాః ప్రొఢాద్వా(తింశదనువాదకాొ।
పౌడుకికాస్తు చత్వారో డదేశీపాటహికావుభొ

2890 నృ త్తరత్నావలీ

కరటావాదకొదద్యా తతసాలధరావుభౌ
కాంస్యతాల ధరాశ్చాష్టా వాంశికౌ ద్వొతయోః పునః
ఓతుకారాశ్చ చత్వారః శాంఖికౌ కాహలాధరాః
చత్వారో ముఖ్యగాయిన్యశ్చ త|[సః మోడశావరాః
భవేయరనుగాయిన్యో బృందేఒస్మిన్ను త్తమో త్రమే.
ఉ తమో త్తమ సం[పదాయమునందు చతురరీతి ౮౮ వ్యక్తు
లుందురు, వారివారి (పతినియత సంఖ్య యీావిధముగా నుండును.

ముఖరి, (పతిముఖరి ౨ | వాంళికులు ౨
మార్లంగికులు ౨౨ | ఓతుకారులు ర
వౌడుక్కికావాదకులు ఈ | శాంఖకులు 9
చేకీపాటహికులు ౨ | కావాలాధరులు ఠి
కరటావాదకులు ౨ ముఖ్యగాయినులు ర
తాలధరులు -౨ | సవోయినులు ౧౬.
కాంస్య తాలధరులు ళా మొ త్రమందరు ర

ముఖరి యగునాతడు మద్దలియె (ోమ్లుడె తేన విద్యయొ క్క-
లక్‌ణములను లత్యుములను చక్కగా తెలిసినవాడు కాదగును,
(పతిముఖరి యను నాతడు మఃఖరియొక్క_ చిత్తమును (క్రియను ఛంద
మును అనుసరించి యుండువాడు కావలెను, మౌార్షంగికులు (వౌథఢు
లుగా నుండవలెను ఇచట వదమూాడు వర్ష ములుగా నెన్న దగిన
వారున్నారు. వారందరు వారివారి విద్యానై పుణ్యము కల వారనుట
స్పష్టము, ఇన్నివిధములుగ నుండువారయినను సముదాయమునకు
విశిపళోభ నాపాదించువాగుగగె యుండదగుదురు,
G త్త మ ౦.
యత్ర్రైకో ముఖరీ తస్య సమః (ప్రతిముఖర్యపి
తతో మద్దలినో ధీరాః షోడళాన్యేఒను వాదకాః

బృ౦దరీతి 291

హౌడిక్కుకాస్తు చత్వారో దేశీపాటహికద్యయం
కరటావాదకొ తాలధరౌ షటాాంస్య ధారిణః
వాంసికా వోతుకారాశ్చ చత్వారః శాంఖికద్వయం
చత్వారః కాహలావాదాః గాయిన్యోర్ముఖ్యయో ర్వ్రయం
పేడ శె sre ae ss తమం

ఉ శ్తమబ్భందమున స సంఖ్య నిట్లు గుర్తింప
వలెను. వీరందరు ౬౪ గురుందురు,

ముఖరి ౧ కాంస్య తాల ౬
(పతిముఖరి ౧ | వాంళికులు ౨
మార్హంగిక ౧౬ | ఓతుకార ర
హొడుక్కిక ర | శాంఖకులు ౨
చేకీవటవా ౨ | కాహాలము ర
కరటా ౨ | గాయనులు య
తాలధర _౨| అనుగాయనీ ౧౬.

ముఖరి సమానత (ప్రతిముఖరిలో నుండవలయుట అంతట
సమానము. ఓతుకారులు నలువురు, ఈ పదార్ధము విశదమగుట
లేదు. ఓత అను వాద్య(పబంధమునకు సంబంధించిన వారగుదురా !
ఆలోచవీయము,

ము ధ్య మబ్బ౦ద ౦,
మధ్యమేహి ముఖ ర్యేకో బృందే (పతిముఖర్యపి
అష్టామార్షంగికాః పశ్చాత్తతో హౌడుక్కికావుభా
కరటా వాదకసాలీ చత్వారః తాంస్యతాలినః
వాంళికళ్ళొ తుధృక్‌ శంఖవాదకః కాహలాధరా
ముఖ్యగాయని కే చా శ్షైభవేయురను గాయికా*+

282 నృ త్తరత్నావలీ

మధ్యబృంద ములో నుండదగువారి సంఖ్య _ యిట్లుండును,
ట్వ సంఖ్య ౩.౨

ముఖరి ౧ వాంళిక ౧
మార్షంగిక ర ఒఓతుకార ౧
వౌోడుక్కిక ౨ వాంఖిక్‌ ౧
కరటా ౧ కాంస్య తొల 2
తాలధర ౧ గాయని 9
కాంస్య తాల ర అనుగాయని ౮

ఈ మధ్యమ బృందములో ముఖరి కాని (పతలిముఖ్ర9ి కాని
యుండుట (గాహ్యాము.
అవర బ్బ ౦ ద ౮.

కేవలో ముఖరీయ(త్ర సప్పమార్దేంగిక్షాః పరే

హుడుక్కా కఠటావాదీ తాలధారీచ కేవలః

కాంన్యతాలధరాధీరాః చత్వారోవాంశికాః స్మృతాః

ఓతుకార స్త థై కోద్వాబడద్ధేను బద్దో కాహలాధరో

ఏకై వగాయిని ముఖ్యా గాయిన్య స్వ్వపరాః పునః

చత్మ్ససోయత బృందం తదవరం పరికీ ర్తితం.

ఇది అవరబ్బందము ఇందలీవారి సంఖ్య యిరువది నాలుగు,

ముఖరి ౧ కాం స్య తాల ర
మార్లంగిక ౮ రీతు కార ౧
హోొడుక్క ౧ కాంసతాల ౨
కరటా ౧ గాయనీ ౧
తాెలధర ౧ అనుశాయనీ ల

దీని లక్షణములో స_్తమార్షంగికాః అని యున్నది. స్త
సంఖ్యతో చతుర్వింశతి యగుటలేదు. అప్టసంఖ్య ఉపపన్నము.
ఇట్టిదిది అవరబ్బంద మని క్రీర్తితముయినది.

బృ౦దరీతి 298
కనిష్ట బ్బంద౦,

కని,షే మద్దలీబ్బందే ప రేమార్షంగికా స్త్రయః
హుడుక్కా కరటావాదీ కాంస్యతాల ధరావుభా
వాంశికళ్ళ్చోతుకారశ్చ కాహలీముఖ్యగాయినీ

తాలజాొః సహగాయిన్యః చత సః కధితాబుదె 8
జా అయిత యెలా

చివరిబ్బ? దము కని ఫఘ్టబ్బందము. ఈ కని ష్టబ్బందమున నుండు

వారి సం ఖ్యి ౧౬,

మద్దలి ౧ వాంశిక్ష ౧
మౌాగ్షంగిక 5 ఓతుకార ౧
హుడుక్కా ౧ కాహాల ౧
కరటా ౧ గాయని ౧
కాంస్య తాల _౨ సహగాయని ౮

ఇటీ బృందములలో నిట్టి నియత సంఖ్య యుండుట సమా
లోచనీయ ము

ఇక రంగ మండవ లక్షణము (వ(కాంతమగును, . అది త్రివిధ
మగుట వాని కొలత నాట్యమండవ వర్మ నము సభావతిలత.ణము సభ్య
గుణనిరూపణము అనునవి యీ యధ్యాయమున నిరూప్తింపదగి
యున్నది. నాట్యమంటవ స్వరూపనిరూపణ మున కై జాయ.సేనాపతి
భర తాభిముఖు డె సమాలోచనము నిరూవ్రిం చెను, నాట్య సమ్మిత ము
లయిన భావము లీవిభాగమున సంగతములై యున్నవి. రంగమండ
సమున నుండవలయు విభాగములలో జాయసమ్మత విభాగము నిరూ
పించిన నృ త్తీవిధానముల కనుకూలముగొ నుండునని భావింపవ లెను,

80 ]

234 నృత్శరత్నావలి

న తమండపలకతుణమ్‌.
శతమషోత్తరం షష్టిః చతుర్భిరధికాతతః
ద్వా(తింశదితి హస్తానాం వృధ _క్తేష భవేన్మితిః
క్రమాత్‌ గీర్వాణ భూపాల (పభృతీనాం భవంత్యమో
జ్యేషే రంగస్య దూరత్వాన్మం(దతోద్య గీతయోః
(పేక్షణీయన్యచవ్య క్రిః నహి సమ్యగ్విభావ్యతే
దూరస్థాన్తు జనాః (శావ్యా ఇతితారతరోధ్వనిః
కేశసంపాదితోనూనం వై న్వర్యమవలంబితే
ధ్వనిర్ముంచతి మాధుర్యం మండ పేఒతికనీయసి
త్యక్త్వా జే్యేష కనిషే ద్వేతతోమధ్యః ప్రశస్యతే
యత నృత్యధ్వనీ,_పేక్ష్య (శ వ్యేతేభవత।ః సుఖం
నాట్య నృత్య నృ త్త ఏ యోగములకు సముచితమైన రంగశాల
ఆవశ్యకము, నియకశ ము స్థలము. నుండి నటన ర్హకులు పయో
మొనరింవవలసీ యు డును. శారిగతి సంచారములకు తగినవిధముగా
భూవిధాన మావకశ్యకమి పాతే (పవేశ నిగ్కుమణములకు తేగినట్లు
తగిన భాగ సన్ని వేశములును నావళ్యక పులు, ఆయా భూమికాధా
రణశె_ వర్ణ యోజనము వీషభూపాధారణము మొదలగువానిని
నియజస్థం ము నందు సిద్ధపరోచిగొనవలసి యుండును. కావున తీగిన
అవకాశము లవేశ్షీతేములు. ' సముచిత పియోగమును సందర్శించు
సహృదయుల ఉప వేశనమునశే. విశాల శాల కావలెను. రంగమున
పిదక్శించు వారి అహార్య = ఆంగికములను చక్కగా ' చూచుటకు
తగిన నుందరసన్ని వేశములును అవసరము, దూరమధికముగా
నున్న చో రూపాభినయములు గోచరముశావు. నటన_ర్రకుల వాచి
కము 'నుశివమగుటకు సముచితస్థాన మజేవీతము. అత్యంతము
దూరమున్న చో వాచికము (శ వ్యముకాదు. ఇట్టి ఆవశ్య కాంశముల

రంగమ౦డపము 2835

పూరణ్నక రంగ శాల యొకటి ఆవశ్యకము రంగశాల, రంగమంట
పము, నృ తమ: టపము, నాబకముంట. ము, ఇత మండప rr
(పేమోగృహము, స)ియో౫శాల. మొు”..గు జర తో ఎన్టివవాగి ఎ
దగిన శాలావన భవము ౫ సూచించుట కై జాయ.లి ఇట్లు. (క చుంచు
చున్నాడు. నాట్య వేడ 46. మము;౧జే నొట్యుమంటప నగారా
వైభవము సూచితిమె.* డానిలో జ్యేష్ట తుంటపమ్బు మధ్యమ
మంటపము, కనిహ్టమంట ఎము అని తి)వీధమంటవములు సూచితము
లయినవి. వానిలో అవాంశిరములగు భేవములును కలవు వాగ॥ి
నియమిశములగు కొలతలు కలవు. పదునెనిమిదివిధములగు భేదమి లు
నిగూవితీములై నవి. వాని స(యాపపరిప్కూ-ర విధానమున అభినవ
గపుకు అభివవభారతిలో సుపణమ్మ్యృతీములుణగా సూచి చిన వమయ
ములను జాయ:తి నావధానముగా గుర్తించి అవేశ్లీ తాంశములను
రమ్యుముగా నిరూకి.'చుచున్నా డు.

ఈ న్నే తీ ముండ ఎ లకుణోపక గ మములో నిరూవింపవలసిన
కొన్ని అంశములు పతితీములె యుండవచ్చును. నాట్య మంట సము
'జ్యేషఘ్టమధ్యమ కవిహఘ్టపూపముగా నుండునని ఆరంభములో నిరూవీత
మయినది. అట్టి భా వాలంబనమున నియావ్యమాణ మంతయు సంగ
తముకాగలదు 'జ్యేషఘ్టమంటపమునకు నూట ఎనిమిది వాస్తముల
పరిమితి ఆవశ్యకము. | మధ్యమ మంటపమునకు అరువదినాలుగు
._ వహ_స్తములుండవలెను. కనిషఘ్టమంటపమునకు ముప్పది రెండు వాసము
లుంకుట పరిమితిక 9మముగా నిట్టి పరిమితిని నియతముగా (గహింప
వలసియున్న ది. ఈ మూడుమంటపములు గీర్వాణభూ వొల (పభృతు
లకు ఉవయోగించునవి అగును, గీ ర్వాణులు చేవతలు. వారి నాట్య
మంటపము పెద్దది, అష్టోత్తర శతవా_స్తమిళిశ మె. అది యుండును.
ఇదియే 'జ్యేష్టమంట పము, “దేవానాం మానినీ సృష్టి: దేవతలు

236 నృ త్తరత్నావలీ

మనస్సంకల్పమాా(క్రముననే సర్భమంటపములు ఎచటనై_నను నిర్శింప
౫లరు. "చదేవముంటప నిర్మాణవిధులతో మానవులు స్పర్ధ పెట్టుకొన
రాదు. అకార్యవకారము లందుకొొని గతిసంభారములందుగాని
"బేవ(వకృతి విశిష్టముగా నుండును,

మధ్యమ వ రిణామముతో నుండు నాట్యమంటపము భూ పాలురకు
అభీష్టము. రాజ(పాసాదములలో అంతఃపుర పరి వారముకూడ దగ్శిం
చుటకు తగినట్టుగా పిభువులు నాట్యశాల ని ర్నాణిఎ. చేయుదురు.
చతుష్పష్టివా సవరిమిత మె భూపాలశాల యుండును. ఇక (పభ్యృాతి
వదమున చెప్పదగినవారు లోకప)కృగులు. ఇచట (వభృాతిపదము
కన్న (వకృతిపద ముచితము, సామూన్యలోక మానవులకు క నిష్ట
రంగశాల తగియుండును, ఇది దా్యగింశతీవా_స్తబరిమితేము. ఇట్టి
శాలాపరిమితలి క 5౨, ౬౮, ౧౦౮ వా స్తనియనుములు సూచించుట
సాభి(పాయముగా నున్నది ఇవ వాస్తుతంతీమునకును, మాం(తిక
త్రం|తమునకును సంబ థించియుండునో !

ఈ చెప్పిన మూడు పంటపములలో 'జ్వేష్టమ-ట పము, కనిష్ట
మంటపము (పయోగప దర్శనమునకు అంతగా అమకూలములు
కాన్ర శీవలము మధ్య మమంటపముచే (పయోగానుకూలముగా
భావింపవలసియున్న ది. “్వేష్ట కనిష్ట మంటపములలో (పయోశా
ననుకూలము.లై న కొన్నీ విశేషము లున్నవి జ్యేష్టమంటపమునందు
ఇట్టి అ సౌకర్యములు కలవు రంగము దూరముగా నుండునుగావున
అతో ద్యముగాని గీతముగాని మందముగా నుండును. కాని స్ఫుట
ముగా నవభాసింపకు అనే వాచికము అస్ఫుటమగును (జేతుణీయక
మునకును వ్య క్రీ చక్కగానుండదు. రంగము దూరముగానున్నందున
చరాడదగినది కనుచూపులో సరిగానందదు (శ్రన్యము కాని, దృశ్యము

రంగమ౦డపము 237

గాని బాగుగా విభావితము కాకున్న -చో (పేతుకులకు సంతుుప్టి యేమి
కలుగును? రంగమున. (పయోగించువారు దూరముననున్న జనులకును
వీనృడ వలయునని తారతర ధ్వనితో ఉచ్చరింతు నేని నటులకు "కేశ
మధికము కలుగును. న్లేశసంపాదికమైన యా ధ్వని వై స్వర్యము
పొందును. కళాసుందరములె న గీ తాతోద్యములలో ఇట్టి విన్వరత,
ఇట్టి విశుతి రమ్యముకాదు. ఒక స్వరము వేరొకస్వరమై (శ్రుతుల
మేళనము సరిగా గోచరము కాగ న్న చో ఆతోద్యరీతి వేరుగా,
గీతరీతి వేరుగా నుండగా వాలి వామ * సము భగ్న మెపోవును. దూర
మున నున్న వానికి విన్నింపచే ము యగ్నము నటుల కావళ్య మై వపుడు
ఇట్టి బాధయున్నది. మజియొ: బాధయు కలదు. నాట్యమంటపమున
అత్యంతే ము దగ్గరనున్న వారలగా ఈ తారతరమగు ధ్వని, మాధుర్య
మును విడనాడి విసన్పిడును. _కోమలస్య'భావముతో నుండవలసిన,
మధుకనిస్యనములతో ను డవలసిఐ గీ తాలాపము మాధుర్యమును
విడనాడి పారువ్యుముసొంది: చో నాట్యశోభరాదు. సామాజిక
నంతుష్టియు కలుగదు. కావున జ్వేషఘ్టమంటవముకాని కనిష్టమంటవ
ముకాని యు క్రములుగ తోచుటలేదు. దూరమైనచో వై వ్వర్య
ముదయించును. దగరనున్న చో మాధుర్యము మగ్నమగును. ఈ
"ఇంటిని విడనాడి మధ్యమమంటప నునే ఆవరింపవలెను. అదియే
పఏ)శంసాస్పద ము. మధ్యమ మంట పమునందు నృత్యధ్యనులు (చేతుక
శ్రగివ్భములు కాగలవు. నృత్యము చక్కగా చూడచక్కనగును.
అంగోపాంగముల “వ ర్తనములు వలనములు విశదముగా గోచరించును.
గ తాతో ద్యధ్వనియు చక్కగా '(శ్రవ్యముగాగలదు అందువలన
మధ్యమమంటప మే సముచిత మైనదని నిర్ణ యింపదగును,
చతుష్షష్టి కరాయామో ద్యా(కింశత్క-రవిస్మతిః
విక్సృష్ణో మండపోరాజ్ఞా చతురశ్రోఒద్యవావరః

238 నృత్తరత్నావలి

సమంతాచ్చతురళస్య ద్వాతిింశ తీ, ర్హితాః కరాః

ఆయామస్తు వికృష్ణస్య పూర్వపళ్చిమతో మత్తః

పూర్వత_స్త్మతనంత్యజ్యకరా నష్షొ[పకల్పయేత్‌

చతురళుంకరై ర.గశీర్షం సమ్మితమప్పభిః

రాసకాదౌ తతోప్యర్హః ద్విగుణం వాయధోచితం

తతో ప్యష్టా కరాన్ము క్వా స్థానం కుర్యాత్సభాపతేః

భూ వాలుగికు ఎయిశితిమై రు౫మంటపము వికృష్టమ:ట

పము, చతుం,శమంటపమి, అవరమంటషము అని మూడువిధము
లుగా నుండును వానిలో విక్ఫృష్టమంటపము అరువదినాలుగు వా స్ట
ముల ఆయామనముతో ఇాడవుతో నుండవలెను. ముష్పదిెండు
హస్తముల వి_సృతి 5 లిగియుండవలఅను. ఇట్టిది విక్సిష్టమండపము
రెండవదియెన చతుర శమంటపము అంతటను ముప్పదిరెడు వాస్త
ములతో నుండుట కీరి ఉమెనా .చతుకశమంటపము నాట్య యో
మునకు బుంతే? సమి'చితీము కాదు వికృష్టమంట పము పూర్వ
పళ్ళ్చమ భాగ ములకు ఆయామము తోనుండుట యు క్తము. పూర్వ
శఛాగమునుండీ ఎనివిది వా సములను విడనాడి విభాగమును కల్పించ
వలెను. మిగిలిన విభాగమంతీయు సభ్యాసన్ని వేశమునకు తగి నదిగా
నుండవలయును, WOE నాట్య కా లావి భాగ (పదగ్శన
ముతో రంగశీర్షము రంగఫీకము నియమితముల యున్నవి. ఈ
గంధక ర్త రంగశీర్ష మునే నిహాకించెళుశాని రంగ వి భాగ్రమ్లున్ను
సూచింవలేదు. క మె తవారణ(వ బేశమ్లు-. నియతమె
యున్నది. రంగ శీర్ష మున గూడ యని కాస్థ్రాప నమ్థునక్సు: రంగకల్పన
మునకు సముచిళము. లైన న్యాసవిశేమములు.. ఇత్రర్యగంధములందు
నిరాపితము లై నవి, , చతుక్మశమంటపములో ఎనిమిది వా_స్తముల
పరిమితితో రంగ శీర్ష ము నేర్చరచవ లెను రాసకము మొదలగు నృత్త

రంగమ౦డపము 239

పిధానముతెన ఉపరూపకములమ (వచర్శింపవలసియున్న పుడు
యనో చిశముగా రంగశీర్ష ము వీశాల ముగా ననర్స వలెను, దృ్భిగుణ
ముగానైన పాతీసంచారమున కనుకూలముగా నుండునటు రంగక్లీర
య ల
మున కనుకూలముణా నుండునట్లు రంగశీర్ష మును కూర్చ వచ్చును,
రాస కాదుల పిదర్శన మావశ్యక మైన పుడు అవవా సవరిమిత్‌ రంగ
షా 6 త
శీర ముకాని, ద్వావశహా_స్త పరిమితేముశాని పోడవవా స్త పరిమిత
ము కొని రంగశీర్ష మును “రంల యుక్తముగా నుండును,

, , నాట్య వేదములో నాట్కకు టవ విషయమున నిరూవితము
లైన భావములు ఈవిధముగా నున్న వి.

కుద్దాదర్శతలా జార రంగకీీరోపళోధితః
యె
సంధి రుత్కీరసీింహాదె §ఃి విలనత్సాలభంజి ॥
అ= యా ణ చు , యా
(పత్యుపానేక రత్నాంశుచయధ్వ స్తత మోభరై ః
విచితంచితభంగీ కె ॥ (మేక్ష ణీయెరలంకృతః
జ్ర వేసి - మెలా | అ మ a స్త

హేమాచల గుహాకార న్వరకుంభే రి(రాజితః
> యి ఈల

చే |

ఇంతకుపూర(మ నిరూవించి. రంగశీరానంతరము ఎనిమిది
హూ సముల భాగము; విడనాడి స భాపత్‌భ్థానమును నిర్మింపవ లెను.
సర్భ్యలతుణల శ్రీ తీ మెన నాట్య వుంట పము నాట్య నృత్త నృత్య (పదర్శన
ములకు సముచిత మై 'యోగ్యముగా నుండునట్లు నిర్మింపవలసియున్న ది.
నాట్యమంటప శో భాసంపాదన కె. అ నేకవిషయము లావశ్యకములు,
నాట్యమంట పము శుధాదర్శతలమువలె శుద్ధ ముగా స్వచ్చముగా
నుండవ లెను, రం“ శీర్ష మునండు పవ్మితత, స్వచ్చత ' ఆవశ్యకము,
స్ని గ్ధముగా నుండుట యు - ఆవశ్యకము. ' నాట్యమంటవమునందలి
రంగ శీర్ష ము రమ్యముగానున్న చో మంటపమునకు శోభకల్లును,
నాట్యమంటవమునందు నానావిధములగు స్తంభములు, ఆ స్తంభము

240 నృ త్తరత్నావలి

లందు సింవోదుల శిల్పములు ఉల్కీర్ల ములై యుండవలెను. !' ఆయా
పరిసరములందు సుందరములె న వాలభంజికములు శోభావహ
ములుగ కూర్పవలెను. భి తిభాగములందు కాని, స్తంభనన్ని వేశము
లందుకాని అనేకవిధములగు రశ్నిములు నానావర్శవిరాజిత్‌ ములు
కూూర్పుపొందియుండును కాన ఆ రత్న కిరణముల కాంతిచే తమోభర
ములు విధ్య స్పముణగు? బ్లు నిర్భింపవ'లె ఐ. నాట్యమంటపము చిత
విచిత భంగీసుందరములై న, చూచుటకు రమ్యముగానుండు దృశ్య
ములలో నలంకృజిము కావలెను సూమాచల గుహాకారము కలిగి
స్వర్ణ కుంభములతో కూకినదె పికాశమానముగా నుండవలెను
గుహాకార సామ్యము నిగూవించుటవే ధ్వని గంభీకతక, సాంద్రతీకు
ఉపాయము సూచిత మె. ట్లు భావింపవలెను,

యంతృనారీజనాలావ సంగీతాది విచేషితై 8
సంపొదిత చమత్కా-రః కర్పూరోద్రీపితాంతరః
నీరం|ధచ్చాదనోపేత (సేక్షణీయ ద్వితీయభూః
నానాద్వీపాంతరానీతై £ దేవాంశాదిభిరంబరై 8
విచిత్రేణ వితానేన నయనానందదాయకః
నానాష(త్రలతాబంధై 8 ఇతిహానాదిభిళశ్ళుభె £
వి్శకమైః కేలిభిః త్యాగము ఖై ్యన్సభాపతేః
. విచితసైప్పమానాలిర్భి త్రిభి నృుమనోహరః
[సంహాన్య] నుషమైర్వారై క్వేదికా మతవారణ 8 fae
'నంగీతావసరె స్సాం(దః పుష్పతారకితక్షితిః
విసారివివిధామోద 'పుష్పమాల్య్యోప శోధితకః
. సమంతాద్దూపితో ౬ జన్ఫధూపెః కృషాగ రూక్కు రై 8
- నివాస ఇవభారత్యాః |క్రీడాగారమి వశ యః
కరవ్యో నాట్య నృత్తోర్దః మండపో.లక్షణాన్వితః

రంగమ౦డపము 241

నృత్త తీ మండ పమనందు నానావిధముల చమత్కారము నాపా
దింపవలసియున్న ది, నారీజనుల .వివిధసం తాపములచే చమ త్కారము
కూర్చువలెను, పుఘుపాలాపమునకన్న వనితాలాపమునందు కోమలత
మాధుర్యము లాలిత్యము నుండును. వారి కలకల నినాదము చమ
త్యారభూమి వారి. సంగీతనోప్టి సరసము చమత్కారస్థానము. వారి
కంఠ కాక లిధ్యని కలనాదమిచ్చును. విదద్ద వనితల విచేష్టితములు
మనోవారములు. ఇట్లు నారీజనుల యాలాపాదికవు న చమత్కారము
నాపాదించి మంటపశోభ సంపాదింపవలెను. ఇట్లు సంపాదిత్‌ చమ
తెగొరమయిన మంటప మానందసంపాదశము, ఇంకిను మండపాం
తర్మప దేశమంతయు కర్చూరదీపకాంతులతో గూడియుండునట్టు,
క ర్న్చూూర పరిమల వాసితే మగునట్లు శోధ సంవాదింపవ లను, (పౌ నక్కా
లమున కర్ప్చూరదీపముల (పకాశ్లింప జేయు నావారమున్న ది. నృత్య
మంటపమున నర్తకులు , నటించు. మంటప స్థలము కాక (చేత్‌కుల
యుప వేశనమునకు నమర్హ్యమయిన ఇస్ట నము, se ఆది నృత్త
మంటపమున ద్వితీయ భూస్థలి కల అది- దట్టమయిన
ఆచ్భాదనముతో కక్రాడియుండవ లెను, గరగ మండపమునండలి నర్హ
కుల వాచికము స్పష్టముగా విన్నడున ట్లు, వగితిధ్యని . గాకుండునట్లు
సముచి తాచ్చాదనకోభ యుండవలెను. అదియె యిచట వీరం, ఛా
చ్చాదనో వేత పదమున స్పష్టమ గును. నానాద్దీప్లాంతరములనుండి
సమానీతములయిని చేవ తాంశ సము వేతేములయిన _విచ్చితాంబర
ములతో మంటపము శో భాయమానముగ నుండవలెను. విచిత్ర
విలాసముతో భాసించునది్‌ కావలెను. ఇట్లుండ నది నయనానంద
దాయకముగ నుండును. అట్టుండుటయు నా వళ్యక ము. అట్టి. విచ్చితొం
టరములతో విచిత”విలాసము కూర్చనలెను. నానాప(తములతో

31]

242 నృ త్తరత్నావలి

నానాల తాబంధములతో నుండ వలను, శుభంకరములగు నానావిధము
లయిన ఇతిహోసములతో విక్రమోదాహరణములతో సభాపతికీ
నంబంధించిన త్యాగ ముఖ్యములగు శీలీవిధానములతో నుండవ లెను,
విశిష్ట్రములగు చిత్రీములందు సభాపతి శేలీవికమ విశేషములను
కూర్చువలెను సమానములగు భి తీ భాగములతో మనోహరముగా
నుండవలెను. సింవాముఖ మనోవారములగు ద్యారములతో నుండ
వలెను. మ త్తవారణములతోనున్న వేదిక రమ్యుముగా నుండవలెను.
సంగీ తావసరములతో సాం ద మెయుండవ లెను, సంగీతమున కేశి త
ములయిన వివిధ వాద్య పజేవములతో రంగముండపముండుట
యుక్తము. రంగమంటపమునందలి భూమియంతయు పుష్పవికీళమె
తొరకిశీమయినట్టుండుటయు సముచితేము. వివిధములగు పరీమళ
యు క్షములయిన పుష్ప మాల్యములతో గూడినదే శోభితము
కావలెను, కృష్ణాగరు' భూపసముత్కరములతో నిరంతరమంతట
ధూకితము కావలెను. ఇట్టి నృ త్తమంటవము భారతీ జేవీని వాసమువ లె
(శ్రీ చేవీ కీీడాగారమువ'లె నుండునట్లు పరిశీలింహావలెను, నాట్యనృ త్త
ముల మహోర్భమున నై. నాట్యమంట పమును న్య త్తమంటపమును నిర్మింప
వలెను, నృ త్తీమంటపశోభ వియోగశోభ సంపాదించును.

సభాపతి

అభిజాతో గుణగ్భాహీ పాత్సాపాత విశేషవిత్‌
క్రీడా కేలీగ్భృహం దాంతః ప్రియకీ ర్తి! పియంవదః
శృంగారీ రసికః సర్వశాస్తాకూపారపారగః

_ మార్గదేశీరహస్యాని జ్ఞాతా సంగీతత త్వ్వవిత్‌
అలిజ్ఞం క ట్‌ వృతిభానవాన్‌
టు 2 విత్సత్యవన తిర్లతమత్సరః
వాదేసు ధృతి క కృతకార్యో నిరామయః:

రొంగమ౦డవ,ము 218

ఆగస్తికోవిగతాల్పస్యః పరివారానుకూల్యవాన్‌
వివేకీ కౌతుకీ వాగ్మీ తరుణోగుణదోషవిత్‌
సులక్షణో జితారాతిః నిపుజో 2 నర్మణి
స్వస్తుతే పరనిందాయామపి నిత్యం పరాజ్ముఖః
త్యాగీ దయాపరః (శ్రీమాన్‌ సభావతిరిహోచ్యతే
సభాపతి నాట్య్యవయో క్ష రంగ శాలాని ర్మాత. సర్వసం ధాత,
ఆతడనేక లవణలక్షితుడు కావలెను ఆ సభాఒలీ లతుణము
లిందున్నవి. ఆతడభిజాతుడు, ఉడా త్తవుశసంజూతుడు, గుణ(గాహీి,
పా(కాప్మాతవిశేవవిదుడు కావలెను. ఆయా వాతధారుల గుణవిశే
ముల గుర్తించి యాయాభూమికల ధరింపజేయునాడు కావలెను.
క్రీడా శేలీ గృవావినయమున చదాంతుడగువాడును. కీర్తిపిఆయుడు
(దీయంవదుడు కావలెను, వృం౫ారి కావలెను. అనగా నమజ్ఞ(ల
వేనము భూవకల వాడగుటయె కాక .శృంగారో చితములయిన విభా
వానుభావ వ్యభిచారి భావముల. ఫలిజ్ఞాన నుం శలనాడు కావలెను,
శృంగార మువలతుణము, శకాన్రన సర్భర,సములత్లు , సంబంధించిన
విభా వాదిపరిజ్ఞానము కోల వాడు కావలెను... అక్షే రసికుడు కావలెను.
రసికుడనుట రసభావముల నాస్వాదిం పగల వాడ్లు సవ్చాదయు డని
భావము. సర్వ శా(స్తు, పారంగ తుడు కావలెను. . నాట్యధర్శి లోక ధర్శి
యని (వఖ్యాతిములయిన మార్గ బేశీధర్శముబ, తే _త్వీములన్ను గుర్తిం
చినవాడును సంగీతక్షుశలుడును కావలెను. సంగీతమునందును మార్ల
జేశీధర్శములు కలవు కావున వాని గుర్తింపగలిగి ,,యుండన లెను.
సర్భభా వాభీజ్ఞుడై భావకుడే (వతిభాసంపద కలవాడై. యుండ
వలెను. సర్వవిధాచి త్యాభిజ్ఞుడె సత్యవసతియై మత్సరము లేనివాడై
యుండుట యు కము. నాట్య నృత్త కలహములు వచ్చిన ప్పుడు
వాడోపవాదములు వి _స్పరిల్లువ ప్పుడు మాధ్యస్థ్యము వహింపగల

244 నృ త్తరత్నావలీ

వాడునై కృత కార్యు డై నిరామయుడై ఆగ్తీకుడె యాలస్యము
లేనివాడై సగివారమున సానుకూల్యము పొందువాడై యుండవలెను,
ఇట్లు వివేకి కొతుకి నాగ తరుణుకు గుణదోవవిదుడు, నులకత్షు.ణుడు
శతు”విజయము సంపాదించిన వాడు నిస్తుణుడు రసముల విషయమున
నర్భభర్మములను తెలిపిన వాడు, ఆత్మస్తుతిలో కాని, పరనిందలో కాని
నిత్యము ప రాజ్బుఖు కుగా నుండువాడు 'సభఫొపతిగా నుండును
త్యాగిమయె నయాపరుడై (శ్రీ మంతుడై స భాపతికి ఉండసలయుట
నాబ్యవికులకు సమ్మతము. సటు లపై (పాశ్నికుల్నపె గౌరవమ ర్యా దా
భావములు కలవాడై యాండి రంగే తేజనము సంపాదించుచు సభా తి
మర్యాదగల వాడగుట సముచితము. ఇట్టి లశ్‌ణలతశీ తుడు సభా
పతిగా నున్న చో నాట్య నృత్య శోధ స్పవహాణేయ ముగా నుండును,
నాట్యధర్శి లోకధర్శి మర్యాదానుసారముగా నున్న మార్త దేశి
భేదములను చక్కగా గుర్తించినవాడు కాగా దేకీవిధానములను
సమోకరించుకొని వానికి యధోచితమైన శాస్ర్రేయతను సంపాదించు
౬కు, సభాపతి సమర్దుకుగా నుండును, నాట్య లహములు సం పొప్త
మెనపుడు (పాళ్నికుల నిర్ణయములను పరిశీలించి ఆచరణమునందు
(పన ర్తింపచేయవలెను. కాని తానొకవకుము వహించి పతపాతము
సూచించువాడు కారాదు నాట్యనృ త్యాభ్యుదయము సర్వము
సభాపతి అధారముననుండును. నర్తన మొనరించుటలో అధికారము
కలిగిన (స్రీలు ఫురుషులు ,సభాపతి ఆధారమున నుందురు. వారల
సీతిరితులను సభావతి రశ్నీంచు వాడగుటయు సమ్ముతము.

స భ్య గుణాః
ప్రసావోచితభాషిత్వం తు9టితా (తుటితజ్లి తా

మా ధ్యష్ట్యం మాన్య కాకాపినాటకాదిషు పాటవం

రంగమ౦డపము 245
న్యాయాదిశాస్త్రవేదిత్వం వాగ్మి తాశీలశాలితా
ధర్మధారేయతా ముక్త రాగద్వేషాదిమానితా
గుణవత్సలతా శేష దేశభాషాను కౌశలం
రసభావేంగితజ్ఞ త్వం ధై ర్యం మధ్యవయస్కతా
తొర్యతి9తయ చాతుర్యం సుమూ_ర్దిత్వం కులీనతా

ప్రాగల్భ్యం హృతిధాచేతిగుణాః పోోకాస్పభానదాం

స భ్య గుణములు.

సభాపతి స్వరూ పనిర్ధ యానంతరము సభ్యుల గుణములను నిన్టే
శించుట యావశ్యకము. సభాసదులగు సభ్యులు నానాగుణములతో
కకూడియుందురు. ఆయా(ప్రసావములకు సముచితమైన సంభాపణా
చాతుర్యము కలవ్నారై సభ్యులుందుగు నాట్య నృత్త శాన ములకు
సంబంధించిన సర్వవిషయములును సభ్యులు తెలిసియుండవలయును,
అపుడే ఆయా పస్తానములకు సంబంధించిన సరసం కేతములను
గుర్తించి సాంశేతికములై న విషయములను నిమూపింపగల సమర్హులె
యుండన లెను. రంగమున (పయోగ మొనరించునపుడు 'దోవము
లున్నవో లేవో గుర్తింపగలవారు కావలెను, అపుడే (తుటిక్ర,
అ(తుటితజ్ఞత కల్లును, వాదవివాదములు సం(పా_ప్తమెైనపుడు మాధ్య
స్థము వహించి నిర్ణయ మొనరింవ కలిగినవారు కావలెను వీవాద
గం స్తులగువారు విశ్వసించునట్లు మాన్యతకల్లినవారును కావలెను.

ఇట్టి మాన్యత కేవల మిష్టజరులవలన సంపా ప్తమైనది కారాదు,

246 నృ త్తరత్నావలీ

అనుకూలురు కానివారును మాన్యభావమును (పదర్శించునట్లుగా
సభ్యులు (వవ ర్తింపవలసియున్నది. రస్మపథధానమెన నాటకాదులలో
భావ[వధానములై న ఉపరూవకముఅలో (పయో? ముర్శధర్శములను
గుర్తించినవారే పాటవముు సంపాదింపవ లెను, న్యాయ శాస్ర్రుము
సాట్య శాస్త్రము వాద్యవిధానము సంగీత శాస్త్రము మొదలగువాని
యందు సముచిత మెన పరిజ్ఞానము కలవారు కావలెను. సభ్యులకు
వాగ్మితీ అవసరము, సర్వవిధముల నీల శాలిత సభ్యుల కావశ్యకము
వారలలో (పవృ త్రిదోషము లుండరాదు. ధర్మ ధాలేతుత కల్లి
రాగ ద్యేవములు విడ నాడీ మానిత(ము సంపాదించి గుణవత్స్‌లత్వము
(పదర్భింపవ లెను. గుణ్యగవాణ సామర్గ్య మే సభ్యులకు సభ్యత సంపా
దించును. అశేష చదేశ్రభావలలో కౌళలము నంపాదించినవారె
రసభా వేంగితజ్ఞ లె యుండుట ఆవశ్యకము. రసభావ వేదన మనునది
శేవల మాయారసభావముల గుర్తించుట కాదు. ఆయా రసభావ
ములను సముల్లసిం పచేయు విభావాను భావాదులను త త్తత్సముచిత
ములై న అవోశ్యారిగిక వాచిక సా_త్స్యీకములను గురింపగల (ఎడ్ల
యుండవ తెన, అట్లుగుర్తించుటయ కాక రస భా వాస్యాద సామర్ధ్యము
కల సవ్చాడయ యువకులు కావలెను. ధీరుళై, మధ్యవయస్కు. లె
యుండవలెను. మధ్యవంక స్క 4 కాకున్న చో వ్యుచ్స త్తి యున్నను,
ప్రతి భాసంపదయున్నను సముచి తా భ్యాసము లేనందువలన 'జివమయ
నిర్ణయ మొనరిరపజాలరు. నృద్ధులెః చో సర్వమున్న్య కు స్టృతి శీలత
తగరు: కావున. అంతగా నది యు కముకాదు.”. 'ఈర్యతి)కమునందు
చ్రాతంర్యము కలవారి వారుండుట ఆవశ్యకము. వాద్యము,
గేయుమ్ము న్మత్తేము సర్వమును వారల కవగథేమై యుండవ లెను,

ర0౦0గమ౦0డవము 247

మూ ర్తి సౌందర్యము కలవారై. కులీనులై (పాగల్భ్యసమువేతులై.
(పతిభాళూరులె సభ్యులుండ వలెను. అభిజ్ఞలగువారు సభాసదులుగా
నున్నపుడే (పయోూక్త (పయోగము రాణించును, ఇట్టి వన్నియు
సభౌసదుల గుణములు,

శ్రీ మన్మహారాజాధిరాజ గణపతిదేవ
గజసాధనిక శ్రీ జాయసేనాపతి
విరచిత నృ త్తర త్నావల్యాం
స_పమా ధ్యాయిః

ఆం(ధభోజ, సాహితీవల్ల భ
శ, ముళ్లపూడి తిమ్మ రాజ
భావసాధక (శ్రీ మాధవరామశర్మ
విరచిత సాహీలీ వల్ల భాఖ్య వ్యాఖ్య

82 ]

శ్రీ జాయసేనాపతి విరచిక

నృత్తరత్సావలి

అప్ట్లమాధ్యాయః

సభాసత సమాగమన ము,
సాయాహ్నే కౌతుకీ నేతా నృత్య సందర్శనోత్సుకః
వై పధ్యసదనే రమ్యే వివి క్తే చిత్రశాలిని
కర్ప్చూరాణరు కస్తూరీ కాళ్ళీర హిమవారిభిః
మిలితేన పరార్యేన చందనేనానులేపితః
మల్లికా శేతకీజాతీ చంవకై॥ కృత శేఖరః
చినాంబరే శరచ్చుం[ద చం[దికా తొంతిహారిణీ
చసాన। సూచి విజ్ఞాన భంగ్యాలంకృత పల్ల వే
పాదాంగులీయ పర్యంతై ! మకుటాద్వోర్విభూషితై ః
స్వస్వకాంతాంశ రూపోర్వీపతి నీరాజనేచ్చయా
చిగ్వధూరనుకుర్వాణె 8 సాం|దానందం సమాగతః
మంగలై రివసోత్క౦రైః కామినీరూపధారిభిః
శంభోరివవరాన్‌ పాపైః అణిమాద్యధిదై వతైః
దృష్టివేధ హర్తెర్షివ్యైః అవియుక్తాని మంగలై ః
జ్వలిత్మర్పూరదీపాని హైమపా(తాణి లీలయా
వహద్మ్భిః పాణిపద్మాభ్యాం (భాంతి పొంత ర్మణ్మశ్ళియః
గాయద్క్భిః పంచమం గానం కోకిలాలాప సపేశలం

సెల గీతిమవపేక్ష్యాం కుర్వుద్భిర్హంత కాంతిభిః

250 నృ త్తరత్నావలీ

నె రాజన శిరః పాయరజలాస్వాం గతిం యతి?
యతిషృహరణతై ర్వాదై్యర్నానాతోద్య సమన్వితై 8
సంయు క్షం కోమలం నృత్యం కుర్వాణై స్తరుణీజనె 8
నిహితారాతిికః (శ్రీమాన్‌ [ప్రహర్షోత్ఫుల్ల లోచనః
తతః సభాగతో నర్మనచివై ః నృ త్తమండ పే.

ఈ యష్టమా ధ్యాయమున (వేశూకాలము సభాపతి సమా
గమము తీన్నీ రాజనమునశె దీపనర్తన మొనరించువారి విధానము
సపరివారముగా సభాపతి సన్నివిష్టుడగుట మొదలగు సముదాత్తీ బు
లగు విషయములు నిరూవీినములు కామన్నవి. సాయంసమయమున
కాతుకము కల అధినేత నృ త్యృసందర్శనోత్సుకుడై తగిన వేషభూపా
విశేషములు కలవాడ పరివార ముతో నృ_త్తమండ పమునకం వచ్చును,
అప్పుడాతడు రమ్యము వివిక్షము చితిశోభితము నయిన నృత్త
మండపము నందలి నెపధ్యసదనమున సముచిత దై_పధ్యము ధరింప
వలెను. అచటనాతని నేపధ్య మొనర్చువారు పరి వేస్నించియుండి
నానావిధముల సముచి తానోర్యము కూర్చవలెను, చందనాను లేపన
మునర్భవలెను ఆరాజచందనము కర్ఫూరము, అగరు, కస్తూరి,
కాళ్ళీరము, హీమవారి ద్రవ్యములతో మిితము కావలెను.
కాళ్ళీరము కుంకుమపువ్వు, హిమవారి పన్నీరు సుపశ స్వమెన చంద
నముతో కర్నూరాదులను కలియకల్సి నేతయగు (పభువునకు
లేపనము సంపాదింపవలెను. మల్లికా శేతక్సీ జాతి చంపకములతో
శేఖర వెంనర్పప లెను, అట్లు పుప్పకృత శేఖరుడై రమ్యములగు చీనాం
బరములను రెండిటిని ధరింపవలెను. ఆ చీనాంబరములు శరచ్చం(ద
చందికా కాంతికలవై మనోవారముగా నుండవలెను. అట్టి వసన
ములను ధరించి సభామంటపముథకు వెలువడవలెను, ఆ వస్త్రములు
నానావిధములగు కుట్టుపనుల పరిజ్ఞానము (ప్రకటింపజేయు సుందర

సభాపతిసమాగ మనము 251

సన్ని వేశములతో పరిసరాలంకారము కలిగియుండవ అను. ఇట్టి
వస్తాాలంకారము జరిగినవిమ్మట నానావిధములగు పురువ ధాగ్య ము
లగు అలంకారములను ధరింపవలెను. పురుములు ధదిలపదగిన అలం
కారములు వేరువేరుగా నియతీముగా నుండును పాదాంగుళలీయము
మొదలుగా ముకుటము పర్యంతము నియమితములె న సువర్లాలంకా
రములతో రత్నా లంకారములతో సువర్ణ (వత్యు_ప్త రత్నా లంకాఠ
ములలో ఇట్లు సర్వాలంకారములతో నాతడలంకృతుడు కావలెను.
(వధమమున నియమి.చినలుగా బంధనీయములు, లంబనీయములు
ఆ వేధ్యములు మొదలగు అలంకారములను ఆతడు ధరించవలెను.

నానావిధ మంగ ళపమువేతుడై (పభువు సభకు విచ్చేయవలెను.
ఆ మంగళములన్నియు సోశ్కాంఠములై యుండుటయు కామినీ
రూపము ధరించినవిగా నుండుటయు ఇచట భావింపదగియున్నద్ని
దిగ్యనితీలను అనుక రించునవిగా నుండుటయు భావింప వతెను, అష్ట
దిక్సాలకుల అంశములచే (వభువు లోకమున వెలయును కావున
దిగంగనలందరు సాం([దానందమున నున్న వారె వచ్చినవిధముగా
నానావిధములగు మంగళములతో సభాఇజతి కూడుకొనియుండును.
దిశాక నలు తమతమ పాలకుల అంశములతో ఉర్వీపతి నిర్మితం
జై నాడని, ఆతనికి సీరాజనవూాయవలెనని సంకల్పము కలవా.
స్వయముగా విచ్చేసిన విధమున కామినీకూపమనును ధరించి వారందరు
ఉక్కంఠకాసహీత లైన మంగళ బేవతలవలె పికాళించుచుందురు,
వై_లానము నధివసించియున్న పరమశివుని యన్నగవామున అభీష్ట
వరములను పొండి ఆణి మాద్యప్టసిద్ధుల అధిదే వతములుగా మంగళ
చేవతలున్నట్లు భావింపవలెను, “*అణిమా మహీమా గరిమా
లఘిమా (పౌప్పిః (పాకామ్యం ఈశి తం వళితంి అను అప్టవిభ
సిద్ధులు. వాని అధిద్‌ వతములవలె దిగ్యధువులు మంగళ దేవతలుగా

"లర. నృత రశ్నావలీ

భాసించుచున్నారనియు భావము. దృష్టీ వేధదోషమును హరించు
నట్టి దివ్యములగు ముగళదవ్యములతో పరిపూర్ణములై న సువర్ష
వా తికలను చేతులధరించి వనితలుండుటయు భావనీయము. ఆ హోమ
పా(త్రఅలో జలత్క- మ్బూరదీపము లుండుటయు ఆవశ్యకము. అట్టి
పామ పాత%ఎలను పాణిపద్భములచే వహించి వారుందురు. అచటి
దివ్యమంగళములన్నియు కాంతికాంతములై శోభాపికాశమాన
ములె మణి(శీసుందరములె న్లోభించును. కోకిలాలాప వేశలముగా
పంచమస్వరమున గానాలాప మొనరించుచు వారు విచ్చేయుటయు,
ఇచట సంభావ్యము, గాన మొనరించునపుడు గాయనీముణుల జంట
గాండచే వారి ముఖములనుండి “వెలువడు గ్‌తి (శుతి స్వర శుద్ధమె
స్వచ్చముగ సాతైత్క_రించునట్లు ఉండుటయు భావనీయము. అట్టి
వారు పాణిపద్దములలో హమప్యాతములను పట్టి నీరాజనమిచ్చు
నిపుడు సుండరగ మనమున నున్న వారై శిరములువంచి పె కెత్తి వా స్త
ములచే నై రాజనపాతలను తివ్పియుంచుటయు భావసుందరము.

నభాపతియగు (పభువునకు నీరాజనమిచ్చు వనితలు కోమల
ముగా నానావి ధాతోద్య సమన్వితమ్ములై న వాద్యవి శే చముల కనుగత
మగునట్లుగా సమయోచితేమగు నృత్య మొనగించువానై పరివేష్టించి
యుండవలెను. అప్పటి వాద్యవిధాన ములుకూడ యతి పపహారణ
మునను వాద్య వ) బంధములత్‌ కూడినవై తాళ లయ శుద్ధముకై
శవణమనోవహారముగా నుండవలెను. కోములముగా “నట్లు, నృత్య
మొనరించుచు తరుణీమణులు ఆరాతి)కము ధరించి సభాపతి సమత
మున'నాయారా(తికము సమర్ప్చింపవలను. కమనీయ కామినీమణు
అర్చించిన నీరాజనములను,. ఆర్మాతికములను పాదరముగ, సాభి
మొనముగ' నందుకొని శ్రీమాన్‌ (సభాపతి వార్ష సముత్ఫుల్లలో చ

భాపతిసమాగ మన ము నిర్‌ లీ

a

నుడై నర్శసచివులతో కూడిన వాడై. పరివారజనపరీగతుడై నృ త్త
మంటపమునకు విచ్చేయవ లెను. .

సభాపతి సమాగమము నుద్దేశించి (పేశాకాలమున (కేశ్లూ
గృవామునకు (వేతకులతో విచ్చేయు (పభువెభవము నిరూవీత
మైనది. శివానుగవహాముపొంది అణిమాడిసిద్దులు విచ్చేసి నవిధముగా
స్వకీయ "కాం తాంఛములు కల దిగ(నితలు వచ్చినవిధముగా మంగళ
చేవతలు దివ మంగళము లు కరార్చుటకు వచ్చి నవిధముగా సాలంకిత
కన్యలు చ్చితవిచ్శితసంచారములతో సభాపతికి నీరాజన మిచ్చుటయు
నిరూవితమెనది. ర క్తిపథానముగా రాగాలావ మొనరించు రాగిణీ
మణుల రాగవిశేషములు రాగానుసారమున పిసరించు నానావిధ
ములగు వాద్యఏశేషములు తదనుసారముగా పిసాదముపెందు
నృృత్యపయోగము నిదర్శితమెనది. ఏనినన్నిటిని మాచి, భావించి,
సంభావించి సభాపతి . సచివసముచేతుడై సభారంగమునకు వచ్చు
టయు (ప్రతిపాదిత మెనది ఇట్టు సర్వము స్పష్టాస్పపష్టమున నున్న
శ్లోకముల భావార్థసారముగా ఇచట నిరూపిత మెనది.

రత్నసానుతటోత్తుంగ కల్పశౌభీవ భూపతిః
సహాసనమధిషాయ నిషీదద్భిశ్చితవ్రుతః?
©
స్వర్షకల్పతరుం కృత్వా పృష్షతః పురతః పునః
రతె్నెరలంకృతం హైమం వారణం మకరాంకితం
తలేము కా వితానస్య వేషితన్య మణి[సజా
అణాల ర్న
భవేత్సింహాననాసీన స్సార్య్వభౌమః నభాపతిః
రత్నమయము'లై న చరియలు కలిగిన ప) దేశమునందు

సముత్సన్న మైన కల్పవృతుమువ'లె రత్నముల కూర్పు కలిగిన రాజ
సింహాసనమునందు భూపతి సముపవిమ్లు జె ఉండగా సముచిత

254 నృ త్తరత్నావలీ

నహాసనములందు సహృదయ(వతులైన సహృదయ సామంతులు
కూర్చొని యుందురు. వారు కూర్చొనియున్న (ప్రదేశమున ఫరో
ఛ్రాగమునను పృష్టభాగమునను స్వర్హకల్పతరువును కూర్చవలెను,
ఆనాటి రాజమ ర్యాదానూచకముగా ఆయా [వ దేశములందు ధర్మ పరి
పాలనము నికేశిం చునట్టి సువర్ణ కల్ప వృత సన్ని వేశము యుక్తము.
అ స్యర్థకల్పతరును ర త్నా లంకృతము, సువర్ణ మయముగా నుండును,
మక రాంకితమె వారణ చిహ్న శోభితమై యుండును, మం చిముత్య
ములతో నిర్శితమ్ములై న వితానము వేలాడుచుండును. మణిమాల
లతో నది వేప్రితమై యుండును. అట్టి వితానకలమున స భాపతియగు
సార్వభౌముడు సింహాసనానీనుడై యుండుట యు కము.

పేవాగృహములో నానాజనులకు ప” వేశము లేదు. లోక్ర
పరిపాలకుడు (పయో క్రయె పియోగ మొనరింప చేయునపుడు
వీయోగతతగము తెలిసిన వారుమా(తమే నృ త్తే మందిరమున నుండ
దగుదురు, అందును రాజపరివారము, మం(తిసామంతులు దండ
నాధులు కవిపండితే నటగాయకులు ఉండదగుదురు, పాిళ్నిక్రులును
సభాసదులై యుందురు. న్బ త్తే నొట్యుములకు నిగోశించిన వివిధములగు
పీయోజనములను ఆకాశీంచువారును అందుందురు. పాలకులు
షయోగము కూర్చునపుడు విలాస వినోవమున కీ కాక (పయోగము
వివేక విజ్ఞానమునకు నగును. లఅట్టివారందరు (పేకాగృవామున
నుండుటను అభ్యూహీంపవ లెను

తస్యవామే మహాదేవీ భవేదిత్యవకేవిడుః

సేయంతునేషా నీతిజేరర్శనీయాహికన్యచిత్‌
వూ వా

'పతితాం పక్ష్మలాక్షీణాం కటాక్ష శరసంతతిం

"చౌ మరో ల్లాస నె ళ్ళాశ్వద్వారయంత్య ఇవాంతరా

సభాపతిసనసమాగ మనము 255

కలకంకణనిక్వాణా లీలాజాగరితస్మితాః

పత్యుశ్చామరధారిణ్య స్పిషేయః పృష్షభాగతః

విిసంభాలాప నిపుణా నర్మ జ్ఞా రాజవల్రభాః

లలితె రంగకై ర్యుకా భూషాణామపి భూషణ 8

కామా్యః కామకలాభిజ్ఞాః కాము కేంధనయావనాః

తొర్య(తితయవేదిన్యః సువేషాక్ళుభలక్షణాః

వామతః పృష్ణతశ్చస్యుర్విలాసిన్యః సభావ తేః

నర్తవతాలలో స్యర్థకల్స వృక్ష. పరిసరమున కల్పవృతుకూవ
ముగా నుపవిష్టుడెన పిభువు సమాపమునందు వామభాగమునందు
మహో దేవి మహో రాజ్ఞి పట్టపు బేవి ఉపవిష్టు రాలై యుండునని కొందరు
భావించిరి. మహా[పభువుల అంతఃపుర పరి వారములో రాజభార్య
లనేకవిధముల నుందురు. మహాదేవి మాతిము న_ర్తనాగారమున
చే)కుకులకు గోచరించునట్లు పిభుసమోపమున ఉపవిష్టురాలైె
యుండుట యా క్ర్రముగానుండునని మేము భావించుటలేదు. వట్టపు చేవి
(ప యోగదర్శనాస క్షురాలై నచో నియతయమెన (వ ల్యేక (ప దేశము
నుండి (పయోగదర్శన మొనరించుట యుక్రము కాని సర్వదృశ్య
మాన యగునట్లు రాజ వామభాగమున ఉపవ్‌ష్టు రాలై యుండుటను
మేమంగీకరింపము. రాజసీకిజ్ఞాలై నవారు ఇట్ట విధాన మంగీక
రింపరు. పభుపత్ని వరికిని గోచరింవరాదు. అనియే రాజసీతిజ్ఞాలు
విశ్వసింతురు.
ఛాసాదుల నాటకములలో [పరయూగసమయములందు మహో

రాజ్ఞ కూడ రాజసమిపముననే ఉపవిష్టురాలై యుండుట గోచరించు
చున్నది. మాళవికాగ్నిమిత్రమునందు అగ్నిమితుని మహాబేవి
ధారిణీ జేవి (ఉశ్రూశాలనుండి మాళవికానాట్యము దర్శించుట స్పష్ట
మగుచునే యున్నది. రత్నావళిలో వాసవద త్తృ సాగరిక వాసవ

256 నృ త్తరత్నావలీ

ద త్తావేషమున రంగమున కవతరించినపుడు స్వయముగ వత్స రాజు
రంగమున శే తెంచుట వాసవద త్తీకు కోపముకిల్లుట గోచరించుచునే
యున్నది. (పాచీనులావిధముగ సం కేతించిరి. కాని జాయపతి దీని
నాదరించుటలేదు..

“ రాజూనోబహూువల్ల భాః ” మహారాజునకు వల్లభ లనేకు
లుందురు. మహాదేవి, చేని, సామిని, భట్టిని భోగిని మొదలగు
శ్రీలు అనేకులుందురు, అదియు కాగ రసికుడగు (వభువు నటీమణుల వై
కూడ (పేమాదరములు కలవాడుగా నుండవచ్చును. అట్టివారభిన
యుంచునపుడు (వభువుమై రాగము (వక టింతురు. అదిచూచి (పభువు
సంతుష్టుడగును మహో చేని ఇట్టి (వేమవిధానములను సహీంపజాలదు,
కావుననే వారు (వేశ్రూగ్భహమున నుండకూడదని జాయపతి భావించి
యుండును,

(పభువు పరిసరమునందు ' పృవ్యృభాగమున వింజామరములను
ధరించిన (మ్‌ ఉందురు. చామరముల ఉల్ల సనములచే (పభువులను
ఏచుచునుందురు. ఆ పరిసరములందున్న పత్మలాశ్రులయొక్కం
కటాకు శరసంపత్‌ (పభువుపై (పసరి-చగా వాని (పసారము
లేకుండుట కై - మధ్యమధ్యలో బావురములతో నివార మొనరించు
చున్న ట్లుగా పిచుచుందురు. కంక ఇని క్యాణముల కల మభురధ్వను
లతో కూడిన వారై లీలావిలాస విజేవములచే స్పష్టస్నితేము ర్‌ల
వారె చామరథారిణీలు వీచోపులు వేయుచుందురు. విసంభాలాప
మై పుణ్యము కలవారె వ లెత రాజవలభలు సభాపతలియగప
(వభువుయొక్క వామభాగమునను, పృష్ట భాగమునను వివణ్ణలె.
యుందురు. వారందరు ఆలాప సంలాప నిపుణులు, శృంగార నర
ఏశేషములు తెలిసిన వారు. లలితములగు నవయవములలో నుందురు,

సభాపతినమాగ మనము 257

భూషణ సహితేములైన వారి యంగకములు భూవణములకును
భూవణములుగా నుండును. వారు కమనీయ రూపలు, కామ్యలు
కామక ₹ాభిజ్ఞ లుం తము యొవనమును కాముజేంధన మొనరించిన
వారు. కామభావము కలిగించుటకు వృద్ధిపొందింప చేయుటకు వారి
యౌవనము తీగియుండును. తౌర్యతితేయము గుర్తించినవారై వేమ
శోభితలై భుభలతుణలై రాజ 'పరిసరమున ఉపవిప్టలె యుందురు.
మహాదేవి బహి రాకర్షణ (ప్రభావమున నుండదు లిలావిలాసములతో
నుండదు. ఆమె విలాసిని కాదు. కాము కేంధన యౌావనగా నుండదు.
అన్నియు బెలిసిన టే ఐనను ఆమె ధర్మపత్ని; యజ్ఞపత్ని అయి
నందున నాట్యమండిరములో (పభుసమోపమున నుండుటను జాయ పతి
అంగీకరింప చేదు.

కో"
శుచిక్షే తా విలాసభాజనం రూవశాలినీ

నువేషమధురాలాపా కలావిత్చాఢయావనా

సావధానేంగితాభిజ్ఞా నృపవంశ కృఇమాగతా

మంజూషాందధతీ 'హెమోంనానారత్నవిభూషితాం

భూపాలోంచిత తాంబూలసామగీ, పరిపూరితాం
ఫ్‌

ఆసీతదక్షిణే పార్శ్వే రాజ్ఞ సాంబూలదాయిన్‌,

సఫా పతియెన రాజుయొక్క దవ్నీణ పార్మ్యమున. దు తాంబూ
లజాయిని వనిత సావధానముగ నుండవలెను. ఆమె స్వరూపవి కే
వము లిచట నున్నవి. తాంబూల డాయిని తాంబూల కరండ వాహిని
రూపముగా కాదంబరీ (గంధములో చం(దావీడ యువరాజ నమాప
మున ప(తలేఖ అను నొక సుందరవనిత నియుక్త అయినది. యోగ్య
తతి ]

258 నృ త్తరత్నా వలీ

వంశమున జవ్మించినది, సుందర వేవము కలది, అపార సౌందర్యము
కలది, సువేషాఢ్య అసనది సంభాషూ చతుర వనిత యుక తె
యుండును. పెద్ద లామెను నియమింతురు. చం(దావీడుని తల్లా
వీలాసవతి చం దాపీడుని ప)వృ త్తి వేదనమున కై (పవృ లి రితణ
మునకై పత లేఖను నియమించెను. ఆమె తాంబూలదాయినియై
నిత్యము పభు సన్ని భానములో నుండును. యోగ్యమగు అంజనము
ధరించిన నేఠిములతో వారిని వారిని అందరిని చూచుచు, వారి
వారిని రాజునకు నివేదించు చుండును. రాజసన్నిధిలో నుండును,
కాన సర్వవిషయములను చెవిదగ్గరగా చెప్పు సౌకర్యము ఆమెకు
కలదు. ఆమె శుచిత్నే(త కావలెను. యోగ్యవనితియందు జన్మించినది
కావలెను. విశ్వాస భాజనముగా నుండి రూప సంపద కలదై
సముచిత నాగరక వేషము ధరిఐచిన.ె మధురముగా మాటలాడునది
కావలెను. నానా కళావిశేవములను తెలిసినథి కావలెను. రంగమున
నుండు నర్తకులను, గాయకులను తెలిసినది కావలెను. ఆమె (పొఢ
యౌవన సావధానముగా పరుల భావములను గుర్తింపగలదు, న్ఫప
వంశ(కమానుగత అయినది అగుట యుచితము. నానారత్నివిభూ
వమై బంగారపు మంజూవ చేతిధరించినదియె యుండును. భూ పాలో
చితమెన తాంబూలసామ[గి ఆభాజనములో నుండును. రాజ
సన్ని ధిలో తాంబూల హా స్తయె నిత్య సన్ని హితగా తాంబూల
వాహిని ఉండుట రాజమర్యాద, రంగశాలా శోథ,

స్వస్యెవ దక్షిణేపార్మ్వే మంత్రిణశ్చ పురోధనః

వేత్సాననే నివేశాః స్యుః నరేందేణ నగొరవం

ముండాసనేచ తన్మధ్యే యవరాజం నివేశయేత్‌

లళన్య దక్షిణతః పార్శ్వే తద్వత్సేనాపతీనయం

ఆసనేష యధారే మ సేనానీ పృషభాగతః
లా ©

సభావతిసమాగ మనము 259

మండ లేశ్వఠ సామంతపరమండలినః కృమాత్‌
దైవజ్ఞ పతయో వై ద్యాయధ శ్రీకరణాధిపాః
హస్త్యశ్వర ధచేతారః కోళగోస్టగృహాధిపాః
తొర్యత్రితయత త్త్వ్వజ్ఞా మల్లాద్యారాజవల్రభాః

యధాస్థానం నివేశ్యాః స్యుః తదధ్యక్షై ౩ నృపాజ యా,
థి అ Sy

రాజ దవీణ పార్శగమునందు మంతులు పుకోహీతులు
కీరారొని యుందురు. రాజు సగౌరవముగా వారిని వే తాసనమున
కూర్చొన చేయవలెను, రాజ సమాపమునందు ఆసన విభాగము
వివిధముగా నుండును. మంతి పురోహిత మధ్య భాగమునందు
యువ రాజును ముండాసనమున కూర్చొనచేయవ'లెను, సేనాని యువ
రాజులకు ముండాసనమున నుప వేశఘును పెద్దలు నిరూవించు
చున్నారు. ముండాసనమనగా ఆనుకొనుటకుగాని చేతులుంచుకొను
టకుగాని సన్ని వేశముండదు. అచజేవిధముగ పార్భ్యమున దశక్షీణ
భాగమునందు యువరాజును కూర్చొనవేసిన శ్లు సేనాపతులను ఉపచే
శీంపనేయవలెను. సమర్ష్హ్శమైన ఆసనములందు సేనాని వెనుక భాగ
ముగా మండ లేశ శ్యరులు, పన | పరమండలములవారు, కమ
ముగా కళ దైవజ్ఞ పతులు వైద్యుడు ఆయుధశాలా
ధ్యక్షులు, కోశాధిపులు, అధికరణమండపాధి కారులు ఉపవిష్టులె
యుండవలెను, హ_స్పిపాలకులు, అశ్య పాలకులు, రధ పాలకులు, కోశ
గోష్టగృహోధి పతులు, తార్యతి)తయ త త్వజ్ఞులు, మల్ల (పముఖులు,
ఇంకను రాజవల్లభులగువారు యధాస్థానమున నివేశము పొందతగి
యున్నారు. (పేవాశాలాధ్యక్షులగువారు రాజ నివేశానుసారమున
ఆయా వచ్చినవారలను సముచితాసనములందు ఉప వేశింపచేయుట
నాట్యశాలాశోభ సంపాదించును,

260 నృతరత్నావలీ

వాగేయకార గాంధర్వన్వరాదీనాయనాన్నటాన్‌
౧ nN

నర్తకాన్వాగ్మినః పుణ్యవాఠకాన్క్మధకానపి

వామతోద్వివిధాతో ద్య వాదకాంశ్చ నివేశయేత్‌.

వాగేయకారులు సభారంగమున నుందురు. గాంధర్వవిదులు
నుందురు, స(ర(వ "త సాది లశుణములు గు ర్తించినవారు నుందురు,
వాగ్రయకారులు సంగీకిజ్ఞులలో సర్వప 4) ధానులు. వారు కృతులు
నిర్శితురు. (క్రొత్తేరాగముల కూర్తురు. సంగీతవిదులలో ఏరు
సర్వ(పధానులు, గాంధర్వవిదులు సంగీవి ద్యా పారీణులు, సంగీతము
నందలి మార్గ బేశీవిధానములను పీరు తెలిసియుందురు, స్వరాదులను
తెలిసినవారు మార్లసంగీతమున మా(త్రేము అభిజ్ఞులుగా నుందురు.
ఇట్టి గాయకులను నటులను న ర్తకులను వాగ్బివ రేణ్యులను పుణ్య పాఠ
కలను కధకులను వామపాదమున నుబ వేశింప వేయవలెను. అబే
విధముగ ఉభయవిధముల ఆతోద్యములను ఉపయోగించుటలో
నిపుణులగు వాదకులను ఆ వరిసరములనే కూూరొనచేయవ లెను.
రంగశీర్ణమునందు మార్ల బేశీవిధానముల్లు రెండును (పయుక్రము
లగును, కావున వానికి తగినవిధముగా ఆయారీతులలో వాద్యవాదవ
సమర్లులగు వాదకులుండుట ఆవశ్యకము.

మాన్యామాన్య నిచారజ్ఞః స్వామిచితానువ రక
అల ఆడ , తాడ్‌ ఆర్య
నాతిదూరే హృతీహార' స్తి స్వే ద్వే్యతధరః పునః
కరవాలకరై.రా పె రంగ ర్శక్షై సమంతతః
పరివ త$సదః సేయం సంవ
పరివృ తస ను 0౦ స్వపరోజ్జానతత్పరై ః

రాజునకు కొంత సమీపముగా ఎదుటగా (పతీహారుడు నిలబడి
యుండవలెను. ఆతడు మాన్యామాన్య విచార సమర్హ్నుడె యుండును,
రాదగినవారిని, రాదగనివారిని అతడు గుర్తింపగలడు, స్వామి

సభాపతిసమాగ మనము 261
చిత్తము ననుసరించి (ప్రవర్శించువాడు నగును. వేతధరుడై యుండుట
అతని స్వరాపలమతణము. రాజపరిసరమునం టే చుట్టు పక్కఆ
నంతటను కరవాలహా స్తులెన అంగరతుకు లుందురు. వారు అపులు,
య దార్లవచనులు. స్టషరజ్ఞాన పరాయణులుగా నుందురు. వారు
(వేవాగృవాము 'నంతేటను ఆవరించియుందురు అట్టుండుటయు ఆవశ్య
కము. భరతప్పుతులు నాట్య(పయోగ మొనరించు నపుడు చేవ
విజయమందు నిరూవితమగుచున్న దని దానవులు వ్యాకోపముపొంది
విఘ్నుము సంపాదించిరి. రంగ నటులకు వాక్‌ స్తంభము కలిగినది.
'చావా_స్తంభము కలిగినది. _ గతి (పతిష్టంభము కలిగినది. అపుడు
"దేవేంద్రుడు జర్జరముపూని విఘ్నునివారణ మొనరింపవలసి వచ్చినది.
ఇది దేవలోకవా_ర్త, భూలోకమునందు అన్యవిధములగు విఘ్న ములు
కలుగ వచ్చును. రాజ వ్యతిరి కలు రంగవిస్ను మా పాదింపవచ్చును.
సదస్సులోనున్న సదస్యులును (వేవౌకాములై నను వక భావులుగా
నుండరు. . (దోవొచింత కల వారుండవచ్చును. ఇట్లన్యాన్యములగు
విఘ్నుములు కలుగవచ్చును. వాని దూరీకరణమునకై రాజసన్ని
ధిలో రంగశాలయందంతటను అంగరకుకులు రాజభటులుండుట
ఆవశ్యకము.

రత్నాభరణ సంకాంతె 8 పృతిబింబై రృహూకృతాః
పూరితాగంధతె లేన స్పారకర్పూరవ రయః
cn 2 |

దీపీకాః పురుసె రార్యాః నువేషార్యరదండికాః
రధ ద వె

వేమాగ్భవాము నంద6తటను మంచి వస్తా్రభరణ ధారణ
మొనరించిన పురుమలు దీపికాదండమాలను ధరించి యుండవలెను.
సముచిత 'వే రభూపా విశేమములతో కూడియున్న వారు సభాసదుల
ర త్నాభఠణములందు పతిబి_బింపగా రత్నా భరణములచే బహూ

262 నృ త్తరత్నావలీ

కృతులై నట్లుగా భాసింతురు. పరిమళ యుక్తమెన తె లములతో
దీపికాదండములు కూడియుండును. విఫాలములైన కదడ్పూర వర్తిక
అతో అవి పూరితము లై యుండును, దీప ధారణమున కనుకూలము
లైన దండములును సువర్ణ దండములుగా నుండుటను గు ర్తింపదగి
యున్న ది.

రాజ్ఞా పూ ర్వేద్యురాదిష్టా పాతః స్నాతవతీతతః

ఇమ్మేష్ట దేవతా వి'పె)ః కారయిత్వా (గహాధ్యరం

పీణయిత్వాద్విజాచార్య బృందవిద్యావతో ఒఖిలాన్‌,

రాజు వరినారము యధోచిత ముగా నాట్యమండపమున -
నుపవ్‌హ్టులయిన పిమ్మట నర్తకి సముచిత నై పధ్యము ధరించి రంగము
ప్ర వేశించుట నిరూపీతము కావలసియున్నది, ఆన ర్రకి 'వూర్వదిన
ముననే రాజుచే. నాదిష్టురాలై, తానాచరింపవలసిన విధులనన్ని టి
నాచరించిన దై రంగము (ప్రవేశించును. ఆ (పథాన నర్తకి యాచరింవ
వలసిన విధానము లిచట నిరూపితము లగుచున్నవి. పాలకపఏ)భు
వాదేశింపగా పూర్వదినముననె క్ర _ర్తవ్యములను పాలనీయములను
చక్కగా సమాలోచన మొనరించినది యగును, ఇకనానాడు, (పాత్‌ః
కాలముననె స్నానమొనరించి శుచి వేషమున సముచి తేష్ట దేవతలను
సముచితేముగా యజించినదై యుండుట ముఖ్య(పథానవిధి నర్తకి
న_ర్తనసిద్ధికి మంతి9జపము చేవిచేవపూజాదిక మాచరించినడి యగు
టచే నానాడును సవిశేవముగా నిష్ట దేవతారాధన మొవరించినది
యగుట యుక్తము. పీమ్మట గహోధ్యర మాచరింప జేయవ లెను.
ఇది (గహమఖము నవ(గపహా రాధనము, మం(త్రవిదులు . వేదవిదులు
కిియావిదు లయిన విపులచే నా గ )వాముఖము నిర్భర్తింపజేయ
వలెను అనంతరము ఉత్తమద్విజులను న_ర్తనాభార్యులను నర్తన
బృందమున నధికృృతులగువారలను, ఆయా వి ద్యాంసులనందరిని వన్తా

న ర్తకీవర్షనము 2689

భరణములతో చం(దచందన కస్తూరీ ఫల తాంబూలములతో సము
చితదథ్సి ణావిధానములతో సునవీతుల నొనరింపవలెను, వారి యను
గివాము ఆనుకూల్యము సంపాదింవవలెను. ఈ యనంతరమె నర్తకి
రంగము (ప వేశించును,

న రకీవర న ౦.
టం ల్‌
గర్భోలసిత సౌవర సామిదర్శిత కేతకం
౯ ష్‌ Ea
ధమ్మిలం దధతీకుపం కుంతలె ర్యకులపి9యం
య ఇకా 9 (=

అంగప్రభానుసారేణ త త్తత్కాలో చితేనవా

చందనేనవిధాయాంగోద్వ రనం కుంకుమేనవా

మంజుశింజాన మంజీరమేఖలా వలయాదిభిః

రత్నాలంకరణె రీ రసూల ము కాఫలో తరె 8

యయా థి అట అలాని యాజ
నంగ రూూషయె “సెళలసెరవ!0ంగేష షితా

తా గంగ భష oతీ EE ప్యంగషు భూషి

అంళొధిరోపితస్వాతీ శశిబింబ విడంబినా

ఆననేన విరాజంతీ నాసామౌ క్రికళోభినా

కస్తూరీతిలకాంకేన వదనేనానుకుర్వతీ

(పొంతస్టిత కురంగస్య పూర్ణ స్యామృతదిధి తేః

ముఖపద్మపతతా్కామి నయనాలిజిఘృక్షయా
సువర్త వస్త్ర మాల్యాద్యై ర్భాండయ కనరాజతా
' న్మరేణ దధతీన్యసాం మేలొమౌ క్తికజాలికాం
రూపస్య (వతిరూపన్య దర్పణే పృతిమాంతదా
దృషేేవ వామమందాక్ష మందస్మితముఖీతతః
కనకాందోలికారూఢా ఛతదామరళోభితా
బృందేన సహితా సాయం యాయాన్నుపతిమందిరం.

నర్తకి ఆహార్యమిందు రమ్యము గా వర్షిత మయినది. ఆదినముల
నాటి యాహార్యసౌప్టవము ఇందవభోషీంచుట భావనీయము. ఇది

264 నృ త్తరత్నావలీ

యంతయు పా[తమండ నవిధానము. పా్యతమండనరీతిని రత్నాకళా
దులును నిగూపించిరి. పాాతమనదగిన పిథానన_ర్రకి వృహ్షభాగమున
నునీలస్నిగ్గ విస్తీర్ణ శేశపాశనివేశితము పువ్చమాలాలంకృతము
నయిన (గంధి విలులితముగ వదులువదులుగ నయినదిగ నుండును.
ఇది యొకవిధమగు జారుముడి. ఇట్లు ముడి కాచేని ము క్షమాలా
మనోహోరిణి దీర్హసరల వేణియేని సముచితము. ఫాలము కుంతేలా
ధిస్థీతము. అభాలమున కస్తూరీ చందనాది కల్పితమయిన తిలక
ముండును. నయనయుగల మంజన మంజులముగా నుండును, [శవణ
యుగలము కాంతిసంతతి దంతుర తాలప(త పరిష్కుత మగుమ,
దంతమండలము రంగతట (వోన్నెేషఘటనా షటుపభాపటలజటిలము ,
కపోలములు కస్తూరీ ప(తభం౫ కోమలములు, కంఠము తారావలీ
పరిష్కృతము, కుచయుగలము స్థూలమా కి కచామశోభితము, (ప్రకో
ఫ్టద్య్వ్యయము లస[దత్న కనకవలయ క మనీయము, అంగులులు వ(జ
మౌక్తిక కోమలములుగా నుండదగును, నర్తకీ గాత్రము చందన
చర్చితమై యుండవలెను, కుంకునురంజిత మేని కాదగును. దుకూలా
దికవసనము, . సూత్ముకూర్చాసకము కంచకము ఇట్లు త త్ర చేశాను
సారమున అఆహార్యముండ దగును,

ఈ భావథావనముతో జాయ సేనాపతి వర్ణించినరీతిని భావించి
యందలి విశిష్టతను నిభాలనము చేయునది. నర్తకి ధమ్మిలము ధరించి
యుండును. అది కుంతీ లక్ష్‌ పము వకులవీయమయిన శేకబంధమి
సుబద్ద మయిన యా శేశపాశమున కూర్చిన శేత్రక్రము - ప ళు
గరోోల్లసిత సౌవర్ణం మధ్యనుండి సము ల్లసిళీమగు సువర్ష ర శోభకల
సామిదర్శితము నగము గోచరించునదిగా నుండదగును. స హ్‌
సారమున్షగాని త త్కాలోచితమయిన చందనమునగాని కుంకుముమున
గ్లాఫ్రి సర్వార్థ న్యుల్లక్రు , ఉద్ద ( ర్షనము సంపాడించి యుండును, న ర్త

“3

నర్తకీవర్షన ము 265

చేవామంతయు చందనగంధమున కుంకుమరాగమున రంజిత మె
భాసింపవలెను, ఆ నర్తకి బేహభాగ్యానుసారమున ఆ మాసమున
కానారమున శకాడినిమునకు సముచితమగు విధమున, ఆ సమయ
సముచిత విధానమున నామె మైపూతయుండుట నియతము. శ్యామ
గారవిధానమున నేవర్గ్శ మేదేహవిభాగమున వర్ణపోమకముగ
నుండునో ఆనవిభాన మావశ్యక ము. సరము దేశకాల వయోవర్షాను
సారమున గూర్చదగుకు. ఆనర్గకి నానార త్నాలంకారములు
ధరించును. మంచి వజమణులు కూర్చుపాందిన వాని ధరించును,
స్థూలముక్రాఫలో _త్తీరములగు వానిని ధరించును. ఆఅఆరళత్నాలంకర
ణములు మంజుళి జాన మంజీరములందున్కు మేఖలాదామమునందును
కర కంకణముల ౨దును ప)త్యు ప్రములై కూర్పువ"౦దిన వై యుండును,
అట్లు నానావిభ ములు నానాస్థానగత ములు నయిన రత్నాలంకరణ
ములను తన అంగములచే నామె యలంకరించునటు లుండును.
ఆయా యవయవములందు ఆయా యలంకారముల గూర్చగా నా
నర్తకియు భూపీతయె భాసించును. వానిచే నీమె కలంకారము.
ఈమె యవయవములచే వాని కలంకారము. ఇట్లు పరస్పరము
భూషణ భూప్యు భావనిరూపణమున నోఛాతిశయమయి నికూపితే
మగుచున్న ది

ఆ న ర్రకి నాసామా క్కికము ధరింవగా ముఖము శోభానుంద
రముగ నుండును. అప్పుడా ముఖ మంకాధిరోవిత స్వాతి తారకల
భఛళిబింబము ననుకరించునదిగా నుండును. ఆమె ముఖమున కన్తూరీ
తిలకముండును. అవూడాముఖము (పాంతమున కురంగము కల పూర్ణ
చం(దు ననుకరించును. ఆ నర్తకి శిరమున ముక్తామణులతో నిర్మిత

$4 ]

266 నృ త్తరత్నావలీ

వముయిన జాలకము ధరించును. ఆ మౌలిన్య_స్త మా క్రికజాలకము
ఈవిధముగ భాసించును, సర్వవిధసుందరి యయిన నర్తకి ముఖ్య
మున పిసరించు కాముక నయనభృంగములను (గ్రహించుట కై
మన్మధుడు సుందరమగు భాండమేర్పజుచి సువర్ణవ్యస్త్ర ' మాల్యా
దులచే శోభ సంపాదించినాడు. పద్భపరీమలాస_క్షములయిన తుమ్మె
దలను పట్టుటకు భాండముపె మంచివర్గ ము కొల వ(స్రుమాల్యాదుల
నుంచినచో నా శోభాకృషప్టములై తుమ్న్మెదలట చేరును. రంగన_ర్రకి
సముజ్జి (ల వేషమున రంగమునకు రాగా (వేతుకుల వలు
కాముకు లాస క్రిగా చూచునప్పుడు వారి దృష్టుల సన్ని టిని న రకీ
శిరోగత మాక్తికజాలక మొ్క్రర్షించును. శిరముననున్న ముక్తాజూల
కము రసిక దృష్టుల నాకర్షి ంచుననుట (గావ్యూము, అసమానమయిన
తన రూపవలిరాపముయొక్క- (వతిమను దర్భణమున జాచినదివలె
ఆ న ర్రకి సుందరముగా మందాతుమును - లజ్జ మంది స్నితమును
ముఖమున (పసరింపబేయుచుండును, చిన్న నవ్వు నవ్వును. సన్నగా
సిగుపడును. అమందాతము ఆ మంది స్మితము మందగమనల
కందము. ఆమె బంగారపు పాలకి నధిరోహించి వచ్చును. ఛత్ర
చామర శోభితమై వచ్చును. ' తన బృందముతో వచ్చును. .., ఈవిథ
ముగా నా నర్తకి నర్తన మొనరింపవలసిన నాటి సాయంసమయమున
నృపతీ స ష్‌ లెను!

be

..శన్థలమున, ష్‌ వె భవోవేతముగా న ర్హకీనర్ల ర్ల న్రమున్న ది.
ఇది. నర్తకీగణ గౌరవమునకు నూచకము, ఆనాటి (వభును లెంతగా
స రృకీన_ర్తకలోకము నాదరించినారో దీన స్పష్టమగును. న_ర్త£ీలోక
మోవిధముగా స్వాత్మ్శగారవమ ర్యాడాస క్తులుగా నుండవలయుటయు
సీవర్ణనమున గోచరించును,

నర్షకీవర్తవము 267

ఇట్టి నర్తకీ నేపధ్యము భావనీయము. ఆ నేవధ్యము చారీ
"బారణములకు స్థాన కావస్థానములకు కరణకరణములకు సౌష్టవముతో
నుండుట సమిశ్షీంపదగినది యగును,

నెపధ్యసాన మానాద్యకౌతుకత్వరితం తతః
= లెథి

కశర్వోరాలో కనం చారీకరణాద్యేషు లక్షణం
కూ ర్మాసజ్లునూ క్షింతమాదీయత మాన్మభూత్‌ ?
ఇతి సూక్ష్మతరం త్వంతరర్హోరుక మువర్యధ
నూనీవిజాన సౌవర్లపత రత్నాన్వితాంచలం

ఠా ణి

కార్పాసమధవాశ్షేమం పట్టువస్త్రం విచితితం
కర్తాటీ[పియయారీత్యాయా సీతావసితం తతం.

అట్టి నర్తకి కుతూవాలమున త్వరిత ముగా రంగమునందున్న
మై పధ్యశ్ఞానము చేరవలెను. అచట నర్తన మొనరింఛచువారు చేవ
ధారణము భూషథారణము వర్షయోజనము చేసికొందురు. నర్తకి
యటుచేం చారీకర ణాం౫ హోర లాస్యాంగ గతలిసంచారములకు తగిన
విధమున తీన యవయనము లుండుటను తేన యూరునులు తగిన
విధమున సముచి తాహార్యములతో నుండుటను (పసమిశ్షింపవలెను,
ఇది యశత్యంత మావశ్యకము, ఇది యు క్షలతుణము. సరియగు సంస్థా
నమున నుంకుటను నమోశీ ంపవలెను. బారీకరణాదులకు అనువగు
నట్లుగా జఘనమునకు నితంబమునకు ఉఊరువులకు సమాచ్చాదన
ముగానుండు సరివడు బీగువుగామండు అఆవోర్యమును ధరింపవలెను.
అది చిన్నదియు వొట్టిదియు నగుట యుక్తము, దానిపై ఆచ్చాదన
ముగా నుండునట్టి కూర్చ్పానమయి వ్యన్ర్రమునుగాని పట్టువన్ర్రమును
గాని ధరింవదగును ఆ వ్యవ్ర్రము సుందరము లాకర్ష కములయిన
కౌశలము నూచించు కుట్టుపని నగిషీ చిన్నెలతో నుండవలెను,
సరిగంచు కుట్టుపని జలతారు మిలమిలలాడు చేతిపని కమనీయముగా

268 నృ త్తరత్నావలీ

నుండు కె వాటపుపని విన్నా ణముతో నవి (వకాశమానములు ౫
నుండవలెను, ఇట్లు అంత ర్యాగమున సూకు మగు అర్లోరుకి ము
ధరించుట జఉార౦పె సూచీవిజ్ఞానము సూచించు సూదిపనివాటము
సూచించు సా వర్ణ్మ క. బంగారు జరీ దారముబతో కూర్చిన
శేస్టములయిన పత రచనా. విశేవములతో అంచల భాగములు
క యుండదగును. కార్పాసము క్లే మము పట్టువ(స్రు) మేజే9
కానీ నిరూవిత్యవ కారమున విశిష్టముగా చితిళము కానలెను ఇట్లు
కాని 5 ర్లాట చేశాంగనాభీష్టమయిన రీతి సముచితముగగాని యాహాో
ర్య ధారణము నిశ్చిత మొవరించుకొని ధరింపదగును. ఆవిధాన
మంతయు రత్న సౌవర్థ పతాొదులతో కూడియుంకుట అలంకృత
మైయుండుట యావశ్యకము ఈ నిరూపిశ భావము నిచట గిహీం
చుట యు కము,

ఆలోకనమిదం శ్ల్షక్షం (పేక్షణీయం యధాభవేత్‌
_..పొ(త్ర ధృతార్ధోరుకకంచు కం

ము కాహారాది నాత్యంతమంగ సంలగ్నుభూషణం

సజ్టీభూయతతః సర్వం బృందం రంగభువం విశేత్‌,

నర్తకి యాహార్యాలోక న మంతయు శ్గక్ట్ల మై (పేక్షణీయ
ముగా నుండునట్లు సంధానింపవలెను నర్తన మొనరించు పాళము
అర్భ్‌రుకము కంచుకము సుదృఢముగా ధరించి తగిన యాహార్య
విభానచున మాపరులకు చూడదగిన విథమున నుండవలెను, పిమ్మట
అంగ సఠలగ్నము లగునట్టుగా భూవణములు ధరింపవలెను ముకా
హారాద్యాభరణము లన్నియు సుళ్షిష్టములుగా నాయోజికములు
కావ లెను ఇట్లాన ర్తకి సర్వషంసిద్ధయె యుండ వలెను పిమ్మట సర్వ
బృందము రంగభూమి (వ వేశింపవలెను.

బృిందవిన్యాసనము 2693

బృం ద వి న్యా స

పాతస్య దక్షిణే పార్శ్వే ముఖరీస్యాన్ము భేస్థితః
కృమాన్మార్హ ౦గికా స్తస్య కిషేయుర్వామత స్తతః
హుడుక్కీ_ శాంభికా దేశీపటహీ కరటాధరః
కాహలావాదకాః కొంస్యతాలినశ్చ యధాకఇమం
తిషైయుః పృష్షత స్తేషాం ఎవం పతిముఖర్యపి
తస్యానువాదకాద్యాశ్చ తే యుర్వామపార్శ్వతః
తిషేతాం ముఖ్యగాయిన్యే పాత పొళ్చాత్యభాగతః
పతయోః పార్మ్వయోస్తాలధరాః (పౌఢాః కలాదిషు

ఇన ఆం ప అద
తత్పృ వాంశికాః కాంస్యధరాః స్యురనుగాయికాః
బృందం నారీమయం సర్వమపికార్యం నిలాసినా
రాజ్ఞాం విద్యావతాంచా(గే వై భవఖ్యాపనాయచ,

బృందమున నికాపీంపదగు విశేషములు నిరూకితేములయినవి,
బృంద మయిదువిధముల నుండుటయు (పతి పాదితము, రాజసన్ని ధిలో
న ర్రకీపాతే నర్తన మారంభింపనున్న ప్పుడు పరిసరమున నుండదగు
వారి విన్యాసరీతి యిచట నిరూవితమగును. బృందమున ను:డవలయు
వారి సంఖ్యయె యిదివరలో 'సూచితము. ఇచట నెవరెవ రేటు
నెటుగా నుండవలయునో యిచట నిగ్షిష్టమగును.

పా(త్రముయొక్క- దకీణ పార్ళగమునందు (వముఖస్థానమున
ముఖరి యుండదగును. అతని వామభాగమున (క్రమముగా మార్షం
గికులుండవలయును,. అఆవిమ్మట కఏ)మానుసారమున వాడుక్కి
శాంఖకులు చేకీపటహీ కరటాధరుడు కాహలా వాదకులు కాంస్య తెల
ధారులు నుండదగుదుకరు. వారి పృప్పభాగమున పఏతిముఖరి
యుండును, వాని వామ పార్శ్యముగా అనువాదన మొనరించు వాగు
నితరులు నుందురు. పాత్రేమయిన ముఖ్యనర్తకి వెనుక భాగమున

270 నృ త్త రత్నావ థ్రీ

ముఖ్య గాయిను లిద్దరు నుందురు. ఈ ముఖ్యగాయినీద(య ము మొ క్క
పార్శ్యములందు కాలకల్నావొఢు లయిన తాలధారకు లుందురు.
నారి సృహ భాగమున వాంశికులు కాంస్య తొాలధారులు అను గాన
మొనరించువారు నుందురు. ఇట్లు బృందవిన్యాస నన్ని వేశము రమ్య
ముగా నుండును,

బృందమంతీయు నారీమయముగా నుండునట్లు విలాసియగు
ప్రభువు కూర్చుటయు యుక్తము, ఇట్లున్న చో రాజుల సన్ని భాన
మున నిద్యావంతుల యగ భాగమున (పదర్శించుట రమ్యుముగా
నుండును. వైభవఖ్యాపనమునకు నిట్లు చేయుట సముచితము ఈ
యంశ మిదివరలో సూచితమయినను ఉపాజేయతా గోరవమునకు
మణుల సూచితీము. |

ట్ర ఆతోద్య మేలనం౦.

భావిరాగాంశభూతేన మధ్యన ప్తకవ ర్త్‌నా
వాదయే ద్వాంశికోనాదం న్వరేణాదౌ [పయత్నతః
మందం గాతాక్షమః (పాప్తుంతారంచనవినామునా
యోజ్యస్తేన సమం నాదః నర్వాతోద్యసముద్భృవః
యధానాదమయం సర్వం జగత్ర్రావరజంగమం /
స్యాదేవం సతి నాదాత్మాదేవో ఒజనంతఫలపదః
(వయోగన్మ్నుభగస్పాం(దః సమ్మతళ్చ సభాసదాం,

వాంశికుడు (పథశుమున (పయత్న పూర్వక ముగా భావి రాగ
మున కంశభూతముగానుండు మధ్యవ_ఫ్రకమున వర్తించు స్వరమున
సాదమును వాదనము చేయవలెను. గాయకులు మం(దస్థాశ ముత్వ
న్నములయిన స_ప్తస్వరములను అందుకొని గాన మొనరింతురు.
అట్టి నిధానమిచట వాంశికుడు మధ్య స్వర న_పకము ననుసరించిన

ఆత్యోద్యమేలనము 271

స్వగము ననుసరించుట యు క్ర్షము. మొదట మంద స్థానమున గాన
మొనరించు నాతడు తారస్యరము నందుకొనుటకు అర్హుడగును.
మంద వా చానుసం ధానము లేక తారానుసరణము కుదరదు. కావున
స ర్యాతోద్య సముద్భువమయిన నాదమును ఆ స్వరమున సమమగు
నట్లుగా సరిజూచుకొొన వలసియున్న ది. స్థ వరజంగమాత్శక మయిన
సర్వజగమును నాదమయమగునట్లు సమోక్ళత నాదమును గంభీర
ముగా (ప్రసరింపజేయవలెను. అట్లొనరించిన-చో నాదాక్శకుడయిన
దేవు డనంత ఫల(పదుడోగును,

ఇటుపె నిరూపీింపబోవు ప ద్యార్ధమున కనుబంధముగా కొన్ని
పాదభాగము లుండుట ఆవశ్యకమని తోచును. కాని అవిలేవు, ఉన్న
దాని భావమిట్లు (గావ్యూము. అఆతోద్య మేలవమున గలుగు పయో
గము సర్వము సాందమై సభాసదులకు సమ్మత ముగా నుండవలెను.
ఆతోద్యమేలనానంతరము వాద్యవికేషముల నిరూపించుట
యావశ్యకము.
పూర్వోక్త లక్షణా తస్మా తృమహసాదనంతరం
జోడనీక్రమతో వాద్యం వాదయిత్వా హుడుక్కినా
స్నిగ్గతారతరం (పొంతే యేంకోరే తత్పవ ర్తితే
నర? తాలప్సమాణేన త స్తద్ద్విగుణేనవా oe
హుడుక్కా 'కరటా దేశీపటహైః (శో తమంజులం
లహర్యాం వాద్యమానాయాం లయచ్చుందానునారత।ః
నిస్సారుకైక తాలాభ్యాం కమాన్మద్దలవాదకాః
వాదయేయుః యతిః శోతం సుధాసారేణసించతీ
తాలద్విమానతః పూర్వం (పాఠరభ్యాకృమవర్ధితైః
యావత్‌ షోడశభిర్మానై ః నంమితా స్తత మాణతః
హస్తేన మృదునాస్నిగ్ధా పారభ్యా ముఖవాదినా

272 నృ త్తరత్నావలీ

వీణానినాదినీ పూర్వం పశ్చాదారభటధ్వవిః
దృఢహ స్తపహారేణ (వహర్షోద్ధాగమేదురా
హుడుక్కా కరటోదామవహనీభిర్మనోహరా
త్‌

కాహలా కాంస్యకాలోత్సని నాద రుసబ్బంహితా _
తతః (వహరణ౦ లగ్నం ఏకళా దైవ సంమితం
స్నిగ్గారభట భే దేన వాదయే యర్యధోచితం
కరటాం కాహాలాం కాంస్య తామజామ[తభూభుజః
రసార్హహ్నదయాః కేచిత్చారుష్యాన్నానుమన్వతే
గీతన్ఫ త్త విహీనత్వాద్వాద్యం శుష్కమితి స్మృతం
ఇహస్నిగ స్యపర్యాయో సమానోవశమౌొ బుధెః

(ఇ) a=
తధె వారభటస్వాపిగదితొ గజరోచ్చలొ.

వాంశికులు రాగాంశానుసారమున స్వరసంభాన మొనరింపగా
నప్పటి నాదము సర్భభాగముఆ గంఫీరముగా విసరింవగా సర్వ
విధాతోద్యస ముత్పన్ననాదము స్నీగ్గగంభీరముగా (ససరంవగా
(నయోగము రమ్యుమగుట నిరూవితమయినది. అప్పటి వాద్య
వాదవరీతి సపహాహ_స్త విధానమున నుండుటయు నిరూవిత పాయము
సర్యాతోద్య నముద్భువమగు ధ్వని సమవా_స్రమనుట స_ప్రమాధ్యా
యమున నిరూకితీమయినది. ఈ సమహా స్త పియోగ సమనంతరము
వాుడుక్కి వాద్యమున డోడనీక్రమముగా వాదన మొనరింపవలెను.
జోడని యనునది వాద్య(పబంధములలో నున్నది. వాడు క్కా
వాద్య వాద నవిధానములలో జోడసీవిధానమును గలదు, వాడుక్కాా
వాద్యవి శేషము లన్నియు నిరువదియైదు కలవు. బోల్లావణి మొద
లగునవి ౧౨ వల్లాది చందకలాంతములు ౧8 జోడనీలతుణ
మోవిధమున నున్నది. చతుర[శ (త్య(శ్ర మిశ్ర ఖండములను నాలుగు
తాలవిధానములలో ఖండ తాలము విడనాడి మిగిలిన మూడు తాల

ఆళ్యోద్యమేలనము 278

ములతో నిబద్ద ములయిన వాటములు అర్హగూ పములయినను అర్ధార్హ
హాపములయినను (కమన్యు(క్క-_ మమున రు పము నో
జోడని యందురు. ఈ వాదనానంతర ము స్నిగ్గముగా తారతరముగా
పోంతమున ేంకారము పవర్తితము కావలెను. అప్పుడు
తెల పమాణమునగావి ద్యిగుణముగ గాని (శోత మంజుల ముగా
పహూాుుడుక్కా కరటా దేశీ పట హములతో లహరీ వాద్యము లయ చ్చం
దానుసారముగా (పసరింపవలెను, లహరి యనునది వలాపబంధ
ములలో నున్నది. అందు గణముల కలయికలవలన గలుగు భేదము
లలో నీ లహరియున్నది, “*పధమ ద్వితీయ చతుర్ధ పంచమ గణ
విగారేణ లవారీ” యని తత్స్యరూ పము, లయచ్చం'దాను సారముగా
లహరీ వాన్యము విసరింవవలశౌను, ఆ పీళ్ళుట మద్దల వాదకులు
నిస్పారుకము, వక తాము అన విధానముల వాదన మొనర్పవలెను,
అప్పడు యతి యను వాద్య | పబంధవాదనరీతి సుధాప9) సారమున
(శోతసేచన' మొనరించునది కావలెను, ఆయతి వాదనమును
మొదట a తాలమానమున పా”రంభించి (క మవ్మద్ధి పొందిన
తాలమానములలో సంమిత మగునట్లుగా మృదుహూ_స్త సమున స్నిగ్ప
ముగ సారింపవలెను, ఇట్లు షోడశ తాలమానవృద్ధితో నది న
కాదగును, దీని యనుబంధముగా ముఖవాదనము ఏణానినాదము
నుండును, ఇట్టిది పూర్వరీతి.

ఇట్లు స్నిగ్గభ్యని పిసరణానంతరము ఆరభట ధ్యని (వసర
ణము ఉండదగును. అది దృఢహ_స్హపహారమున వివార్ష కృశ మున
నుదయించును అది రాగమేకురముగా నుండును. హూుకుక్కా-
కరటోద్దామ వవానీవిశేష విశేషములచే మనోహారముగా నుండును,
ఇచట రాగ వపహాని పదముల సం కేతి తార్థమును ఇట్లు గుర్తింవ
తప్‌ ]

274 నృ త్తరత్నావలీ

నగును, రాగావయవమునకు ను మని వేరు, అట్టి స్థాయము
లనేకములున్నవి. ఆస్థాయములు (పథానముగా పది కలవు
అవాంతర భేదములతో నివి వణ్ణకతిన్‌ ౬ అగుచున్నవి. వవానీ
విధానమున న్వరము లంతఃపిజాశము పొందుచున్నట్లు ఒకవ్పుడు
సరము లుకృల్ణము_లై వెలువడు చున్న ట్లుండును, వాద్యశబ్దము
లన్నియు రామళ్నము లయి :ట్టుండును ఇట్ట యూ మనోవారధ్యని
కాహలానినాదమున కూడినదే కాంస్య తాలనినాదమున కలిసిన దె
సముప బృంహిత మగును,

అనంతరము వక తాలీవిధానమున పవారణమను వాద్య
పబంధము సంమిత మె లగ్న మగుట యావశ్యకము (పహరణము
ఘోవయు_క్త మె కూటవర్ల ములతో సుబద్ధమగును. మువాుర్ముహాః
(పయు క్షమయిన ఖండమునకు పవారణమని Cer (భు వాది
సర్వావయవ వరిమితేమయిన నృ త్రేము జరుగునంతవరకు ఆ నృత్త
మున ఖండమునకు మువూురావృ త్రీ నోొనకించి (పవారణమును
ప) యోగింప వ లెను ఇట్టి పవారణమిందు చక్కగా లగ్నము
కాదగునని భావము. ఇట్లు యధోచితముగా స్ని గ్ధార భటభేదమున
వాదన మొనరింవవ లెను.

క!

రసార్ల్రవ్య్చాదయులయిన కొందరు రాజులు ధ్వని పారుష్వ్య
మున్న ందున కరటా వాద్యమును కాహాలా వాద్యమును కాంస్య తాల నై
జన్య మయిన రీతిని అనుమోదింపరు. కోమల (శుతిబంధముక్తల్ల
సుకుమార నృ త్తవిన్యాసమునందు పారువ్యముండుటకు వారా
దించుటలేదు, వారు రసాౌర్లివ్భాదయులు గావున దీప్పిసంపా,

ధ్వని విశేవముల ఛంగీక్రరింవరు.

వర టం £౫
గీత నృత్త రహిత మగు వాద్యమును శుమ్క్య-వాద్యమందూరు, |

న. ర్తకీ(ప వేళశము 273

సమానము సమము అను' . వాద్య(పబంధము ఉపశకుమును వాద్య
ప బంధము అను చెండును స్ని గ్రములనుటక్షు పర్యాయములు,
గజరము, ఉచ్చాలనము నను వాద్య(వబంధములు ఆరభటవిధాన
మునకు పర్యాయములు,

ఈ (పఘట్టములో సమ్క ఉపశమి, గజర, ఉచ్చాల పదములు
వాద్య(వబంధబాచకములు. వాని భావమిట్లు (గావ్యాము,

సమము “గీత్రనృ త్త త్త సమోమానే (ప్రబంధ; (పోచ్య లేసమఃి
పమాణమున గీతనృ త్తములలో సమానముగా నుండునది సమమను
ప) బంధము. క స్థన శాత wn

ఉపశమనము కోమలన్ఫు త్తే న నభ్యో స్తమగునది కోమల
నాదము కలది సుకుమా రామ రాన్విక వుగునది పాటబద్ధమగునది
యగు ఖండము త మ శ

సే (| స
నం |. ల శు లో

గజరము-- ,పటహోది సొధారణములగు నతరములతో నుండు
నది వాదకోద్దోవగంభీరము ఉచ్చథ్వని వెలువరించనది గజర
(పబంధము,

ఉచ్చలము ఉచ్చలితీము- ఇది యతియను వాద్య(పబంధ
రూపము, దీని స్వరూపము నిరూవితము. వ వాద్య(ప్రబంధమున శేని
"మొదట నిది వాదితమగునేని ఉట్టవణము అనదగును.

నర్తకీ(ప వే థః
చతుర్యశా చతు న్తంభా రంగే - రత్నరాజితా
(రమ్యా) మండపికాస్థాప్యా హస్తద్వితయసమ్మితా
హా స్తమాశ్రాధికోత్సేధా తత్త్తత్సాణా న్త.......
విచిత్సమణి సందోహద్యోతమాన పృభావతిః

278 నృత్తరత్నావలీ

తిషే తతవిమానసానాకనారీవ న రకీ
అ = © ar

వంద్యమానాధితః త్రీభిశ్వారురవ్య జనాదిథధిః

తుల్యరూవ వయో వర్ల (పమాణాభ్యాం పరస్పరం

అనె శ్ళోభమానాభ్యా మంబరాభరణాధిపః

వాద్యతాల _పమాణాభ్యాం తూ జాభ్యాం పుషృధన్వనః

నారీ భ్యాం చోతికాగు ప్రకుచాభ్యాం విధృతాంచలాః

అషారత్నికృతాయోమా॥ తదరేనతు వి సృతాః

ల 0 వావ

పురోయవనికాళ్చి[తా స్ఫూచీ విజ్ఞానభంగిభిః

తిస్ర స్తతో ఒధికా వాస్యుర్యధావాద్యం యరధారుచి

తత కి పుష్పాంజలేః పూర్వం పాటబంధై సృ్పహకృమాత్‌

కర్తవ్యం పృతిసీరాణాయేతాభ్యా మపసారణం

పృధమామంతరెేణై కాం పాత్సస్య పురతః స్థితాం

కర్పూర ధూపసంకాశ పీతాఠశుకతిరోహితా

సద్యః క్షీరాబ్ధిజాతేవ తిషే లక్ష్మీః వతింవరా

తృతీయా పాటబంధస్య శబ్దేనాంతేఒవ నర్చితా

సర్వాతో ద్యవినాదేషు యగపత్‌ శోతహారిషు.

ఇచటి ఛావసారము సీవిధముగా (గహింపవచ్చును ఇద్దరు

వనితలు యవనిక పట్టుదురు, న ర్రకి న నుండును,
వనీతలు యవనిక తొలగింతురు. నర్తకి (పవిష్టగా ఛాసించును. ఈ
యంశభావనముతొ నీ వాక్యార్థభావనము యుక్తముగా నుండును.

రంగమున నొక్ర రమ్య మయిన మండపమును కూర్చువలెను,
ఆ మండపము పహాస్తద్వితయసమ్మికముగ నుండవలెను, చతుర యిగ
నుండవ లెను, నాలుగు న్తంభములతో నుండవలెను, అది రత్న రాజక
మగుట యు క్రీము, శరీరము పొడవునకు ఒక వా_స్తమా(త్ర మెత్తుగా
నుండదగును, పివేశింపజోవు నర్తకి పొడవు ననుసరించి నిర్మిత

నర్తకీప్ర్యవేశము 277

మగుట యిచట భావనీయము. ఆ మండపము విచ్మిత్రములగు మణుల
సమూహముల కూర్పు పాందియుండును గాన్రశ (వకాశించు (ప్రభా
సముదాయమున నుండదగును. చక్కగా. మణికాంతులతో (వకా
ధించుచుండవ అను అట్టి మండపమున నర్తకి యుండదగును అప్పు
డామె విమానమునందున్న నాకనాంవలె (పకాళించును, ఆ పరిసర

ములందున్న శ్రీలు చామరాదులు ధరించి వందన మొనరించు
చుందురు.

అప్ప డిద్దకు సుందరీమణు లటునిటు వచ్చి యవనికలు ధరిం
తురు. వారిద్దరు తుల్యమావ వయోవర్దపమాణములలో నుందురు.
ఒళరివలె నొకరుందురు.. అనఘుములగు అంబరములతో ఆభరణము
లతో (వకాశించుచుందురు, మన్నధుని తూణములవలె నున్న వారు
చక్కని చిక్కని కుచములను చోలికాగు ప్త నరించియుండి
యవనికల యంచల భాగములను పట్టుకొని యుందురు,

ఆ యవనిక లెనిమిదిమూరల పొడవు నాలుగుమరారల వెడల్పు
గలిగి విసృృళములై యుండును. అవి నానావిధములగు సూదివనుల
నగివీల భంగీవిశేషములతో నుండవలెను. అట్టివి మూడు యవనికలు
గాని అంతకన్న నధికముగగాని యుండవచ్చును. అది యంతయు
వాద్యానుసారముగ _ అభిరుచ్యను సోరముగ నుండును. అప్పుడు
పుష్పాంజలి (పసారముండును. అంతకుపూర్వము ఆ నారీమణు లిద్దరు
యవనికల నపసరింవజేయుదురు. పాటబంధముఅ విధానములతో
క్రమముగా యవనికలను తొలగింతురు. (ప్రధానన ర్తకీ పాాతమునకు
పురో భాగముననున్న యవనికనుకాక ఇతరములను అపసరింవ
జేయుదురు, తుదకు స ర్వాతో ద్యనినాదము లొక్క-పర్యాయము
మోగుచు శో ఏత )హారులుగా నుండగా మ మనక సంబం

x

2-78 నృ త్తరకత్నావలీ

ధించివ శబ్బమున తుదకు తుది యవనికను తోలగీంపవ లెను, అప్పుడా
నర్తకి కర్పూర ధూపసంకాశమయిస వీతాంఛుకమున తిరోహిత యె
పాలకి డలియందు జన్మించిన వచ్చా బేవివలె ఆవ్యుడె పతింవరయగు.
పచ్చా బేవివలె సామోౌల్లవ్మీవలె (శ్రీ బేవిగా నుండవలెను, ఇట్టనుట
అట్టు గోచరింవవలెనని భావము,

ఇటుపె కొంత భాగము (తుటితమయిన దనివించును, యవనికా
పసరణానంతరము నర్తకి పి వేశించి యొనరింప వలయు నృ త్తీవిధాన
ముల్ల స్వరూవ వర్ణన మిచట ఉండుట ఆవశ్యక వ్యనిపవించును, ఆరంభ
నృత్తేమున నొనరింపవలసిన విధానములు జొన్ని యిదివరలో సూచి
తములయినను పికృతము సూచించుటయు నేగీ తము, ఇట్టి
వ్యఘట్టములందు కొందరిట్లు సూచించిరి,

1... యవనికావసారణానంతేరము న_ర్హకి,వ్రచేశించి. వై.న్లవస్థానక
ముననుండి, వవ. మున్న తీ మొనరించి, "భుజశీర్ష ములను (ప్రసన్న ముక
కన నాభిస్థానమున దవ్నీణవా స్తమును ఖటకాముఖముగ కూర్చి
వామము. లతావా_స్తముగా నుండగా, చిబుకమును వత్త; శే [తమునకు
చతురంగ లమ్లిళ్లముగా కూర్చి. నానారససమా[శయముగా ప్రవేశ
న్లూచరింపపలెను. ఇట్టి నర్తకీ పిధవు పి వేశవర్ష నము జాయ

వాక్యములలో నున్నచో రమ్యముగా నుంటెడిది.

నర్త కీస మా ననం౦
ఊర్వభూమౌ తురీష............ తుముద్యతై 8?
య్నామెర్మణిమయెః కాంచీ మంజీరవలయాదిభిః
అనై ్యరాభరణె | కించవసెః చామికరోచ్చయెః
శ్రీఖిండాగరుజై 8.......... కుంకుమజై రపి
తోషయేయరి మాం బృందయు కా మింగితవేదినః

న రకీనమ్మానము 279

మ త్తద్విపఘటావాజిభై ర............ ధురంపరం

కృమేణ కుంకుమం దద్యాత్‌ ద్వంద్వా ప శ క్యనుసారతః

ఎం220 090లౌ ,....... గత్వావేళ్మవిశామ్యతాంత్వయా

ఇత్యాదిశ్య మహీపాలో హర్షాదేనాం విసర్జయేత్‌.

నర్తనాగారమున సర్గకి సర్తస మొశనరించిన యనంతరము

సహృదయ సదస్సుల యభినందన సూచకములయిన సమ్మాన
బహుుమూనములు అభినందించి రాజు విశమింవ ననుజ్ఞ నిచ్చుట
యిందున్నది. ఈభాగములో పాదపాదమున (తుటి యున్నది.
అయినను త ద్భావపూరణము భావసీయము కాగలదు, సర్తన
కాలలో సముచితార్హాసనములం దుపవిష్టులయినవారు నదర్తకీ నర
నముచూాచి హర్షి ంచి హర్ష సూచనముగా సమ్మానబహుమానము
లిచ్చుట కద్యు కులగుట యుక్తము. అట్టివారు సువర్టమయములు
మణిమయములు నయిన కాంచీదామముల నిత్తుకు మంజీరముల
నిత్తురు. కరకంకణముల నిత్తురు, ఇంక- నిట్టివిత్తురు. నానావిధములగు
ఆభరణముల నిత్తురు, ఇంతియే కాక బంగారపు జరీలు కల పట్టువన్ర్ర
ములను వ్యన్ర్రములన్లు సమర్పింతురు. శ్రి చందనము అగర్నుదవ్యము
జనాది పునుగు మొదలగు పరీమల ద )వ్యములత్‌ నిర్శితములయిస
కాశ్లీరజములు కుంకుమ సంజూతీములయిన రస(దవ్యములను చూర్ల
(ద్రవ్యములను ఇత్తురు. అట్లభిలపితముల న పేశ్నీతముల నావశ్యక
ములను నముచితములను ఇచ్చి భావ వేదులై బృందయు క్త యగు
నా శర్తకిని సంతుష్ట జేముదుగు. నర్తకి తన నర్తన మెంతేగా నర్తన
విదుల శెంతగా వభిమోనాస్పదమయినదో యని భావించను. అభిజ్ఞుల
సమక్షుమున న_ర్తనము శోభించును. ఈ పౌరిషదు లెట్లు భావీంచిరో
యా బర్తకి తెలియవలయును, అది గుర్తించిన ఛావక (చేతుకులు:
తను యభినందన సూచకములయిన బవ్యూమానముల నిచ్చి నర్తకి

280 నృ త్తరత్నావలీ

సంతుషప్ట యగునట్లు చేయుదురు. అట్టి యభిజ్ఞ న_రకి వండిత చతుర
నర్తకి కేవల బహుమానముల సంతుప్తకాదు. ఛానకుల భావ
బవహుమానమున సంతుప్ట యగును,
ఇది కొందరి సాభువాదనసత్కారము, కొందరు ధీమంతులు

(శ్రీమంతులు. నగుదురు. _ (శ్రీమాన్యులు ధీమాన్యు లొనరించు
సమ్మానము వేరువిధమున నుండును. వారు మ_త్తేద్యిపఘటల నిత్తురు.
ఆజానేయ వాజిసమూహా మిత్తురుం పరభీకరవంలయిన బేరవబ్బంద
మిత్తురు. శిబికల నిత్తురు. వాహనముల నిత్తురు, రధముల నిత్తురు,
ఇంక నభిలమీతముల నిత్తురు, దంపతులుగ విచ్చేసినవారు శక్ష్యను
సారమున సమ్మానముల నిత్తురు. శోభామాంగల్య చిహ్నముగా
కుంకువు మిత్తురు, ఇట్లి సత్కార సమ్మాానములు కాగా సర్వము
సంభావించిన (పభువు సర్వ మభినందించి “క్‌ి! వాసూ! నీవు
(శమించితివి. ఇక గృవహామున కేగి వి(శమింపుము,” అని యనుజ్హై
నిచ్చును. ఆ దేశించును, ఇట్లా బేశించి మహీ పాలు డా నర్తకిని
పంపును,

స్వామి సంభావనాధన్యం మన్య్యాం లక్ష్మి భరాలసాం

అపిస్వపరదేశీయా న్నానానిధ కలానిధీన్‌

పృస్సుత స్తుతి వాచాలాన్నమ్యా న్విద్యావతో ఒఖిలాన్‌

పరమండలినోఒశేషాన్కవీ స్కీ ర్తివిధాయినః

అభ్యర్హ్యాపి యధాకామం సువర్తాభరణాందిర్రే 8

కృతా ర్ధా న్వార్థి వః కుర్వాత్‌ ........ కీ ర్రిలంపటః
(వభు వాదరించినందున ధన్యతను ఛాపంచుచు లధ్రీ ఇభ రా
లసయయిన నర్తకి నటుపంవించి నానావిధ కలానిధులను రాజు
అర్చింవవలెరు వారు స్వ చేశీయులు పర దేశీయులు నగుదురు. వారి
నందరిని పూజింపనలెను, _ ఇంక నచట (వస్తుత స్తుతి నాచరించు

న రకీసమ్మాన ము 281

—

వాచాలురుందురు. వారి నాదరింపనలెను ఇంక్షను నమస్కార్యులగు
ని ద్వ్యాంసుల నందరి నర్చింపవ లెను పరమ"డలమునకు సంబంధి చిన
వారినందరిని కీ ర్తి నికూర్పు కవులను యధా కాముముగా సువర్ణ ము
లతో నాభరణ ములతో నంబర ములతో సర్చించి కృ తార్లుల నాన
డింపప లెను పార్టివుడగు (ప్రభువిట్లా చరించుట యు కము. క లాపోవణ
మొనరించిన పాోచీన (పభుపులు కొంద౯శే యాచరీంచిరి. కావున
వారి కిర్తియందనుర కుడయిన పార్థివు డిట్లండరిని కృ తార్లులను
చేయవ అమ.
నూచీముఖ గతిన్యూతగుణాశిఖరళోభితమ్‌
జాయ సేనాధినాదేన నృ త్తరత్నావలీకృతా.

జాయ నేనాథినాధు డీసృ త్తర త్నావలి రచించినాడు. రత్నా
వలియొక కంఠమాల. నృ త్తరత్నావలి య్మోగంధము. రత్నావలీ
రచనమున, సూచీముఖమున సిద్ధపఅచిన (గంధమున గుణముదారము
స్యూతమై కూర్పు పొందినదై యుండును. రత్నా పలీరచనములో
శిఖరము మేరుస్థానము శోభసం పాదించుచుండును. అక్ష ఈనృత్తే
ర త్నావలియు సూచీముఖము గటిశిఖరము (హస్తవికేషము శిఖర
హాస్తమనుట) కలవు సూచీముఖము గతి యనుట సర్వవిథాంగి కాభి
నయముల కుపలడుణము. వాని నిరూపణమున ౫ నుస్యూతములయిన
నానాగుణవిశేవము లిందును శిఖరాదినిరూపణమున నిడి శోభా
సహితీమయినది. శ్లేషమూలకముగా రత్నావలికి గుంధమునకు
అభేదాధ్యపసాయమిందు సిద్ధమయినది. రత్నా పలీసుండరమయిన
నృ త్తర త్నా వలీ గంధమును జాయ సేనాధినాధుడు నిర్మిం చెను,

36]

బా వ నః
థం

బాంశవాయార్ట్తుుమివాలజమా

సాహితీవల్ల భాంచిత మయిన ఈన్ఫృ తరత్నా పలి గంధ
మునకు నే నేమేశి వా)్యయదలచి వేరు పెట్టుట కాలోచించితిని,
ఆక స్టిక (పత్య వ భాసము”గా ని పన అను వేరు స్ఫురించినది. న్ధాప
నార్ధము నీ రత్నా పలియే సూచించినవి,
“రేఖయాలంకృతా రమ్యా స్టితిర్ముఖర సేన చ
నృత్యస్యాభినయానాం యదంతే సా స్థావనా స్మృతా”

(గంధానర్హానుగ తార్హము ౫ధమున గలదు. అచటి పాహీశీ
వల్హభయు చెప్పవలయునది చెప్పినది, నా చెప్పనదలచినది యిచట
జె దును,

సాహితీవల్ల భ వ్యాఖ్య వాాయుటలో విశదముగా రచన
నాగింపవలెసని, అభిలావ కలుగు వారల కామోదము గలుగు నట్లు
(వాయవలెనని సాహితీ వల్లభుల సూచనము. అట్టి సూచనమునే
నేనిట్లు అనుసరించితిని (శ్రీ జాయసేవరాపతి రచన నృత్న రత్నా వలి,
నారచన సాహితీ వల్లభ, నాయారచస నృ త్రరత్నా ఫలి (గంధ
మునకు అనువాదము. “కేనల మనువూదమును గాదు నాట్య వేద
గంధవివయ ములు నున్నవి. ఈ “నాహీతీవల్లభ వ్యాఖ్యానము
అను భావము కి లిగించునట్లు “సాహిళీ పల్ల భాఖ్య వ్యాఖ్య” యని
యంటిని. ఇది వ్యాఖ్యానియమ పాలనమున నున్న దా! భరత భారతికి
(శ్రీమద భినవుడు అభినవ భారతి రచించి అడి “నాట్యవివృతి”” అనెను,
నేను (శ్రీమదభినవగు ప్తపాదవదారాధక్షడను, ఒక్ష అభిఖ్యకై యిది
వ్యాఖ్య యంటిని,

నాశన 288

థి
ఉపాచేయసంపాఠము - తదస్య(పలీకనము = స్ఫుట వ్యాఖ్య ఆః
విరోధపరిహారము - సుపూర్ణత - ల శ్ర్యూనుసరణము - శిష్ట
వక్త వ్యాంఛవ వేచనము = సంగతి - పొనరు_క్యసమాధానము ఎ
సంగ వాము.
అను వ్యాబ్యా(ప కారములను చే ననుసగింపగ నిగితినా? శ్రీ తిమ్మరాజు
సాహీతీవల్ల భుడు. అది త డాఖ్యావ్యాఖ్య. కావున సాహీతీపల్ల భాఖ్య
వ్యాఖ్య యగును. సహృద లెట్లు భావించి అందరా మోదము
పొందుదు రని నేనును సమోదము పొందుదును. నాయీ రచన
మున నా శేశములను, జెప్పి కొనను. అవి గాలికి పోవలసినవి, కాల
మున నిలుపవలసినవీ గావు అందర కిట్టవి యుండును గడా
యందురు. నాసహ్మవత యున్నచో నేను సశ్రై భావింతును నా
వెయ క్రికములను దూరముంచి ఎట్లో దేపిభావనమున నిర్వాక
చమ్మత్రియను నిలువ వేసికొని దీని వొసితి ననుట స్వస్పంద
స మోదము. నాయీ వ్యాఖ్యానమును సంస్కృత భాషలో ననువ
దించి (పకటించుట సంస్కృత హృదయులకు వహృదయసంస్కృతిని
సంపాడింపగలదు అన్ని టిని నేన వేయుదునా? చేయించువారు
ము[దించువారు సాహితీ వాల్ల భ్యము కలవారు కలవారును కావల
యునుగడా !

ఒకనాటి సారస్వత సభలో నృ త్తరత్నావలి (పశ స్టీ వింటిని.
త్ర దచనలు చూచితిని, ము(డితే మగుటను తెలిసికొొంటిని, అల్పకాల
మున నావిష్మృతీ మగు ననుకొంటిని. బుచిక్యము కృతి ఇచ్చునాడు
ఈ (వసక్మి వచ్చిసది. (శ్రీతిమ్మరాజు జాయపలిని ఏినించెను. నేను
వరూచితిని ,_ సాహితీవల్లభసంకల్పము సాహీతీవల్ల భాఖ్య వ్యాఖ్యా
నిదానము సాహితీవల్లభసంకల్పము కచిత్యము నాటి విద్వత్పహృద
యసమితిలో అవికల్పముగ (పసరించినది. జాయ సేనాపతి ర త్నావలి

నీ 8 4 నృత్తరత్నావలీ

ముదణము నోచి నోచి ఆచి ఆచి యుస్న మాకు ఆమోచముగా
నంది సడీ. నాహీలి వాల్ల భ్య (పకాశము నాటి తుహాసధిలో నేను
తూచి చూచి పలుకునపుడు సాలోచన లోచనములను (వసరిం ప్ర
జేయు సాహితీవలభుని చూచి చూచి శబ్ద _తిబి. బనమును సంవిద్ద
ర్పణమున జూచుకొని “వా రన దలచిరి” అంటిని. నక
త్నావలి” నేన ఆంధమున [వాయ ఇలయుటకు వారు సూచించి3.
పు స్తక మిచ్చిరి హృదయ 'మిచ్చిరి గుంటూరు సాహీతీసద వ్య
మా వేశమున సచేతోక-భిజ్ఞ భూయిప్త పరివతులో కాండిన గో తుడ
నగు నాకు కర్ఫూ్‌ కాంబూల మిచ్చి చందనాదు లిచ్చి శాలువ
లీచ్చి నవనవనేతము లిచ్చి సాహితీవల్లభులు నృ త్తీరత్నా వలీ
(ప్రకాశ చోదనము చేసిరి. నాసక్తి శక్తి రక్కి గుర్తించిన వారు
నామాటలకు నృ త్తమ. నారి, బహ్వాసక్సి నాకం సమాస!
నిచ్చినది.

లోక తం తాకుసారముగ భావించినచో నేనిదు వాోసిసది
పీ వాయవలసి (వాసి నది యని యనికి వ్రింప వచ్చును, కాని యనే క్రీ
తీములగు వానిని చూడగా చూడగా (వాయవలసినది (వాయ
దలచినది యింక నధికముగనుస్న దనివీం+చును. చిత్తభాతభావ
మంతయు (నాయుటస నాకు నాలుగు చేతులు లేవు కదా! తన
గింధపివయము గుర్తించి భరతు డభినందించునని యీ (భక ర్త
యనెను, ఈగింధమున నంతట నభినవగు ప్పపాదపడా రాధన
మున్నది. భరతుని వలె నభినపగుపుడు నభినందించు నని (శీ జాయ
సేనాపతి యనలేదు, ఎంకువలన నట్లన లేదని చేసనుకొనను. ఆ
మాట నే నందును, అభినవగుపు డు (వత్యభిజ్ఞామృక థా రా పశసార
మున తన హృదయమునకు (మదిమ కూర్చు: కొనిన సిద్ధరసపజ్ఞాడు
శ్రీ జాయే సేనాపతి గజసాధనికుడు నేనిందు ద్వయ వేదిని అచ్వయ

సాపన లప్‌
థా

వేది నే న థఛార్టపకుడవు, నాట్యనృత్యనృ ఆ ధ్యా పకుడను గాను,
అయినను సాట్యాధ్యాపకుడను.. నాట్యముని నొక యంగ మయిస
ఆ గికము సధ్యాపనము చేయలేదు. వాచికమున గీత వాద్యవిశేషా
ధ్యాపకతీ నా జనకునక్షను లేదు. అయినను అ ధ్యాపకుడను. ఈ
యధభ్యాపనవతేముననె అవి యివి వొసితిని. నాయీ సాహితీ
వల్ల భాఖ్యా వ్యాఖ్యానమున ను నా యధ్యాపకత నాకు గోచరించును.
అధ్యయనాస కుల గధ్యావన మునరించు న ధ్యాపకుడను గా దీని
(వాసితి నని అ ధ్యాపకభాత లనినప్పుడు చేను హూనము కల ముని
నై తిని. నన్నిట్లనుమని యభీనవుడన్నట్లు సంభావించు కొని అభినవా
నందుడ నగుదునా ?

ఈ గంధము సరము భరతుని నాట్య వేద (పసూతేము. అభినవ
ఛాంతీస- నేము. నాట్య వేదవివృతిలో నభినవగుహ్తుడు సూచించిన
పహయమేలను శ జాయ సే రాపతి సంకేక సారముగా నిగూవ్‌ంచి'
నొడు, పరిష్కర్త శ్రీ రాఘవన్‌ కతివయస్థేలములందు అభీసవ భారతీ
మూూలకత్యమును నూచించి సంస్క-_రించుట సహకారి యయినది.
అభినవఫారతిని చూచుచున్న పప్రాడు రత్నా వలీద్యుతి గోచరించును,
జాయ ఏతి దర్శించిన అభిసవ భారతి నిశ్చి ఆార్బమిచ్చి యుండును.
చీటి యభినవభారతి నుండి నిశ్చితార్థ మన్వేపి.పవలసివచ్చిన ది.
జీనీది (వొాయుటలో నాకు అభినవుడె కలడు, కీ రిధరుడు లేడు,
సోమేశ్వరుడు లేడు. ఇంకను కొందరట్టివారు లేవు. ఇట్లు (వాయుట
యయినది, ఒక మితుడనెను, “శరతుడు చెప్పని వాని నిశ దేమి
ఉప్పుకు? చేశరీతులను జెప్పెను. భరతుని లక్షుణవచేసముల నటు
నోటు గా కూర్చి చెప్పెను, అభినవ భారతీ. సూచితములను తొనుగా
జెప్పెకు, వోరు వారు చెప్పిన వానిని క్రమము మార్చి చప్పెను*
ఇస్లుల చెప్పెను! వారి వారి న్లో కములనె తాను భావించిన (క్రమమున

286 నృ త్తరత్నావలీ

కూర్చివను (గంధనుగును కదా! (క్రమము మార్చుటలో నేమి విశ్తే
షము కలదు! తాను మార్చి కూర్చినను ఆకరములనుండి చేర్చు
కొనవలసి యుండునట్టుగ నె కూర్చ నేమి)” అని అచార్యబుద్ధ్యను సార
మున (పయోగముసకు తగినట్లు బేశీరీతులను శాయస్రీయముగ లక్షణ
యు క్షముగ నికూవించుట జాయపతి పని. అప్పటికి పలయునంత
జాయపతి చెప్పట యయినది కడా! లోక తం తానువారమున
గుర్తించిన వానిని జాయపతి శాన్రీయముగ పరిష్కరించుటకు
యత్ని చెను. భరతు డట్లొనరింపవచ్చుననెను. ఈత డట్లొనరిం చెను,
కొన్నిటి నిట్టివానిని (పాను లంగీకరించిరి ఆయ గీకృత ములను
తాను నంగీక్రరించెను, ఏత దంగీకృతములను అరా(చీను లంగీక్రతిం
తురు. కాని అభ్య్యాసమున (పయోగమున నవలంవి తురా? ఉస్న
వానినె విడిచిన వారు ఇట్టి వాని నెట్టవలంబింతు రని యనుటక్రు నే
నభినవగుపు డను గాను. కతిపయవిశిప్ప. వ్యక్తులు సవిశేవముగ వీని
సవలంబించి సవ్యాఖ్యాసముగ (పయోగించినచో వానిని వరిసరముల
వారు విళిష్తముగ సంభావింపగలరు

తన్యగంధమును చూచి భరతు డభినందించునని జాయనుడు
యనెసు నాయీ సాహీతీవలభ రచన వమూాచువాళెవ రన్న వైరా
శ్యము నాకు లేదు. జాయన సంతగా సభిమానించిన ఆదరించిన (శ్ర
గణపతి చేవుడు జాయస(గంధము నభినందించి యుండును గదా! ఆ
గణపతి దేవుడు సాహీతీవల్లభ దర్శనమున నెంతగ సంతోషింపగలడో
నను నిర్నాణకాయమున గాకున్నను నిర్మాణచి త్తీముస భామీం౦న జేసి
కొసగలనని యనుకొందును గణపతి దేవన రూపభేయము నామ బే
యము శీదసంతరమున (పతిభాత మగుచునే యుండును, భరత(గంజ్ల
మునక నేకులు. వ్యాఖ్యలు(వాసిరట. అభినవ భారతి (పకాశితీముకాగా
నవి చీకటిపడినవి. భరత భావ్యగవాణమునకు అభినవభారతియె యా

సాపన 287
(ఎ)

భార మయినది. అభినవుకు భరతుని తన మార్షమున జేర్చకొనెవని
కొందరనిం భారతీమార్షముసనె అభ్ళీనవుడు సంచరించెనని జాయ తి
భావించెను. అభిసపగు ప్రపదములనె జాయనడు హృదయమున నిలికి
కొని తీన రచన కాకృతి “వెళభవము సంపాదించెను. ఇట్లొసరించిన
తనను ఛరతుడభినందించునని జాయనుడు అభినవముగా బలి కెను.
జూయన దృష్టిలో భరతు శిభిఎను నామోదించె:ని అభిన వశిష్యు
డయిన తనను భరతు డామోదించునని భావన యున్నదని గుర్తింప
గలము, ఆ కొందరు ఈ యిద్దరి నమ్లై యందురా? నేను తృతీయు
డను, భరతుకు తన పదవి న్యా ముతో విశిష్టార్థము గు్తము చేసినా
డని దానిని గు ర్లించిన గాని శిఫ్టార్థము స్పష్టము కాదని జాయసేనా
వని భావి'చి గు ర్తించెను. అభికవగుప్త పదపం_ కి చూచి చూచి
“లి పద్య సిద్ధ ము వే వికొని పథ్యము రచించెను. కొన్ని పట్టులందు
అభినవగు ప్త గు ప్రమును' జాయ సేనావతి యధాకధముగ గు _ర్థించెనా?!
అను ఛాపమును గలుగును. ఢఉఎక)మోాప సంహారములలో నిరూ
పితము లయిన సర్వవిషయములను సంగత పఅచుకొని సమన్వయిం
చుకొని పూర్యో త్తీరవై రుద్ధ్యము 'లేకుండునట్టు రచియితలు రచనలు
చేయుదురు, భరతహృదయార్లమును సాశ్రాత్క్‌రించుకొని శ్రీమద
భీనవగుస్తు డు డభీనవ భారతి రచింపగా సర్వసమన్వయ ము కలిగినది,
అట్లు సమన్విత భా వార్లమును జాయ సేనాపళి నిరూపింవగా భారతా
భినందన యోగ్యత కలిగినట్లు లోకము భావించినది అభిసవజాయ
పతుల భావనిబంధనమున కుషకమించిన నేను వారి యత్న ఫలము
నియాపించ్లుటకు యత్నించితిని వారు సిడ్దవరచిస ఐ కార్థ్యమును నా
మాటలలో నేను వాొయుటయ నా రచయితృతీ యయినది. అంద
రభిసవులు కారు. అట్టి సాక్షా కారము దుశ్ళ్శకము, తద్భావ వేదన
మును సుశకముగ లేదు, (శ్రీ జాయపతికి గల సర్వశ్రీ, సంప త్తి నా

28.8 నృ త్తరత్నావలీ

మనసున క్రందునది కాదు. అయిసను నేనీ చన నిట్లూనరించితిని.
లాస్య హ్లోదిని ఉమాదేవి తాండనానందుడు మాధనుశు నాకు ఆక
శీ సంప త్తి కాగా దీని వాసితి నని సర్గిస్పంద సంవిదుల్లాస మున
ఛావింతును, ఈ రత్నావలి యంతయు (ఫకొంతయనుట! భర తాభినవ
(పతిబింబము. భగతిన్లోకభావముపలె అటుగా నిటుగా కూర్పు పోంది
నవి. అభినవభావా క్త మయిన భరశభానమె యంతట నుస్నది.
భరతశ్లోకమునె కార్చక పోయె నేమి? చెప్పవలయునది యున్న పుడు
త్రత్సరిసరమున తానుగా శ్లోకము వొాయదగును కదా ! ఛావదయ
ఘద((య భావముగా గుర్తించి ధారణ ముకర్ఫుటకు జాయ పతీ రత్నా
వలి కూ ర్చెను. మనమును రత్నా వలీధారణమున అభీనవనాట్య
భరతులము కాగలము. నాట్య వేదము (పథమ ద్వితీయ భాగముల
నింతకు పూర్వము ప9)కటించుటచే నీ [గంధరచన ములో పర్యాష్ప
కల్ప మయిన సహకారము లభించిసది. నాట్య వేదము మూడవ
భాగము (పకటింపని నాకు త దచనములో నిది యుపకగించినది.
ఈ గశంధకచనా వేశ్రీకీములగు [గందములన్ని యు, నాకుపక రించినవి
నేనువానిని తగిన విధమున నుప యోగించుకొన ౫లిగినవాడ నయితినా!
ఇంకనువక రింపగల గ గ్రంధముల యుపయోగ మందుకొన గఖి”తినా !
కావున “అది సవాకార్కి ఇది సహకారి” యని నేను వేరుగా వేని
నుట్రంకింప లేదు. దీవి పరిమ్మ ర్త (శ్రీరామ న భావముల నయిస

న్వీకరింపగలిగితినా ) నాయీరచన నిర్లోవ అనినేనే ఎట్లందును ?."
“నర్వక్షరచన. సదిేమి అనియు ననువా రుందురు. వేదము నదుష్టము
కా దనువ్లోరుందురు, నాట్య వేద మట్టి చే యనువారుందురు, * “నాయీ
రచన సదోమ? యని నా శేట్లు తెల్లుయును. స ంల కులు, సంవాద

్ట దు పిమాసరస్తాదకము. ,

సాపన 289
గో

నేకు నాకుగా నొకభాషు నలవరచుకొంటిని, ఇది సాహీతీవల్ల
భాగంగతము కావలెనని తీలచితినా? అది యన్సై యనువ క్షమయి
నడా? కాని నేను నాభావకు యత్నించితి నని తలంపను. వాని
లోని ఏవిలోని భాహ యింవలి భామ యయినది, “గంధము నా
దృపష్టలో నున్నది. ఈ భాష నా సృష్టిలో నున్నది.” అనువంతటి
యహంత నాకుకలుగునా?! ఇట్టి (గంధముల కిట్ట భాషను నా శేవరవరో
నేస్ప్వయుందురు, నేను నా సంవిశ్సంవాదముతో సీభాషకూర్చతినా !
ఇది స్యస్పంద మమకొందునా? నాయీ ఛాప. కేమి? ఇందొక య ర్థము
స్ఫుటిశిమై భాసించుటకు నా దిది యత్నము కాని క
చుట్ట టం చుట్టి బుట్లలనుండి తట్టలనుండి పెప్టిలనుండిీ నేను శబ్లుము లను
(గుమ్మరిం లేదు. శలాక చేసి మాచు వారల కీ భావ నవముగా
నుండవచ్చును. కాని యిది పునర్నవమని మొదటినుండి సానభాన
ముగ జదువు వా రనగలరు, “అరాళములు కాని సర్పకశీర్ణ ఇ ములు
కాని న్యస్త స్తీకము'లై ' స్వసమ్ముఖిమున నున్న ౫జదంత మగును”
అనునది (పధమదృక్కులకు గోచరము కాక పోవచ్చును, అ తాదృళుల
కిది సంగవామె యగును, ఇట్ట రీతి సర్భ( గంధము లందును సమా
నను. వ భాషలోని (గంధమునందయినను ఇట్రి సంభాపా సంవాద
ముండుట సహృదయులకు విదిత్‌ మె, నాట్య వేదము నావివు._రించు
టలో నన్ని న్లో కములను (గహింవ లేదు. వమట్ప్సవ్మాసపరిమిత మయిన
నాట్య వేదమును తగ్గించుకొని నికూవించితిని. తగ్గించినా న్లోకమ ల
తాన్సరగ్య రును స్పష్టముచేసితిని, సుక ముగా కంఠ థారణ యోగ్య
ములని భావించిన వానిని ఉల్లేఖచితిని, ఈ కాలమున (పకటించు
నాకు అట్టి సంగ9హా మళీష్ట మయినది. ఈగంధము నట్లు స(గవా'
పజచలేదు, ఇదియే నాట్య వేద సం్యగహము, ఈ సం(గపహాము
శి7 |

290 నృత్య రశక్నావలి

(గహించుటలో నా కా గవాము లేదు. కొన్ని స్థలము. లండిందు లేని
వానిని, కాదు ఇందున్న వానిచే నభ్యూవ్యాములగు వానిని నాట్య
వేదవినయ ములను నిభాకించితిని, ఇది యో ఆకృతికి సా(క్భతి యని
మిత సం భావ,

- నాటక (పయోగములలో నటించు నటులు తమ భావబలము నె
విశ్వసించి నటింతురు. నారి యభినయములందు సంస్కారములను
పరిపూరములను సహీంపరు వారభినయించిన బె యభినయమని
లోకము తీలచుటయు వారికీ బలమయినది. ఆ నటులకు వా సము
(దలు అంగో పాంగాభి నయ ము లా వశ్యక ముగ చేను నాట్య మొన
రింవ నుత్స్పుకంపడిన వారలకు నాట్యము నేర్చితి మని తలచువారు
నాట్యాచార్యు లయి తామునేర్చిన వానికి తామూహించిన వానిని
గలిపి నేర్చిరి. నేర్చుకొనినవారు ధనమిచ్చి నేర్చికొన్నందున తాము
నేర్చినదానితో ధనముసంపాదించు వారయినందున వారి నే వారును
ఏమియు సూచీముఖమున సూచింప వలను పడదు, వారు వా_స్త్రముల
నన్నింటి ననుకరింతురా? పవాస్తవినియోగముల గుర్తించి (వయో
గింతు రా? (ప యోగించుటలో వారు ఎన్ని (కొత్తలు కరార్చినారో
గుర్తించుట కవకాశము లేదు. చూచువారలకు వారి దంతయు
(కొ త్త యయినది* అందు మోజుగలిగినది. ఇక నెవలేమి యందురు?
హస్తములు: గతులు వా రెట్లు చమూూావిననకు చరాకిన కు యయినది,
శా స్రేయములయిన వీనియోగములు వారిలో పం ఉన్న
వనము ఉన్న వాని నొకడు చూచి మెచ్చగా లేివానిని మెళ్చివ శ్ర
లోకము తీలచును. ఇట్టి స్థితిలో నీ (గంధమును నాట్యాదు లొనరించు
వారొల్లరు. వారు వోయునడి చేయవలయునది యగనో శాదో

మిూక్షంవదల చువారల కావశ్యకము, అట్లివారును కొందరుందురు.

సావన 291
థి

ఆంగికాభినయముల సిరూవించుటలో భరతుడు సి శళించిన
(క్రమమున అభినవభారతి గూఢ భావము నచ్చట నచ్చట స్పష్టము
చేసినది. అంగవహోరములను మొదట నామతః నిశ్చేశించుటలో భర
తాభిసంధి సాభిపాయ మనుటను అభినవుకు విశదముచేసెను జాయ
సేనాపతి నిశెశించిన (కొముము గహించు వారి సౌకర్యసంపాదని కు
తగి యున్నది, పూర్వపూర్య విజ్ఞాన ము త్రీరోతర పరిజ్ఞాన మునకు
సహకరించుటపఏ జూయషతి సంభఛావించెను. ఆగికాభిన యమునకు
సంబంధించిన విశేషములను (వాయునపుడు చేసాంగిక్రముల ననుకరిం
చుచు €తణము సంగత పరచుకొనుచు [వాతలో నిరూపి.చి*నో
అవన్నియు నంగ పత్యంగ ములందు సంగతము లయినవో ? ఉభయ
విదులు ద్వయానుసంధాన మునరించువారు గుర్తింతురని నేనై యన
లేను. ఆంగికనిచూపణములో భరతు డనుసరించిన కశిమమున జాయ
వతి యనుసరింవ లేదు, నాట్యవిద్య కది ప)ధమావ తారము కావున
భరతు డట్లు నిరూవించుట యుక్తము, భరతు డంగీకరించిన [కమ
మో వీధముగ నున్నది, బ్రవ్మావ చనానుసారమున భరతుడు అమృత
మంధన సమవ కారము రచించి ప) యోగిం చెను. (త్రిపురదావా మను
డిమమును రచించి శివసమతుమున (వదగ్శించెను. శివుడు నృత్తీము
స్మరించి తత్పతిబోధనమున 3. తీండువుకు నియమించెను తండు వంగ
హారములను జెప్పెను. అవి కరణాధీనము లయినందున కరణములను
జెప్పెను, అంగ వోర స్వరూపము నిరూవి.చెను, అంగ హో రాను బధ్ధ
ములను జెప్పెను. పి డీంధ ములను జెప్పెను. ఇవి యన్నియు నంగో
పాంగ్మపత్యంగ ముల స్వరూప సరిజ్ఞానముతో నోొ“నర్పవలసి యున్నవి
కావున పి టు భరతుడు వానిని నిరూపించెను జాయపతి యనుస
రించిన కమ మో విధముగ నున్నది. శివనాట్యమును సంకల్పపుర
స్పరముగ నిస్పైళించి తన్ని సూ సణము పూర్వపూ ర్యా వేథీ తము

292 నృ త్తరత్నావలీ

కావున సర్యపూర్వ్యములను (పధమమున నిరూపించెకు. అందుననె
అహోర్యము చెప్పి ఆంగికము నందలి అంగో వాంగ (పత్యంగా భినయ
సృరూపవివేదన మొనరిం చెను. ఈ నియాపణమున పూర్వనికు లు త్రీ
రావగాహాన సమర్లు లగుదురు, అనంతరము మహా మయిన అ:
పోరరహస్య ము గు_ర్తింపగలగు భరత పకి మాగమ బలో వేరొక
వికిన్ల భావము గోచరించును, సంయు తాసంయుత వా స్తముల రూపము
దిలను లోక మప్పుడప్పుడు భూచుచున్నడి వానిని వేరు వేరుగా
జూచుచు చూచిన సంతీసమును రుచిచూపువారుందురు. హా స్తమున
హస్తము కలుగుటలో నంత రాలకియల చిక్ళమున నెట్లు చూడ
గలము ? కొంద రా యంత రాలకి )యాక0మ మనమును దృష్టీ కందింప
గలరు. వా రయిన *బదునో కరణము” అని (పదగ్శింప గలవా
కయినపుడు కరణ కరణ (క్రియారూపమును గూడ పిఎదర్శింప గలుగ
వచ్చును, వానిని జూచుటకు జూపు గలవారు చూడగలరు, అట్ట
మాపు ఈ (గంధముస గలుగునని తద్విదులన వలెను, సామాన్య
ముగా పూర్వనిరూపి తార్ధములను తరువాత నిభాకించు వానిలో
సంగ త పజుచుకొనట గలదు ఉ త్తర్మగంధనిరూవీత ములను పూర్వ
(గంధనిరూవిత ములలో సంగత పఅచుకొనుటయు గోచరించును. భర
తుడు నికుంచితము చెప్పి వృశ్చికము చెప్పెను. నికుంచికీము ఎవెఫ్టు
ఇప్పుడె పీశ్చిక పాదము నీరూపించెను. అసె జాయపతియు జెప్పెను,
ఇట్టి వన్నియు నాట్యకే త్వేజ్ఞులకు నిళ్య్ళసాశ్రా త్కారకల్పము లయి
“దున వారి ర్యుటిత్యు ప స్టితిని మన మభిమాని_చి యనుసరింపవః సి
ముది. శానుంనె కరణముల (కమములో విశిష్టత యుండదని
శాయవతి భరత క్రమమున క్స్‌ శి యిష్ట[క మము నిరూవించెను. అయి
నను పూర్వపూర్వ. పరిజ్ఞాన మావశ్యక మనుచునె యుండును. అభి

సవ్చుడు తేన వివృతిలో అవశ్యః పూరణము కావించను తదాభాగము
సర్యాధారము,

సావన 2983
థి

నాట్య వేదము పిధమభాగమున సంస్కృత గ 9౦ధములో
ఆష్టోత్త, సతర రణములు శిలాఫలకగతములుగా (పదగ్శితీములయిన వి.
ఆ కరణచితము లన్ని యు భర తాభినవనిరూవిక కరణలకుణ లవ్షీత
ములె యగునా? వానితో గొన్ని అన్యలతణములతో గన్సశును.
కొన్ని అన్వేవ్యః తణములతో నున్నవి. ఆ శిలాఫలకని రాణ
సమయము నాటికి కోన్ని కరణలడుణములు నాట్యనృత్యవిదుల
సంప చాయమున రూాపాంగిరము వెండి యుండవచ్చును. కరణము,
లాకృతివిశ్‌ప్రము. లై శిలాఫలక సముత్కీర్ధ్యము.లె (గంధము[దికము.ల
కరణరూపఫాపన మొసరించు వారల కావమోదమిచ్చుచున్న వి:
చివసేవాస క్ష మయిన శివసేన నియతకఏ0ఏమానుసారమున శివసన్ని
థిలో నానా! “రణాచరణ సమర్ధ మయినది. ఉమాశంకరులు స .తుష్టు
లయి!. ఇది లమ్యఫంముగా భావించి కరణక )మమును కూర్పు
కొందు మేని యుద్దిష్ట భావసిద్ధి యుండును. భరత(కమ మంతట లేకు.
అట్టికమ మనుసరించి యుప దేశించుటలో భరతు డపూర్య్ణ మేదేని
భావం నేమో? అది సంప్రదాయర హస్యము. కాని తదపూ ర్యాను
బంధి సం్యపదాయవిదులు కైలాసమున నున్నారు. అట్టి భావబోధక
వచనోప చేశము నభినవభారతీ సూచించును. కరణము లస్టోత్తరశ క
మకుట అంగ హారములు ద్యాతి)ంశత్సంఖ్యతో నుండుట్కు నృత్త
పాసాదులును నియత సంఖ్యతో నుండుట ఒక తాంతి)క్ష మయిన
భావము నద్బోధించుట కగు నేమో? అజ్యరితులు సావధాన్నులె
సాలోచనమతు లగుట యావశ్యకము, కరణము లింక నుండ
వచ్చును, అంగపహారములు నుండ వచ్చును. ఇతరములు నుండ
వచ్చును, ఇట్ట యభ్యానజ్ఞ యున్నది, కాని లత్యుము చూచి లక్ష,
ణము నెవరు చెప్పలేదు. ౯త్యుము కూర్చుటకు లక్షణమును చెప్పలేదు.
కరణముల లకు,ణముల ననుసరించి కరణపయోగ మునరించుట

294 నృ త్తరత్నావలీ

కష్టమని భావించు వారలకు కరణచిిత ఫలకములు కరణకరణ సవా

కార మో గలవు, వాని దర్శనముననేని కరణమల నొనరింతు లేని

అంగహారముల గూడ పియోగించుట కలవడగలరు ? ఆ కరణచిత్ర

ఫలకములలో నంతట ఆలె కరణ(పయోగ మొనరింపగలవారుగ

నున్నారు. నృ త్తనృ త్యాభ్యాస మొనరించువారలలో నుత్సుకము
కొల స్రీలు కరణముల పీయోగి తురా!? వాశెంళటి శరీ రావయవ
చాలన లాఘువము కలవారు కావలెనో! కరణముల లధుణములను
'వినియోగములను గుర్తించుటకె ఆయా సలములందు వచనము
లున్నవి. భరతుడు సూచించిన వరయ ముతక మరికొన్ని
వినియోగములను అభినవభారతి సూచించినది. భరతుడు సూచింపని
ఓ నియోగములను అభినవ భారతి నూచించినడి, అభినవవిని యోగము
లను జాయపతి నిభాకించినాడు అన్యకధిక వినియాగములును
కొన్ని స్థలము లందు జాయ రత్నావలిలో నున్నని. కొన్ని టికి
వినియోగములను శ్లోకి మున నిరూపింప లేదు. అట్టి వానికి విశేష
కధనము లేనందున సామాన్యాత్శక మయిన విని యోగమః నూహీంప
వలసి యున్నది. కరణముల నిరూపణములో భరతుడు నిరూపీ

చిన టే యుక్తశా(స్త్రుమని అభినవుకు భావించెను. కరణాంగవోర
వయోగములలో గౌరీహారుల (వీకి సంపాదనము భావించిన ఆ
శివదర్శనులు సాశ్రాత్క్రరించుకొనిన విధానమును బారు న రూవించిరిం
ఆ నిరూపణములో కొందరి ఛావాంతరములను అభినవ భారతి మూవి
నది వాని యందభినవున కాదరమున్న డా? వారి శ్రావమును సంభా
వించుట కె యుట్రంకిం నా? అట్రివానిపై అభినవుడు కటొతుము
సారించెనని భావింపవచ్చును. అవి గారీవారనవీతి సంపాదకములు
కావని యనుకొనగలమా) అంతటి అభినవదర్శన మర్యాచీనులకు
లేదు, కరణముల నిరూవించుటలో భరతుడు సాధారణముగా

సావన 2935
యఖ

నొళ్కొ-కన్లోకమునె లతు.ణఅముగా (వాసెను, భరత భావనిబంధనో
ద్యతు డయిన జాయసేనాపతి కరణలడతుణనిరావణమునకు ఒక
శ్లోకము పర్యా ప్తము కావని భావించుటకు ఇట్టిభావమున కభినవ
భారతి హతువు, అభివవ భారతీ పదములను, శోకము లం చారాధథింప
దలచి నందున, అభినవసూచిక వినియోగములను నిహాకించినందున,
కీర్తిధ రాదుఆ భావములను సూచింపదలచినందున విస్తర మావశ్యక
మైనది ఈ న్లో! విస్తుణమును సూతిసంగవా మైనందున అభినవ
భారతీ నర్భ న మా వశ్యక మై వది. కొన్ని కరణముల కంగహోరములకు,
ఇానీ శామములకు, హుం హా _స్తకు లకు, ఇంకనిట్టి అవయవ
సంస్థానములకు వ్యుత్స శ్రీనామసార్లకత నిరూవ్రిత మైసది. ఇట్టి వ్యున్సట్తి
యంతట విహాపితము కాలేదు. ఏీనికినలె వానికి వ్యుత్పత్తి నభ్యూ
హీంచుట శక్యమగునా? శివనృ తేమహోర్థమును ఛావించువారు శివ
లీలానుకరణదృష్టులు పమధులు పిమధనాధు నారాధించుట
కా యా భంగులలవరచికొనిరి వాని నెట్ట వ్యు త్పాదింపగల ము ]
కరణ (శమములలో నొక యనుగతి నుండవచ్చును. అది స్పష్టమగుట
లేదు. కావునసే కొందరు భరత(కవుము విడనాడి ఆత్మ(క్రమము
ననుసరించిరి. నామముల సామ్యము ననుసరించి (క్రమము కూర్చు
కొనుటయు బౌగుగ నుండ వచ్చును. ఇట్టి విశేషమే చారీకిమము
నందును భావింపదగి యున్నది ఇారీగతులకు (క్రమము కూర్చుకొని
ఆయా వారీసంబంధము కల కరణముల (క్రమము నిశృయించుట యు
సుందరము కావచ్చును, అట్టి క్రమవిన్యాసములో నేబేని విశిష్ట భావ
ముండుట యుక్తము. కొన్ని కరణములు చాలునని, ఇన్ని కరణము
చేల యని యను వారుండవచ్చును, అట్టవారు ఇన్ని అలంకారము
లేల? ఇన్ని గుణములేల!? ఇన్ని దోషము లేల? ఇన్ని రాగము లేల?
ఇవి యేల? ఇన్ని యేల] అన్ని యేల? పల్కు. వారి పల్ము-లు ఏని

296 నృత్తరత్నావలీ

యుందురు? గుణము లెన్నో యుండగా వానిని మూడుగా గణేించిగి
కదా! అందురు, మూడు గుణములలో నన్ని గుణముల నంతర్శ్భవింప
చేయుటకు కాని దోోపాభావరూపకముగా నెక్నుటకుగాని, ఆ
యభిజ్ఞా(పెఢులకు మూలానా మున్నడిః ఇవి యేల? అనువారల
కది లేదు. అది లేనపు డయు కనులేదు. నాట్య వేదము, అభినవ
భామ్యము (వాయునపుకు వి సరభీరువునై. కరణముల అంగ హోకముల
స్వరూపమును సంగవాముగా (వాసితిని. ఇపుడట్టి భీరుత లేదు,
కరణాంగహారముల నట్లు (వాసితివి. జూయనుడు అభినవవివృ త్రి నెట్లు
దగ్శించెనో నే నక్లు దగ్భించితినా? నా దర్శనమువ నా అభినవదర్శన
మున కర ణాంగహారముల దర్శనమున ఇది (వాసితినో సాభినవ భారతి
భరతనాట్య వేద్యపధమభాగమున లభించిన కరణచితము లున్నవి
అవి యన్నియు యధో క్షకరణలకుణలక్షీ తీములు౫ నే యున్నవన్న
విశ్వాసముతో పరిశీలించుట ఆవశ్యకము. కరణచిత్రములలో కరణా
నుసరణముస సిద్ధమెన రూపమే గోచరించును. అట్టి గరణరూపసిద్దికి
వలసిన వలన వ్‌ ర్తన (భ్రమణ రేచన వేష్టన ఉచ్వేష్టన oe
నిక టన పరిఘట్రన (పభ్ళతు లందు గోచరములు కావు, ఆయా నతి
వూర్యభావులుగా వలనాదులను” భావింపగల వారల కాచి తము
లసంగ తీములుగా. నుండవు. అంగపహోరములలో భరతుడు చెప్పిన
(కోమమును. sas జాయ ఏలి చతుక శ తాలమానమున (గ్యే(శ తాల
మానమున అంగహారములను విభాగించి కముమును వేరుగా నిరూ
విం చెను. ఇట్టి విభాగ మభినవసూచిత మే అభినవుడు (క్య(శ్ర చతు [శ
మానమున “వదర్శించిన (క్రమమును జాయపతి అనుసరింవ లేదు.
'శాను వేరు [కమ మంగీకరించి చూపెకు, కరణసమూహాత్న కాం?
హోరమున కాలమానకృత విభా మున్నట్టు క రణములందుండును
గదా! దానిని నృత్త త్త శాలవిదులు భరతుడు సంకీర్ణ ముగా చెప్పినను

సాపన | 297
థి

అసంకీర్ణ ముగా విభాగము నూచింతురా? (క్రమమునిరూవింతురా?
(శ్య(గశ్ర తాలమానమున నున్న అంగహారములలో నిరూపిశము లై న
కరణములు చతుర శ తొలమానముననున్న అంగహారములందున్న వి,
అందుకల కరణములలో తాలమాన నియమము కుదరదందురా?
కరణమూలములై న చారీగతులలో తాలమాననియమము లేదం
దురా? ఆంగికములలో నన్నిటను వాద్యానుగత 'తాలానుగత
నియమముండును. కావున తాలపమాణభావులు సమాలోచన
మొనరించుట యుక్తముగా నుండును. అందరనుభూతి సారము
(బాయుదుగనటను జాయపతికి నన్భయించువారు నావిషయమున
నన్వయింపరని సహృదయ భావు డనుట నన్ను గుర్తించుట యయినది.
"నేను నాట్యనృ త్తీనృత్య సాధనికుడను గాను చతుర్విద నాట్య(పతిపాదక
గ ంధవ్యాసంగమున నాకు అభిరతి యున్నది, - అత్యభిజ్ఞాదర్శన
పరమార్థ పారుడు మపణమా హేశ్వరుడు శ్రీమదభినవగుప్పుడు. నాకు
సాహిత్యదర్శనములందు దర్శన మిచ్చునన్న స్వాత్శ(ఫత్యయమున
శుందును,

ఈ యంగహారముల నన్నిటిని మనమెట్లు చూడగలము?
చేడు నటీనటులుగా (పఖ్యాతులు ఇదిగో ఇదిగో అని చూపగలవా
శయినచో చూపు గలవారయిన చూడగలరు. ఈ నటీవటుల కీ
యంగ హారములు (పయోగసాధ్యము లగునా? అయినచో నిట్లు
చూడగలము. సినీ తంత్రమునం దఘటమానఘటన మున్నది.
నముచి తాహార్యము కూర్చి సర్వాంగహారములను నలుగురు నర్తకీ
ముణులవే నాయోజింప జేయవచ్చును, బవహూుల (దవ్య సాధ్య
మందురా? (౫ హాంతరయానము లోకాంతరయానము భావించి యిడి
శివయాన మని సంభావింపుడు, ఇారీకరణాంగపారములలో నా
88) ]

298 నృ త్తరత్నావలీ

హహ లాగతు లాకరణములె యుండవలయు నన్న నియమ
మేల? మరికొన్ని యుండగూడదా?! అన్యానక్ణము లుండగాడ దా?
ఇక్షు యుండవలయు నివియీ యుండవలయు ననుటలో నువప త్రి
యెమి? అని యనువారల కభిఃవదర్శనమె సమాధాన మాయగలదు.
కరణముల కలయిక కొల యంగ హోరముల విభాగమున తాలమాన
గతి నియా మకముగ నిరూకితే మయినది. అటై యన్నిట నియామక
నియమనము సంగతము కాగలదా! సర్వము తందుముని వచన
(పమాణపరతం(తమా? ఇట్టి విచట సమాలోచనీయములు కాగలవు,
వారీ మండలగతులు యుద్ద నియుద్ధ ములం దుండుసవి కావున “ఈ
బారీగతులలో నీ మండలముండదు” అను నియతరీతి యున్నను
ఎదుటనున్న వారి గతిననుసరించి తనగతి వరిశీలించికొనవలసి
యుండును, అప్పుడు చారీగతులలో మార్పు రావచ్చును. చారీగతి
మార్పువలన మండలమును మారును, అప్పు డీ నిరూవితములయిన
మండలములె కాగ అన్యమండలములును భాసించును. కావున మండ
లము లెన్ని యేని కలుగవచ్చుట భావనీయము. మండలములలో
చారీవిశేషము లున్నవి. ఇాగులలో - కట్య్యూరుజఘన పాదకర్శ
లున్నవి. వానిని సంచారమంగోపాంగముల కర్శవిశేవములతో
నుండును. , కట్టివి యన్నియు పరస్పకసంబద్ధములై. సుశ్లీప్రము లె
యున్నవి. వీనిలో -నే యొుక్కటి తెలియవలసియున్న నన్నింటిని
తెలిసికొన వలసి యున్నది. అంగహోరములలో కరణములు, కరణ
ములలో నవయవకర్శలు కూడుకొని యున్నవి. వాని పరిజ్ఞాన మినక్లు
సాంగత్యముతో నున్నది. అవి యన్నియు నానావిధస్తాం కేతిక పారి
ఛావీక పదములతో నుండుటయు వానిలో గొన్ని పునరుక్త పాయ
ముగ ' నుండుటయు ర్ఫుడితి గగిహణధారణముల కనువుగ లేవు.
పాదజం ఘోరుకర్శలకు సంబంధించిన వినియోగవిజశేవములె బారీ

సాపన 299
థి

తులకు నుండునని సూచిత మయినది. కాని నిపుణముగా న్యూ
హించి వేరువేరుగా చారీవినియోగమును నిగ్పైళించుట ఆవశ్యక మని
తోచును. నర్రకి నర్తన మొనరించునఫ్పుడు సూచించు వినియోగ
రీతులు శా స్ర్రీయములె యగునా? అని సందేహింప వలసి యుండు
నను వారు వినియోగ వినిర్ణయ మొనరంచుకొనుట యవేవ్సీతమగునా

జాయపతి రత్నావలి రచించుటలో సర్వవిశేషములను త
న_ర్తకుల (ప యోగమున దర్శించి లక్షుణసమన్వయము భావించి
సంతుష్టి సంపాదించి యుండును నర్తకులే పశదర్శించువారును
శ్రా స్రీ శుసంస్కారము కలిగి (ప్రదగ్శించి యుందురు, ఒకభంగిమ
నుండి వేరొక భంగిమను (పవ ర్రించునపుడు అంగభంగీ సౌందర్య
మును భావించిన నర్తకులె తద్విశిష్టతను వెలయింపగా వాని న్వీకా
ర్యతను గుర్తించి జాయపతి లకుణము నెలయించి యుండును. ఇట్టివి
శ కనామములతో నుండుటయు సంగతము, అభినవుడు సూచించిన
విశేషములను జాయ మూలమున జేర్చుటయు విశిష్ట తానూచకము,
రసికుడై రసభావవిదుడై జాయపతి యింత చేయ గలిగెను. కొన్ని
నిశ్చయాంశముల వివయమున _ భరతభావములను సమిశ్షించి
గుర్తింపవలెనని జ్యాయన యనుట భరత (పామాణ్యా మోదము
ఈ గంధమును జూచినవారును భరతగంధమును జూడవలయునని
నూచి3చుటయు నగును. కాగా భరత వేదము మాచి రత్నావలి
చూచి భరత (గంధము చూడవలయుటను జ్యాయన యభిమానించు
చున్నాడు. కాన భరత వేద వేది జ్యాయనుడు భర తాభినవ భావ
సూ(తసంధాత, యనదగును. జ్యాయన సర్వము భర తానుసారమున
(వాసితినని భరతుడు తన్ను మెచ్చు నని యని శార్హదేవుని సోమ

౧
జీవుని. అనేకస్థలములం దనుసరించి తదనుసరణమున భారతీయము

800 నృ త్తరత్నావలీ

లను విడిచి యన్య దీయములు ప మ్రైను, అందు జ్యాయన యాదర
మూహీంపగలము. అభినవు నంతట భావించెను. కొన్ని పట్టులలో
నన్యుల భావించెను. ఇట్లు తన యిష్టము సూచించి ఇదియు భరత
సమ్మతే మగునని యనెను భరతుకు తీన విషయమున సంశటి
యుదారుడని జ్యాయన భావించుటయు బాగుగ నె యున్నది.

జాయన వ _రమాననృ త్తి త మును బేశీనృ త్త నుని భావిం చెను,
అట్లు వ్యవవారించెను. భావినృ తము “నావగ మ్య తే” య నెను.
జాయన దేశీన్న త తము కూడ నేటి మనకు భూతన్న తచె యయినది,
నేడు మనకు గోచరించు నృ త్తీము జాయనకు భావినృ త్తము. జాయన
గుర్తించిన చేశ్లీనృత్తము భరతాదులకు భావినృ త్తేము. భరతుడు
తన్నభినందించునని జాయన యనెను. జాయన నిరూకించిన టేశీనృ త్త
మును గూడ భరతు డభినందించునని జాయన భావమై యుండునో?
నేడు మనకు గోచరించు నృ త్తమును జాయనవలె పరిష్కరించి నిరూ
వీంచుట శెవరేని యత్నింతురో? అశ్లైవనేని యత్నించిన యొన
రించిన జాయన యేని యభినందించునని వారు భావింప వచ్చును.
చేశ్లీరీతి, నాట్యసంగీతకవితాదులలో నున్న విధముగా సాహిత్య
లక్షణము నందును ేలీరీతి రాబట్టు రీతి సఫలమగునా? శేవల మది
యిది బాగు గొప్ప లెస్స యని (పశేంపావచనముల బలుకుటయగాని,
పీశంసానిచానములను సంబంధించిన నిధథధమున పలుక్‌గల మని
యనగల వార లెందరున్నారు? నేటి భారత చేశమున నేత చేరీ మము లె '
యున్న వా? అన్య జేశ్లీయములు వచ్చినవందురు. అవి యా చేశేమిన
మార్లరీతులా? చేశీరీతులా? వాని నేత దేశీయుములుగ భావించుట
లోని మెతకదనము వమనకు' క. వాని నెట్లు పరిష్కురిం.
తురు? పీని నెట్లు పరిమ్మ_రింతురు? సంపాదితీ పరిష్కార మెట్లగంను?
ష్వకేని..యువి. పరి మ్యుతేము 'అయి నను జేశీనామమాలలో జేరగల.వా

సావన 01
థి

ఇట్లాశంకించు వారల కిం చేమేని లభించును. జాయనేనాపతి భూత
నృక్తేము వాయుటలో గింధసవాశార మున్నది. వర్తమాన చేరీ
నృ_త్తేయి (వాయుటలో నట్టసహ కారము కలదా? శేవలనృ త్తదర్శన
మున సంపన్న మయిన బేశీవిజ్ఞానమును నిబంధించెనా? పాల్కుటిక
బస వపు రాణములో పండి తా రాధ్యచరితఏలో జేశీనామములతో
సృ త్తరీతుల వివరించుట సవాకరించెనా? ఆ జేకశీనామము లాతని
వేరా? లోక్ళపసారము పొంది యాతని కంది యుండునా ? వానిని
జాయ వతియు సంస్కృతమున నిబంధిం చెనా? 'బేశీన్నత్తరీతుల నితరు
లును శెప్పిరి, మతంగుజే బృహ భ్లేశీపవ_ర్తనాచార్యు డయ్యెను.
భరతో క మయిన లోకధరి యుండ నేయున్నది. ఇన్ని యున్న వని
తెలిసి జాయసేనాపతి చేశీరీతీని చెలియుట యు క్షము.
గాయనీగాయను లన్న మా చార్యశీ_రృనము లావిమ్మృత ములు
కాగ నె స్వరకల్పన మొనరించి గానసభలలో గానమొనరించుట
క్షత్సుకం పడుట లోకాత్సుక్య మునకు నిదానమయినది. ఇందలి
దేకీరీతుల నవలంబించి ప) యోగించి లోకాత్సుక్యము గుర్తించి
నృత్త(పవృత్తు లౌత్సుక్యము వహించుట యుక్తముగా నుండును.
అట్టి నృత్త్మ్యపయోగులు నవ(పణారమున నృ త్తయోగులు కాగలరు.
"బేలీరీశులు సామాన్యముగా చేకవిధమున నున్నవని భావించుట,
బవుభే వ(వష్ట, (పతిపాదకుడు (పయో క్ర డేశీరీతి వయో 'క్షృధర్శవిదు
డయిన జాయనేనాపతి భావమును బాగుగా గుర్తించుట గాదు.
(ప యోగశౌశలము ర్‌ల న్యుత్సన్నులలో పనిని సంక్రమింవ జేసి వారు
శిష్య సం(కాంతవిద్యులు కాగా ఈ భేద్యపభేదము లం దనుగతము
లయిన విశిష్టతలను గుర్తింప వచ్చును. ఇది కేవలము గజసాధనికుని
సంభావనము కాదు. తన్నిరూవిత బేశీరీతి భావసంభావనము. బేశీ
నృ _త్తరీతులని యనుట గాని కరణ్రాంగహారములలో వలె నితరము

802 నృ త్తరత్నావలీ

లయిన ఆంగికభేదములలో వలె భావనీయమగు విళిష్టవి ధా నము
కన్చింపక పోవచ్చును, ఇట్టి యదర్శనము పూర్వనిరూపితీము ల
సంనస్కారబల వాసితీము కావచ్చును. జనరంజనాత్శకము లయిన
చేకీ వృత్తులలో నంతగా మోదతమములగు విశేషము లుండవు,
అట్టివాని నవేవ్సీంచుట గాక ఉన్న వాని నవేక్షీంపక అభినందించుట
యు కము,

నాట్యధర్మీ,వ వృత్తులు లోకధర్శీ,పవృ త్రీ విశేవముల నంజీ గా
నాదరింపక పోవుటలో చారి మార్గ పద్ధతి దీక్షు హేతువు, అది
అభినందసీయమే _ భరతుడు లోకథర్మిని విడనాడుట గాని అనాదర
పాతYముగ భావించుటగాని సూచింపలేదు. సముచిత లోకధర్నీ
విశేనముల ఉపా బేయతనే నినైళించెను. మార్లకవితానుయాయులు
చేళ్లీకవితాదరము హజతేకి. చేక్లీక్రియు లందురు. అట్ల్టకుటలో
వారి మార్లరీత్యనాదరము నూచితమగును. మార్లవృ త్తాభిమానులు
చేశీనృతాదరము చూపరని అనరాదని గణవతిచేవుడే జాయసేనా
పతిచే ననికించెను. నేటి సినీరంగములలోశకాని, నృ తీరంగములలో
కాని కొన్ని చేకీరీతులు కన్సింప వచ్చును, అవి వకాంశమున జాయ
లవణముతో సంగతములు కావచ్చును. వాని నన్నిటిని లవణ
మూ లాకు తీసి నిక్‌ ని" రాగలరా) ఈ అతుణమునరకు, అ లక్ష్మ్యుమునకు
కన. మున్న చో. దాని లత్షుణ "మే విధమున వచ్చినదో గుర్తిం
చుట ఆవశ్యకము. అధవా దానికిని లవణము గూర్చుట అవళ్వ '
కము. కన్ని ఆవశ్యకములను గుర్తించుటకు వారలకు తీరిక” ఉండదు.
కోందర కరతటి విక యుండదు. కొందరు తటస్థులు. తమ సం(ప

యసిద్ధములుగ వచ్చిన ఆచారవిచారముల ననుసరించు కతిపయ
వ్య క మ. లోకమున సర్వసాధారణ ముగా గోచరించు కొందరి
ఆపారవిచారము లు అభీష్టములు ' కాకున్నను అనాదరపా[తములు

సాపన ఏ0 38
థి

ఇవు అన్తే భార రతనాట్యగతి (పగతులను ఆదరించుటలో చేళీరీతులు
అనాదర ప్నాతేములు కావు, ఆదరమనాదరము వస్తున త్తను వమియు
చేయలేను. చేర్తీరీతుల వసు. జాయవతి ఇట్లు నిరూపించుట
ఛాఘాస్సదము,

డేశీన్భ త్తఏిశేమములను నేను ఈ విధముగనై నను (వాయుటకు
శ్రీ రాఘవన్‌ పరివ్యృతి, (శ్రీమానవల్లి భరతకో శావిమ్మృతి హేతు
వనుట పునరు క్ష మైనను భూమన భంతకోశము భావపరిప్కారమును,
పాఠ పరిపూ్య-రమును, రూపపరిప్క్మూరమును సంపాదించుట నామన
మున వలె సుమనోమనముల గూడనుండును. భర తాభినవాధార
ముగా నిరూపించిన అంగో పాంగాభినయములలో కరణాంగహోరము
లలో ఇంక నట్టి వానిలో భావనీయవుగు భావము పితివిభాగ
మునను బవుళముగ భాసించును. బేశీరీతులలో అట్టి భావనియమ
మంతీగా నుండ; 1౮. అవి .:రంజన పాణము లగుట, శో భావిధాయు
లగుట దృశ్యమనోహారములు, అయినను అంతట శివవీతి విధాయిత
ఉన్నదనుట భావసారము, వతచ్చాయ్ర్రీయములై న పారిభామీకవద
ముల భావారననికూపకములుగా నొక నృ_త్తకోశమును నాట్యకోశ
మును, (పకాళితము కావలసి యున్నది. మానవల్లి భరతకోశ
మున్నది. తదాధారమున నాట్యకోశము రావలెను. కొన్ని సాంకేతిక
పదములు చేశభావల నుండి వచ్చినవా? అన్ని భాషలనుండీ
వచ్చినవా?! చేశ భాపూపదములకు సంస్క్య్బుతీక రణము వలన వచ్చి
నవా? అన్నిటిని సమిాశ్షీంచి కోశనిర్నాణ మొనరించు టావశ్యము.
శా ప్రీయముగనో, వేరువిధముగనో, నాట్యాచా ర్యాభిమానముననో,
(వేతుకుల అభీలావముననో న ర్రకీవేవముననో, ఛాయా(పతి(౫ వా
ముననో చేశీరీతులు, పిచారమున పసారము పొందినవి. అట్టివి
పుశే WLS లై నవి. మనోభూకీ) డాస్థానము తనవి;

304 నృతృరత్నావలి

కోమల త్రనువల్లరీ నీలావలనములు కూడుకొన్న వి. లోకము దృశ్య
రమ్యతను భావించిన జే కాని లతణసంగతిని భావింప లేదు. లక్షణ
సంగమము తలచని వారి సంతృప్తి కై నటులు అంతంత (వదర్శించిరి.
బవియు చేకీనిధానము లని లతుణవిదులకు అన్యులు ఉద్చోధము
సాగించిరి. నేటి కాలమున బేశీరీతులన్న వేరు వహించిన చేశీరీతు
లకు శాగ్ర్రీయత సంపాదించుట నర్తకీ నర్తక సహృదయ (వేతుక
పయో కల కఫీప్టమగును. ఇందలి చేకీరీతుల లతుణములు గు రించి
(పయోగ(వదర్శన మిచ్చుట, ఇదిగో లత్మ్యుము ఇది లవణము అని
(ప్రయోగ వ్యాఖ్యాన మొనరించుట జాయనునకు అభినందనాస్పద మే
యగును. శాస్ర్రీయముగా నొక సిద్ధప్ర క్రియ యుండగా టేనీరీతి యల
_ శల్లినది? ఉన్నదానిని వ్యత్య(స మొనర్పగా, వేరుగా చేయగా, ఉన్న
దాని నున్నట్తొనర్చగ బోగా (భమ(పమాదుల వలన క్రల్లీవ అన్య
విధానములను కలియగల్సి (వత్యయము సంపాదించుట క్ష ఓడల?
అనగనే చజేశి అయినదా! ఇట్లన్యాన్యములను కలుపుగొనుట అవ్యస్థిత
ముగా సాగుచునే యుండును కదా? అపుడు “ఇయ త్రి” యుండునా?
నియత మవభాసించునా! , యతీంచిత్‌ రంజనధర్న మున్న మా(త్ర
మున అవి క్రొత్త లగునా? ఆ కాల త్తలు తర్వాతి వారికి (పాతలు.
(పాతలయ్యును (ప్రాతలన్న వశార్థవిశ్వాసము నాపాదింపవు. జాయ
సేనావలి- , నిగూఢార్గముగా సూత) పాోయముగా నిరూవిం'చిన
కోన్ని టిని అవగతము చేసికొనుటకు వేమభూపాలుని చింతామణి
సవాశరించిన దనుట భరతకోశసంధాత సంధాన ఫలవముందుకొనుట
రత్నా వలీసంపాదక సంభాపాపారము సం(గహీంచుట అగును,
నృ త్రరీతులకు సంబంధించిన పారి భాపిక పదములు సర్వభా లందును.
సంగతములై' యుండవచ్చును. చేక్టీన్భ త్రములు ేశీపదములలో
నున్నవి. అవియట్లు మారినవి, ఆ మారుటలో హేతువులు వర్ణాగను

స్థాపన 8035

వర్ణా దేశ వర్ణ వి కా రా ద్యాత్శక ములు “దాఢాదయోా బవాళంి?
అన్నట్లు ఎట్లోవచ్చినవా? ఎమెట్లో వచ్చినవి. ఆ వచ్చినవానిని
మెచ్చిన వానిని బేశీన్స త్తప(కియాలాతణికులు మూల సంస్కృతము
గోచరింపమి నవసంస్కృశమున గూ్చిరి. సంస్కృతీవికృతులు వరిగా
సంగతములు కానట్లు గుర్తించుట యు క్షమగునా? మార్గ చారీరీతులు
కరణముల కంగహోరములకు మార్గదర్శకము లైనవి. ేశీవారీ
రీతులట్లు కరణాఎగపహోర ములకు సూచకములు కాగలవా? అవి
అయినట్లు యివియు నగునని తద్విదులు టేశీకరణములు టేళ్యంగ
హోరములు నిర్ణయించుట కుత్చ్పుకపడగలరా! ఇట్లిది సంగత మైన
అన్నియు సంగతము లని జేకీనృ త్త హూ స్తములను చేకీ మాంగికము
లను నిరూపీంప వచ్చునని భావించువారల నాపగలవా రెవ్యరు ?
భరతుడా? అభినవుడా? మతంగుడా? జాయనుడా? సామాన్యముగా
ఇబీల్టీ రీతు లన్నియు వమార్గరీతులతో నే కొంకగనో నంబంధము కల్లి
యున్నవి. చేశీరీతులను నివాపించిన వారు సామాన్యముగా ఒకేనామ
సంశేశమును ఒకే విధమగు లతు,ుణము నంగీకరించిరి. వేరువేరు చేశ
వీ చేశముల నున్న వారును సమానలతణవరిప్కూరముల నే చూకిరి.
జీశ ఖీదమున నామకూపభావభేదము లేల రాలేదు?! చేశవిధానము
లును మాగ్గవిధానములుగ నే యయినవా?! ఇక డేశీవ్యవవోర మేమి!
నిరూవీతములై న బేశీలా స్యాంగములు సామాన్యముగా లాన్యవి కేవ
మును పితిపాదించినట్లు లేదు. అవి న_ర్తకీనై పుణ్య్యవశంసా నిరూవ
ణములుగా నున్న వి. నర్తకీ న_ర్హనస్యరూపమొన గల దోవవిశేషముల
నూత్ముముగా గుర్తించుటకు సామర్ధ్య మిచ్చునవిగా వెలితిని గోచరింప
చేయునవిగా నున్నవి. అట్టుండుట నివి నిరూపించునవి అయినను
ఉండరాని విధమును గూడ స్ఫురింప చేయునవిగా నున్నవి, ఇట్టి
$9]

$06 నృ త్తరత్నావలీ

యీ విభాగమును నృత్యాభ్యాస మొనరించువారందరు సావధాన
ముగా సంభావించుట సముచికము. (పాచ్యవిట్యేశ్యరతా సంపా
దనక్తై బవహ్నుశుతులు యత్న మొనరించుట యావశ్యకము. నాట్య
న త నృత్య ముల విషయమున న నేకము(ది తాము,దిత గంధములు
కలను వాని సమిగశ్లూదతుతకు సమర్గ్హమెవ వ్యువ్ప ర్తి సంపాదించి
యత్నించిన భర తాది భావు లామోడింప గలరు, పాడంబరవచన
స్థానమున సాధికారవచనము లుండుట అత్మ గార వముగా నుండుట
యు క్రృము' ఈ (గంధము నెవరు తెలుగులో రచించినను నాట్య వేదము
నభినవభారతి ననుసరించి (వాయుదు రని గాఢవిశ్వాసము గల నేను
నేనుగా నిట్లు (వాసితిని జాయవతి పిభువులు దీని నభినందింతు
రని జాయవలిని భావించియే నేనును ఛావించితిని. జాయా! నా
భావమును నీవు చక్కగా గుర్తించితి వని భరతు డనె నని (గంధక ర్త
యనును. భరశతాభినవులు నన్నును ఇట్లందు రని యనుకొందునా?
నేను జాయపలిని కాను. (శ్రీతిమ్న రాజు గణపతి చేను డగును నేను
గజ పాధనికుడ నా? నేను అగజాసాధనికుడను. జాయపతి నభిమానింప
జేయుటకు నారచనా వ్యవసాయము సాగినదని అందుననే ఆయా
న్ధనములందు సక్తము లనువ క్తములెన విషయములను గూర్చి
చేర్చి. వారి ,వారి భావములను చేర్చి సర్వము జాయభావముగా
నిరూపించుట యున్న దనువారిని నే నేమందును? జాయపతి నూ. తా
త్శీక' రచన సర్వము సూచింప గలదని నావలె ఛావించువారు నన్న భి
మానింవ కున్నను వమియు ననరని నా సభా వమున ననగలను,
అము(దిత నృ త్తర త్నావలీ (ప్రసంగము వచ్చినపుడు అది (పరోచన
మిచ్చిన ది. తాడృశ[పావీయశ్నమునకు నేను వ కృుడనా? ముదితేము
వచ్చుచున్న దని విని విని యిన్ని నాళ్ళకు చూచితిని. (శ్రీ రాఘవన్‌
షరివష్యురణ మాలంబనము. (శ్రీమాన్‌ జాయపవతి గంధమున

సొవన 907
థి

కుష జీవ్యముల పరిశీలన బలమున నిట్టి పరిష్క్యుత రూపము సంపా
దించెను. అభినవపదానుసరణ మెట్లున్న దో అన్యావలంబన మెట్టు
న్నదో (పదరగ్శించెను ఆ పరిహ్కుత్‌ (ప[కియల నేనెట్లు పయోగించు
కొన కుందును? నేను స్వయముగా నా యఖిజ్జ త నెరుగుదును. అపుడే
వారి విశిష్టత నభినండించు కొంటిని. తదీయ్మగంధానుకీలమున అది
యుండనే యున్నది. ఇపుడది యున్నది. అభినవభారతీవిధాత ్తీ,
మదభినవుడు నాకు నిత్య మభిన వానందసంధాతే. అంకువలన నాకు
సర్వము సు[గవా మని నాలో నే ననుకొందును. సుగవా మనుట
కాని సుపతిపాదమైనదా! భరక భామలో దుళూవాములుగా నున్న
వానిని జాయనుడు సావధానముగా భావించి యచటి గూఢములై న
భా వార్థములను శ్లోకము లందు నిరూపీంచెను, ఇట్లు నిరూవించుటలో
అభినవగుపుని అభినవభారతి జాయపతి కాధారమెనది. జాయపతి
సూత్ముతరములై న భావములను అభినవ భారతినుండి (గహించుటచే
అభినవువి శ్రద్దగా నత్యంతము సన్నిహితుడు గుర్తించిన విధముగా
గుర్తించినా డనుట అనేకసలము లందు గోచరించును, అభినవగుపు
డట్లు నిరూవీంచుటలో ఎంతటి తపస్వితను, శివో పాననమును మవ
మహేశ్వరతను స్వస్పందయోగము నవలంబించెనో నేనెట్లు చెప్ప
లను? *భరతసూ( తమిదం వివృణ్వన్‌ ” అని అభినవ వాక్యము.
నాట్య వేద మంతీయు శ్లో కాత్శకముగా నుండుటయు, కతివయ
ఛావము లందుమా[తము గద్యముగా నుండుట (పసిద్ధము. గద్యము
చూచి అది సూతమని భావించి ఛభరత[గంధము సూతిముగా
నుంజెనని అది లభీంవదని నోకరూపమే లభించు చున్నదని తేమ
నవపరిశోధక తా(ప్రఖ్యాతిని కకార్చుకొనిన వారందురు. సర్వము
తెలిసిన అభింవగుప్తుడు ఇట్టి మాట లనడు, పు ట్తింశకి మెర భరత
స్యూకమును వివరింతు నని యనిన యఖిన వుడు నేటిన్లో కాక్శక భరత

308 నృ త్తరత్నావలీ

గ౦ంధమునే (మట్సవానసి ! భరతస్నూతముగా భావించి అభినవ భారత
భాహ్య మాభాపీించెను. భరత భావ సూ తాయితము ఒకొక్క.
వాక్య ముకోొకక్క- సూతముగా కూర్చి అభినవభామ్య మను
సంధింవ చేయుట యు క్షబు కాగలదు. నా సటన్నూతము భర తౌభి
నవగవీ నివ్యందము, భరతసూూతము అభినవపివృతి రూపనియావ
మును సచేత శ్వేత స్తర్పణ మోయ గలదు, సంస్కృతీరచన
సూ (తాత్శకమ గ సార(పొయము గ నుండును అట్లుండుట సు.దరము
ఆంధమున గూడ అట్లి రచన నుందరమే యయినను నవలోక మా
సౌందర్యము చూడక వీస్తృతి న వేవ్షీంచుచున్న ది. సూ త్మాశ్ళక
సారసంగహ రచన ద్బురైయ మని అద్యత న భావము పలు.
చున్నది. తాదృశ భావ సమా రాధనమునకు ఆంధిరచన విసృత
మగును. అమే యయినది, నాటకము లాడునటులు శ్వా స్ర్రేయాంగి
కాభినయరమ్యుతీలను పాటించుట లేదు వారు వారి లోకపంస్కాార
బలమున కట్టిన అత్మనిశ్చయ ము (పమాణ మని విశ్వసించి (పార
బావుళ్యమున లోకమున కట్టి దృష్టిని కలుగ వేసిరి. వారు “శాస్త్రీ
యము బౌగులే” దనగల్లినంతటి దైర్యము కన్లీనవా రయినారు.
అట్టివారిట్టి గంధములను కాలాతీతము లన గల్లుదురు. వారి విధాన
ములే నచ్చువారలకు కాలాత్యయాపదిష్ట ములు కాగలవు. వారు
వారి యనుయాయులకు అపకారము కలుగకుండు నట్లు పరికీలించుట
కోలవడినచో కలాసౌందర్య భావకులు కాగలరని విశ్వాస మున్నది,
ఉత్తమ మధ్యమాధమ (పయోగవిధానమున సావధానులయి నాట్య
(ప్రయా_క్రలు (ప్రయోగ మొనరించుచున్నా రా? అనుటయు, తద్విధాన
సోవధానచిత్తు లయి (వేశుకులు భావించుచున్నా రా? అనుటయు
భావుకుల 'క భీష్టములుగా నుండును కాని' (శేస్థమధ్యమ రీతులక న్న
నకిరమ. లగు వానిని లోకము దర్శించి దర్శింపగలవారును అంత

స్థాపన $09

ర్ధ ర్నాత్ను లై లోకము ననుసరింప వలసి వచ్చినది. దీనివలన అట్టి
వారి కది యదియే అని ఆత్షప్రత్యయము. కల్లు చున్నది. ఇట్టి
(పవ్ఫ త్తీ భానవివేకమున పరివర్తనము పొండి పరిణత మె పరివర్గఐము
పాండుట నాట్య సంవిత్సంభుల క భీష్ట ము. నృత్త నాట్యములకు
సంబంధించిన పారిఖామ్‌క పదములు లోకమున (పసిద్ధములై వ్యాప్తి
పొంద లేదు సార స్వతాలంకార వ్యాసంగ మొనరించిన వారలకును
అపరిచితముల�